Cały numer 18 w jednym pliku PDF

Wydano z finansowym wsparciem Fundacji Wspó³pracy Polsko-Niemieckiej
Herausgegeben mit finanzieller Unterstützung der Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit
Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne
Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne
Pro Libris
nr 1(18) - 2007
Prace plastyczne wykorzystane w numerze
Barbara Bañda
Copyright by
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. C. Norwida, Zielona Góra 2007
Redaktor naczelny
S³awomir Kufel
Redaktor naukowy
Anna Szóstak
Redaktor graficzny
Magdalena Gryska
Sekretarz redakcji
Ewa Mielczarek
Korekta
Grzegorz Gorzechowski
Cz³onkowie redakcji:
Katarzyna Bachta, Grzegorz Gorzechowski, Leszek Kania, Czes³aw Sobkowiak, Maria Wasik
Stali wspó³pracownicy:
Krystyna Kamiñska, Ireneusz K. Szmidt, Andrzej K. Waœkiewicz, Jacek Weso³owski
Fotografie:
Ewa Duma, Irina Hoppe, Marek Szpak, zbiory prywatne
Wydawca
Pro Libris - Wydawnictwo Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Cypriana Norwida,
al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra
Sk³ad komputerowy
Firma Reklamowa GRAF MEDIA, tel. 068 451 72 78
Druk i oprawa
IMAR-DRUK, ul. Wiejska 4, 65-763 Zielona Góra
Nak³ad - 400 egz.
ISSN 1642-5995
Nr indeksu 370754
Adres Redakcji:
WiMBP im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze,
al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra (z dopiskiem Pro Libris);
e-mail: [email protected]
http://www.wimbp.zgora.pl
Od Redakcji
Von der Redaktion
Idzie wiosna. Zreszt¹, ocieplenie klimatu
sprawi pewnie nied³ugo, ¿e pory roku stan¹
siê tylko wspomnieniem. Niestety, w stosunkach polsko-niemieckich, przynajmniej tych
oficjalnych, powia³o ch³odem. To osobliwe,
jak bardzo odczucia polityczne ró¿ni¹ siê od
tych zwyczajnych, codziennych kontaktów.
Chocia¿... Tekst Grzegorza Gorzechowskiego
wskazuje, ¿e nie zawsze jest tak weso³o,
¿e i Niemcy mog¹ zupe³nie irracjonalnie
patrzeæ na Polaków tylko dlatego, ¿e ci s¹
Polakami. Mam nadziejê, i¿ negatywne tendencje nie bêd¹ trwa³e, bo gdyby mia³o byæ
inaczej, to ¿ycie na pograniczu sta³oby siê
o wiele trudniejsze.
Tymczasem œwiêtujemy jubileusz wieloletniego wspó³pracownika „Pro Libris” –
Andrzeja Krzysztofa Waœkiewicza. Nigdy nie
przesta³ byæ w jakiejœ czêœci mieszkañcem
naszego regionu i zawsze wspomaga pismo
znakomitymi analizami.
Polecam te¿ lekturê wywiadu z goszcz¹cym niedawno w Zielonej Górze autorem –
Jackiem Dehnelem. Ten przeuroczy m³ody
twórca nieraz jeszcze nas zaskoczy. Byæ mo¿e
to spod jego pióra wyjd¹ powieœci, na które
czekamy – podsumowuj¹ce nasz¹ kondycjê
jako spo³eczeñstwa w ostatnich kilkunastu
latach.
Numer bogaty jest równie¿ wierszami –
dawno ju¿ ich tylu nie by³o, oraz, jak zazwyczaj, prezentacjami plastycznymi. Warto
podkreœliæ znacz¹c¹ obecnoœæ autorów
niemieckich, co dowodzi, ¿e wstêpne obawy
byæ mo¿e by³y nieco na wyrost – a mo¿e czas
ju¿ zacz¹æ mówiæ nie o polskich i niemieckich
pisarzach, lecz po prostu o poetach,
prozaikach, twórcach kultury...
A jednak wiosna. Jeszcze tylko si¹œæ
gdzieœ w s³onecznej ciszy i pogr¹¿yæ siê
w lekturze 18. numeru „Pro Libris” –
zapraszamy!
Der Frühling kommt. Die Klimaerwärmung führt übrigens wohl in Kürze dazu, dass
uns die Jahreszeiten nur als Erinnerung bleiben. In den deutsch-polnischen Verhältnissen
ist es leider dagegen etwas kühl geworden. Es
ist schon merkwürdig, wie sich die politischen
Beziehungen von den normalen, tagtäglichen
Kontakten unterscheiden können. Nun aber...
Der Text von Grzegorz Gorzechowski zeugt
davon, dass die Kontakte nicht immer angenehm sind, dass Polen von den Deutschen
irrational behandelt werden, eben nur weil sie
Polen sind. Ich hoffe, dass sich diese negativen Tendenzen nicht als nachhaltig erweisen,
denn sonst wird sich das Leben im Grenzgebiet viel schwieriger gestalten.
Hier feiern wir ein Jubiläum unseres
langjährigen Mitarbeiters, Andrzej Krzysztof
Waœkiewicz. In einem bestimmten Sinne hat
er nie aufgehört, Bewohner unserer Region zu
sein und unterstützt unser Periodikum mit
seinen immer hervorragenden Analysen.
Empfehlenswert ist auch die Lektüre des
Interviews mit dem Künstler Jacek Dehnel,
der Zielona Góra vor Kurzem besuchte. Von
diesem bezaubernden jungen Mann dürften
wir noch Überraschendes erwarten. Von seiner Feder mögen Romane kommen, auf die wir
warten – die unsere Verfassung als Gesellschaft in den letzten fast zwanzig Jahren
zusammenfassen.
Die vorliegende Nummer ist auch reich an
Gedichten – wir haben lange nicht mehr so
viele gedruckt – und, wie immer, an
Präsentationen der bildenden Kunst.
Hervorzuheben sind die wachsende Zahl der
deutschen Autoren, was beweist, dass unsere
früheren Befürchtungen doch etwas übertrieben waren – oder dass wir vielleicht
endlich beginnen sollen, nicht über deutsche
und polnische Dichter zu sprechen, sondern
einfach über Dichter, Verfasser, Künstler...
Also doch Frühling. Man braucht sich nur
irgendwohin in sonniger Ruhe hinzusetzen
und in die Lektüre der 18. Nummer von „Pro
Libris” zu vertiefen!
Pro Libris
3
Spis treœci
Od redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .str.
Grzegorz Gorzechowski, Niemieckie po³ajanki (Deutsche-polnische Schelten) . . str.
Zawsze mia³em olbrzymie apetyty poznawcze.
Z Jackiem Dehnelem rozmawia Katarzyna Bachta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Mieczys³aw J. Warszawski, Wiersze [Odra, Debiutant sprzed czterech dekad,
Najtrudniej byæ sob¹, Cz³owiek jest tylko cz³owiekiem, Zasiedzia³oœæ,
Moja matka nie wie co to brak roboty] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Zbigniew Czarnuch, Przewietrzanie rozumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Leszek ¯uliñski, Andrzej Krzysztof Waœkiewicz – twórca i stwórca . . . . . . . . . . . . str.
Eugeniusz Kurzawa, Odzyskiwanie Waœkiewicza.
65. urodziny i 45-lecie pracy twórczej poety, krytyka i edytora. . . . . . . . . . . . . . str.
Sven Pohl, Wiersze [Selbstheilung (Samouzdrowienie),
Ausgedehnte Kissen (Rozci¹gniêta poduszka)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Eugeniusz Wachowiak, Erwin Strittmatter w listach do Eugeniusza Wachowiaka
(Erwin Strittmatter an Eugeniusz Wachowiak in Briefen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Mateusz Marczewski, Drabina dwóch Jakubów (cz. II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Zenon Musia³owski, Pióro bielika. Zwi¹zki Niemena z Ziemi¹ Lubusk¹ . . . . . . . . str.
Robert Rubacha, Wiersze [Œwiatki, Z soboty na niedzielê] . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Jacek Katos Katarzyñski, Nastêpny kruk w deszczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Czes³aw Sobkowiak, Blask w œrodku zimy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Henryk Szylkin, Wiersze [Wiosna, Lato] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Legenda o ksiê¿niczce S³ubii i ksiêciu Furcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Die Sage über die Prinzessin Slubia und Prinz Furt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Idalia Roszczyk, Wiersze [Przebudzenie, Jeszcze ¿ywi poeci] . . . . . . . . . . . . . . . str.
Maria Wasik, Lubuskie Wawrzyny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
3
6
12
17
20
31
35
38
40
46
54
58
59
66
75
76
77
79
80
NA GRANICY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 82
Jacek Weso³owski, Skrzydlate s³owa (Rozwagi polsko-niemieckie 2)
(Geflügelte Worte (Deutsch-polnische Abwägungen 2)) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 82
LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 92
Andrzej. K. Waœkiewicz, Kazimierz Furman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 92
SYLWETKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 98
Czes³aw Sobkowiak, Janusz Werstler. W krêgu najbli¿szym
(Janusz Werstler. Im engsten Kreise) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 98
4
Janusz Werstler, Wiersze [Bitków (Bitków), Odejœcie Marii (Marias Weggang),
Karta (Karte), Salon meblowy przy Niederstrasse 38-39
(Das Möbelhaus in der Niederstraße 38-39)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 105
PREZENTACJE „Pro Libris” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 109
Basia Bañda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 109
Wojciech Koz³owski, Wyliczanka... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 110
Leszek Kania, „Robótki rêczne” Basi Bañdy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 111
Susanne Lambrecht, Kunstprojekt „kottbuskunst akut”
(Projekt artystyczny „kottbuskunst akut“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 113
Susanne Lambrecht, Orte der Sicherheit – Zur Malerei von Corinna Brüggentisch
(Miejsca bezpieczne – o malarstwie Corinny Brüggentisch) . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 114
Janusz Dreczka, Wiersze [Ostatni, Wielkanoc] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 118
Ewa Wojtyniak–Dêbiñska, Ukryty wymiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 120
Jacek ¯eromski, Wiersze [Pieñ drzewa, *** Ju¿ noszê...] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 122
OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jaros³aw Kuczer, Hrabiowie von Dünnewald . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(Die Grafen von Dünnewald - Zusammenfassung) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Till Sailer, Verirrung (Pob³¹dzenie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
str.
str.
str.
str.
123
123
130
133
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 140
Czes³aw Markiewicz, Czytanie Ÿróde³ VII. Eugeniusz Paukszta – inaczej . . . . . . str. 140
Nie tylko sentymenty. O Juriju Brìzanie z Tomaszem Jaworskim,
Januszem Koniuszem i Sieghardem Koselem rozmawia Romuald Szura . . . . . . . str. 143
VARIA BIBLIOTECZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 146
Grzegorz Chmielewski, Maria Ilnicka autork¹
„Winobrania w Zielonogórze na Szl¹zku” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 146
RECENZJE I OMÓWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Andrzej K. Waœkiewicz, Sny – Doœwiadczenia – Epifanie (Czes³aw Sobkowiak) .
Jacek Dehnel, Lala (Czes³aw Markiewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jarmo Jääskeläinen (Marcin Jerzynek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
str.
str.
str.
str.
152
152
153
155
KRONIKA LUBUSKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 156
KSI¥¯KI NADES£ANE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 160
AUTORZY NUMERU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 161
Spis treœci
5
6
Grzegorz Gorzechowski
Grzegorz Gorzechowski
Polsko-niemieckie
po³ajanki
Deutsche-polnische
Schelten
Legion – tak kaza³ do siebie mówiæ
pewien kryminalista – dokona³ niemal cudu,
trzeba dodaæ maleñkiego cudu nad Sprew¹.
Legion, który by³ czêstym goœciem berliñskiego aresztu Moabit, miejsca gdzie
notabene mia³ te¿ okazjê przebywaæ
marsza³ek Pi³sudski, podobnie jak wielu
innych jego pokroju nie przysparza³ chwa³y
ojczyŸnie. Po Polakach w Niemczech w latach
90-tych œlad znacznie czêœciej zostawa³ na
spl¹drowanych witrynach niemieckich sklepów, ni¿ w elitarnych salonach œmietanki
towarzyskiej zachodniej Europy. Z tej te¿
przyczyny, s³ysz¹c polsk¹ mowê pewien
niemiecki policjant mocniej zaciska³ piêœci,
zarówno z powodu mocno posuniêtej niechêci,
jak te¿ zwyk³ej pogardy. Zmieni³ jednak
zdanie w sposób zdecydowany, i to nie pod
wp³ywem jakiejœ szczególnej akcji promocyjnej na rzecz naszego kraju, ale co dziwniejsze
- za spraw¹ wzmiankowanego na pocz¹tku
Legiona.
Dlaczego tak siê sta³o, ¿e pozytywny
wp³yw na opiniê o Polakach mo¿e mieæ
kryminalista? Mowa oczywiœcie o skali mikro
– pojedynczym przypadku – wp³yw jednak
tego zdarzenia dotkn¹³ konkretnego szarego
obywatela Niemiec, który swoj¹ opiniê o Polakach zmieni³ diametralnie. Jest on przy tym
jako zwyk³y obywatel znacznie bardziej
przekonuj¹cy dla innych, ni¿ oficjalna propaganda Niemiec.
Tymczasem zinstytucjonalizowane dzia³ania piarowskie na rzecz naszego kraju na
Legion – so ließ sich ein Krimineller nennen – vollbrachte fast ein Wunder, ein
Wunder an der Spree, muss hinzugefügt werden. Legion, der ein häufiger Gast der
Berliner Untersuchungshaft Moabit war, wo
übrigens auch Marshall Pi³sudski eine
Zeitlang verbrachte, vermehrte, wie auch
viele seiner Zunft, kaum den Ruhm seines
Vaterlandes. In den 90er Jahren hinterließen
Polen ihre Spuren in Deutschland viel öfter in
geplünderten Schaufenstern deutscher Läden,
als in elitären Salons der Creme der
Gesellschaft. Aus diesem Grunde war es zur
Gewohnheit eines deutschen Polizisten
geworden, seine Fäuste zu ballen, wenn
immer er die polnische Sprache hörte – er
empfand dabei starke Abneigung und einfach
Verachtung. Er hat seine Meinung allerdings
völlig verändert, und zwar nicht unter dem
Einfluss einer besonderen Werbeaktion für
unser Land, sondern seltsamerweise durch
den zu Anfang erwähnten Legion.
Warum vermochte ein Krimineller die
Meinung über Polen so grundlegend und positiv beeinflussen? Wir sprechen hier natürlich
in der Mikro-Skala, über einen Einzelfall, der
aber einen konkreten Deutschen betraf und
seine Meinung über die Polen umkehrte. Als
einfacher Bürger wirkt er allerdings viel
überzeugender, als jede offizielle Propaganda.
Institutionalisierte,
groß
angelegte
Werbeaktionen für unser Land schlagen dagegen meistens fehl. Die diplomatischen
Kämpfe um unser nationales Image bringen
poziomie znacznie szerszym spalaj¹ na
panewce. Nie przynosz¹ specjalnego efektu
dyplomatyczne boje o nasz narodowy wizerunek, promocja kultury polskiej jest taka,
jakby jej wcale nie by³o, a jedyne co w sposób
powszechny dociera do uszu przeciêtnego
niemieckiego obywatela to ci¹g³e ostatnio
veta w ogólnoeuropejskich sprawach i k³ótnie
z kiepskimi satyrykami, które niezale¿nie od
poziomu dyskursu mijaj¹ siê z celem. Co
wiêcej zaczynaj¹ obracaæ siê przeciwko
adwersarzom, nie wzbudzaj¹c bowiem
wczeœniej specjalnego zainteresowania,
wzbudzaj¹ weso³oœæ niemieckiej gawiedzi nie
za przyczyn¹ wyrafinowanego humoru, ale
karygodnym brakiem dystansu adwersarza do
samego siebie. A o gêbê trzeba przecie¿
dbaæ...
Paradoks wspomnianego na pocz¹tku
kryminalisty nie jest tak naprawdê paradoksem, cz³owiek ten za spraw¹ jednego drobnego uczynku sprawi³, ¿e ujrzano w nim nie
tylko z³odzieja, ale te¿ godnego szacunku
cz³owieka. Ów ³otrzyk, który swój kilkunastoletni pobyt w Niemczech, przynajmniej
w 30 procentach spêdzi³ za kratami – ryzykuj¹c ¿ycie, wyci¹gn¹³ kilkuletniego ch³opca
spod nadje¿d¿aj¹cej ciê¿arówki. Sam wpad³
pod ko³a i z przetr¹con¹ nog¹ znalaz³ siê
kaum nennenswerte Ergebnisse, die
Promotion der polnischen Kultur ist, als wäre
sie gar nicht, das einzige, was die Ohren des
deutschen Durchschnittsbürgers erreicht sind
die polnischen Vetos auf der europäischen
Ebene und Streitigkeiten mit schlechten
Satirikern, die, unabhängig vom Niveau
dieser Diskussionen, einfach sinnlos sind.
Mehr noch, sie beginnen sich gegen die
Betroffenen selbst zu richten, denn während
sie früher kein besonderes Interesse erweckten, bringen sie jetzt deutsche Gaffer zum
Lachen, und zwar nicht auf Grund des raffinierten Humors der Satiren, sondern weil
dem Betroffenen auf strafwürdige Weise
Abstand zu sich selbst fehlt. Und sein Gesicht
muss man doch zu wahren wissen...
Das Paradox des oben erwähnten
Kriminellen ist in Wirklichkeit keins: es
reichte nur eine kleine Tat, die es erlaubte, in
ihm einen Menschen zu sehen, nicht nur einen
Dieb, sondern auch eine respektwürdige
Person. Dieser Schurke, der 30 % seines mehr
als zehn Jahre dauernden Aufenthaltes in
Deutschland hinter Gittern verbrachte,
riskierte sein Leben, um einen ein paar Jahre
alten Jungen vor einem heranrasenden LKW
zu retten. Er selbst wurde angefahren und
musste mit einem gebrochenen Bein ins
7
w szpitalu. W oczach ojca ch³opca – wspomnianego wczeœniej policjanta – postêpek Legiona
nie tyle by³ okolicznoœci¹ ³agodz¹c¹, ile przyczynkiem wzbudzaj¹cym szacunek do przedstawiciela narodu, maj¹cego wprawdzie
w jego oczach wiele wad, ale te¿ jak siê
okazuje równie¿ i zalety, i to nie byle jakie.
Oczywiœcie ta bajka nie koñczy siê tak
szczêœliwie, jak to zwykle bajki. Funkcjonuj¹ce gdzieniegdzie w³asne przekonania
o romantycznej naturze Polaków, oparte na
wpajanych od pokoleñ stereotypach, niespecjalnie musz¹ mieæ oparcie w rzeczywistoœci.
Nazbyt czêsto owa owiana legend¹ polska
zdolnoœæ do improwizacji, pomys³owoœæ
i fantazja okazuje siê ba³aganiarstwem
z weso³kowatym usposobieniem. To trochê za
ma³o, aby stworzyæ „now¹, pozytywn¹ jakoœæ
w Europie”, tym bardziej, ¿e ta jakoœæ ma siê
te¿ opieraæ na równie stereotypowej niemieckiej pracowitoœci i praworz¹dnoœci 1.
Bior¹c pod uwagê nierzadkie doœwiadczenia
z granicy polsko-niemieckiej, gdzie – rzecz
niebywa³a – zdarza³y siê propozycje korupcyjne od niemieckich stra¿ników, jak te¿
padaj¹ce gdzieniegdzie zarzuty co do pracowitoœci i aktywnoœci niektórych Niemców 2,
stwierdziæ nale¿y, ¿e albo owe stereotypy
nale¿y traktowaæ tak jak na to zas³uguj¹, czyli
z dystansem i przymru¿eniem oka, albo
przenikanie siê wzorców kulturowych ma siê
naprawdê dobrze, bo wszak i w Polsce znajdzie siê ludzi praworz¹dnych i bardzo pracowitych. Co wiêcej, wbrew pozorom i utartym przekonaniom jest to w Polsce raczej
powszechne.
Tymczasem niemiecki zaœcianek wiedzê
o Polakach czerpie z dowcipów serwowanych
1 Wśród osób zaangażowanych we współpracę polskoniemiecką krążył niegdyś tzw. „Polsko-Niemiecki Dekalog
Transgraniczny”, jeden z zapisów owego dekalogu brzmiał
„Niech niemiecka pracowitość i praworządność wraz
z polską fantazją i pomysłowością stworzą nową pozytywną
jakość w Europie” (tł. Barbara Krzeszewska-Zmyślony).
2 Robiąc w 1996 r. analizę, dotyczącą efektów wpompowanych po zjednoczeniu w dawne landy NRD
pieniędzy, zwraca się przede wszystkim uwagę na bierność i zachowawczość mieszkańców wschodnich
Niemiec, zob. Arnulf Baring, Czy Niemcom się uda?
Pożegnanie złudzeń, Wrocław 2000.
8
Krankenhaus geliefert werden. In den Augen
des Vaters von diesem Jungen – des oben
erwähnten Polizisten – wurde die Tat von
Legion nicht so sehr zu einem mildernden
Umstand, wie zu einem Grund, Achtung für
diesen Vertreter einer Nation zu entwickeln,
die, wie er jetzt sieht, zwar viele Nachteile
hat, aber offensichtlich auch Vorteile, und
zwar ganz wesentliche.
Dieses Märchen endet natürlich nicht ganz
so glücklich wie die Märchen zu tun pflegen.
Die hier und da funktionierende Überzeugung
der Polen über ihre eigene romantische Natur,
gestützt auf seit Generationen eingeprägte
Stereotypen, muss doch nicht der Wirklichkeit
entsprechen. Allzu oft entpuppen sich die legendären polnischen Anpassungsfähigkeit,
Findigkeit und Fantasie als läppisch-alberne
Unordnung. Es reicht nicht, um eine „neue,
positive Qualität in Europa” zu schaffen,
umso weniger, als dass sich diese neue
Qualität auch auf den „typisch” deutschen
Fleiß und Rechtstaatlichkeit stützen sollte. 1
Angesichts der Erfahrungen von der deutschpolnischen Grenze, wo – nicht zu glauben! –
Bestechungsvorschläge von Seiten deutscher
Grenzschutzbeamten keine Seltenheit waren,
angesichts der ab und zu laut werdenden
Zweifel an der Arbeitsamkeit und Aktivität so
mancher Deutscher muss festgestellt werden,
dass diese Stereotypen entweder so betrachtet
werden sollen, wie sie es verdienen, d.h. mit
Distanz und Humor, oder aber dass sich die
Kulturen wirklich durchdringen, weil man ja
in Polen auch viele sehr fleißige und
rechtschaffene Menschen gibt. 2 Mehr noch,
entgegen dem Anschein und den populären
1 Unter den in der deutsch-polnische Zusammenarbeit
engagierten Personen erfreute sich vor einiger Zeit der
sog. „Deutsch-polnische grenzüberschreitende Dekalog”
einer gewissen Popularität; eines der Gebote lautete:
„Tragen wir dazu bei, dass die deutsche Arbeitsamkeit
und Rechtsstaatlichkeit mit der polnischen Fantasie und
Findigkeit eine neue positive Qualität in Europa schaffen.“
2 Bei einer 1996 vorgenommenen Analyse, welche Ergebnisse das Einpumpen finanzieller Mittel in die ehemalige
DDR erbracht hatte, wird vor allem auf die Passivität und
Zurückhaltung der Ostdeutschen hingewiesen, s. Arnulf
Baring, „Scheitert Deutschland? Abschied von unseren
Wunschwelten“, poln. Ausg. Breslau 2000.
w popularnych programach satyrycznych. Nie
staraj¹c siê wiedzy tej zg³êbiæ, poprzestaje na
utrwalonym w ten sposób wizerunku Polaka –
z³odzieja, lenia i do tego g³upka. Z pewnoœci¹
sami sobie, przynajmniej w czêœci, na to
zapracowaliœmy. ¯arty owe nie uwzglêdniaj¹
jednak dynamicznie zmieniaj¹cej siê sytuacji
w Polsce, a co za tym idzie równie¿ mentalnoœci Polaków, pomijaj¹c fakt, ¿e s¹ jednostronne, powierzchowne i z pewnoœci¹ dla nas
ma³o œmieszne. Trudno zreszt¹ oczekiwaæ,
¿e bêd¹ inne, niemniej szokuj¹co pogardliwy
stosunek zwyk³ych Niemców do Polaków
zostaje w ten sposób mocno utrwalony.
Szacunku jednak nie przysporzy emocjonalna
i agresywna reakcja na g³upawe ¿arciki.
Byæ mo¿e w³aœnie ów pogardliwy stosunek jest g³ówn¹ przyczyn¹ stanu, i¿ zdaniem Steffena Möllera, ¿aden Niemiec nie jest
w Polsce tak bardzo nara¿ony na negatywne
reakcje, jak Polak wœród rodaków Goethego3.
Dla prowincjuszy z g³êbi Niemiec obcy jest
wielkomiejski smak multikulturowoœci, gdzie
cechy konkretnej nacji gin¹ w wielonarodowym t³umie, obce s¹ te¿ bli¿sze stosunki
z Polakami – samorz¹dowcami, studentami
czy turystami, którzy nic nie kradn¹c, nie s¹
dostrzegalni dla szarej masy wielbicieli
Haralda Schmidta czy Stefana Raaba
(gwiazdy programów satyrycznych niemieckiej telewizji). Trudno oczywiœcie winiæ przeciêtnego konsumenta popularnych produkcji
telewizyjnych, ¿e sam z siebie nie odczuwa
pal¹cej poznawczej potrzeby zderzenia groteskowo poprzekrêcanych faktów z rzeczywistoœci¹. Niemniej jednak, niezmiernie
szokuj¹ce bywaj¹ spotkania z Niemcami
daleko poza granicami kraju dla osób, które
do tej pory mia³y w temacie polsko-niemieckiej wspó³pracy doœwiadczenia bardzo pozytywne. Tym bardziej, ¿e nie chodzi o teren
Niemiec, ale o teren neutralny. Przyk³adowo:
w Rzymie na dŸwiêk polskiego jêzyka, jak siê
Überzeugungen, ist es eine in Polen eher allgemeine Einstellung.
Der deutsche Stammtisch schöpft allerdings sein Wissen über Polen aus Witzen, die
ihnen in populären Fernsehprogrammen
serviert werden. Wenn dieses Bild nicht vertieft wird, bleibt einem die Überzeugung,
Polen seien Diebe, Faulenzer und Dummköpfe obendrein. Wir Polen haben dieses
Urteil, wenigstens teilweise, selbst verdient.
Die Polenwitze berücksichtigen aber keinesfalls die sich dynamisch verändernde
Situation in Polen und damit auch nicht die
neue Mentalität der Polen, dazu sie sind einseitig, oberflächlich und für uns bestimmt
nicht sehr witzig. Andres kann man es zwar
kaum erwarten, aber das schockierend
verächtliche Verhältnis der Durchschnittsdeutschen gegenüber Polen wird auf diese
Weise langfristig verstärkt. Respekt gewinnt
man allerdings nicht durch eine emotionelle
und aggressive Reaktion auf dumme Witze.
Eben diese Verachtung ist aber wohl der
Grund, warum – wie Steffan Möller meint –
kein Deutscher in Polen so negativen
Reaktionen ausgesetzt ist, wie ein Pole unter
Goethes Landsleuten 3. Dem deutschen
Provinzler ist die Multikulturalität der
Großstädte fremd, in denen die Eigenschaften
konkreter Nationalitäten in der internationalen Menge verloren gehen, fremd sind
ihm auch die Polen selbst: die lokalen
Politiker, Studenten oder Touristen, die, weil
sie ja nichts stehlen, von der grauen Masse der
Harald-Schmidt- oder Stefan-Raab-Fans nicht
bemerkt werden. Man darf einem durchschnittlichen
Konsumenten
populärer
Fernsehsendungen nicht vorwerfen, dass er
von selbst keinen brennenden Bedarf hat, die
grotesk verdrehten Fakten mit der
Wirklichkeit zu vergleichen. Allzu oft ist aber
ein Treffen mit Deutschen für jene Polen
schockierend, deren Erfahrungen der deutsch-
3 Zob. publikowany w „Süddeutsche Zeitung”, przedrukowany w Onet.pl artykuł Steffena Möllera „Długi lont
dowcipu” (http://www.steffen.pl - dział „prasa”). Steffen
Möller jest jednym z najbardziej znanych Niemców
w Polsce.
3 Siehe den von der „Süddeutschen Zeitung” veröffentlichte
und im Internetportal „Onet.pl“ nachgedruckte Artikel von
Steffen Möller „Die lange Lunte eines Witzes“
(http://www.steffen.pl – Presse). Steffen Möller ist einer
der in Polen bekanntesten Deutschen.
Grzegorz Gorzechowski
9
okazuje bardzo szybko rozpoznawalnego
przez naszych zachodnich s¹siadów, grupa
m³odych niemieckich turystów z pogardliwymi prychniêciami ostentacyjnie odchodzi.
Podobna sytuacja w pó³nocnych W³oszech,
camping nad Jeziorem Garda – polski turysta
stoi przy otwartym baga¿niku samochodu
z dobrze widocznym napisem PL, nieopodal
niemiecka rodzina pod namiotem, przy
zak³opotanej minie ma³¿onki ojciec dwójki
dzieciaków g³oœno peroruje o polskich idiotach. To samo w Hiszpanii, na campingu w
San Sebastian – rozbite pod namiotem m³ode
niemieckie ma³¿eñstwo blednie na widok
samochodu z polskimi rejestracjami, spod
nosa dobywaj¹ siê niewybredne komentarze
o polskich z³odziejach. W kontekœcie obowi¹zuj¹cego w Niemczech stereotypowego
wizerunku Polaka, nie powinny dziwiæ takie
zachowania.
Pomimo zatem kolosalnej pracy jak¹
wk³adaj¹ mieszkañcy terenów przygranicznych w jakoœæ polsko-niemieckiej wspó³pracy, którzy daj¹c przyk³ad swej aktywnoœci
i rzetelnoœci bliskim sobie przygranicznym
œrodowiskom niemieckim, skutecznie zwalczaj¹ negatywne stereotypy, widaæ ca³kowit¹
klêskê na tym polu polskiej dyplomacji. Im
bardziej bowiem w g³¹b Niemiec, tam gdzie
nie ma o¿ywionej wspó³pracy transgranicznej, tym bardziej widaæ, jak s³abe s¹ efekty
rachitycznych prób wp³ywu na niemieckie
pojmowanie Polski i Polaków, podejmowanych przez instytucje centralne.
Do standardowego obrazu stosunków polsko-niemieckich, na szczeblu centralnym
mocno ostatnio nadszarpniêtych, dochodzi
jeszcze fakt nastêpuj¹cy, otó¿ by³o nie by³o
zamo¿noœæ polskiego spo³eczeñstwa stale
zwy¿kuje, przy równoczesnym stopniowym
ubo¿eniu Niemców – szczególnie tych
wschodnich. Musi to wzbudzaæ dodatkowe
negatywne emocje wœród s¹siadów zza Odry.
Fakt zatrudnienia bezrobotnej Niemki w Polsce na przygranicznej stacji benzynowej,
przedstawiany w prasie jako ewenement,
komentowano w Niemczech nie inaczej jak
„nie do pomyœlenia”, czy „œwiat stan¹³ na
g³owie”. Byæ mo¿e te¿ zwiêkszaj¹ca siê licz-
10
polnischen Zusammenarbeit durchaus positiv
waren. Insbesondere dann, wenn dieses
Treffen nicht in Deutschland stattfindet.
Beispiel: Eine Gruppe junger deutscher
Touristen in Rom schnaubt verächtlich und
geht ostentativ ihren Weg, nachdem sie die
polnische Sprache, für sie offensichtlich leicht
erkennbar, vernommen hatte. Oder in
Norditalien, Campingplatz am Garda-See: ein
polnischer Tourist steht beim offenen
Kofferraum seines Wagens, das PL-Zeichen
gut sichtbar, und in der Nähe sitzt eine
deutsche Familie in ihrem Zelt – trotz sichtbarer Verlegenheit seiner Frau, schwingt der
Vater zweier Kinder große Reden über polnische Idioten. Spanien, Campingplatz in San
Sebastian: ein junges deutsches Ehepaar
verblasst unter seinem Zelt angesichts eines
Wagens mit polnischem Kennzeichen, ein
stilles vulgäres Kommentar über polnische
Diebe ist zu hören. Angesichts des in
Deutschland übliches Polen-Stereotyps kann
solches Verhalten kaum wundern. Nun ist das
vollständige Versagen unserer Diplomatie
hier besonders gut zu sehen, trotzt der
Riesenarbeit der Grenzgebietbewohner, die
sie zur Verbesserung der Qualität der deutschpolnischen Beziehungen leisten, die durch
ihren persönlichen Fleiß und Redlichkeit
gegenüber ihren deutschen Partnern erfolgreich die negativen Vorurteile bekämpfen. Je
tiefer man nämlich nach Deutschland fährt,
wo es keine lebendige grenzüberschreitende
Zusammenarbeit gibt, umso besser kann man
sehen, wie schwach die Versuche der polnischen Zentralbehörden sind, das deutsche Bild
der Polen und unseres Landes zu beeinflussen.
Dieses Standardbild der deutsch-polnischen Beziehungen, jetzt zusätzlich noch auf
der staatlichen Ebene erschüttert, wird durch
eine weitere Tatsache ergänzt: der Wohlstand
in Polen wächst, während die Deutschen
langsam verarmen – insbesondere jene in
Ostdeutschland. Das muss wohl neue
Ressentiments unter unseren Westnachbarn
erwecken. Dass eine arbeitslose Deutsche in
Polen, bei einer Tankstelle, angestellt wurde,
wurde in der deutschen Presse als eine
Sensation dargestellt, die Kommentare gingen
ba polskich turystów w atrakcyjnych miejscach Europy Po³udniowej, zaw³aszczonych
do tej pory w g³ównej mierze przez
zamo¿nych przedstawicieli krajów starej piêtnastki, w tym Niemiec, jest wystarczaj¹cym
powodem ich niechêci. Œwiadczy bowiem a¿
nadto o zmieniaj¹cej siê rzeczywistoœci,
o rzeczywistoœci, któr¹ wielu chcia³oby
zatrzymaæ. Mapa œwiata wci¹¿ siê aktualizuje,
a rol¹ odpowiednich polskich s³u¿b jest stale
o tym przypominaæ – w sposób wytonowany,
bo niestety wi¹¿e siê to równie¿ ze zmianami,
które przez Niemców uwa¿ane s¹ za niekorzystne. Obywateli RFN nie bez kozery nazywa siê „patriotami pomocy spo³ecznej” 4, ten
bowiem sektor jest nad wyraz rozwiniêty.
Tymczasem zdaniem analityków, zachodz¹ce
zmiany wymagaj¹ szybkiej korekty Niemiec,
w³aœnie w zasadach dotycz¹cych pomocy
pañstwa.
Butne i aroganckie wyst¹pienia nie s³u¿¹
polskiej racji stanu. Przedstawiona na
pocz¹tku historia polskiego kryminalisty,
który zyska³ sympatiê i szacunek niemieckiego policjanta jest prawdziwa i mo¿e s³u¿yæ
za przyk³ad. Trudno jednak wymagaæ od
ludzi, aby ka¿dy zosta³ bohaterem, wyje¿d¿a³
do Niemiec i czyha³ na dzieci, które mo¿na
uratowaæ. Mo¿na jednak pozwoliæ dostrzegaæ
w sobie cz³owieka, pozwoliæ przebiæ siê przez
poustawiane przez ró¿ne w¹tpliwe autorytety
klisze i wychyn¹æ zza szatki z³odzieja i cwaniaka. Niew¹tpliw¹ pomoc¹ w tym zadaniu
bêdzie przejrzyste dzia³anie dyplomacji, aby
jasnym by³o, czym kieruje siê, podejmuj¹c
wa¿ne decyzje na arenie miêdzynarodowej
czy stawiaj¹c UE veto za vetem, a ka¿da publiczna wypowiedŸ by³a elementem przemyœlanej strategii.
über „undenkbar” und „die Welt geht verrückt” nicht hinaus. Auch die wachsende Zahl
der polnischen Touristen an attraktiven Orten
in Südeuropa, die bisher von den wohlhabenden Bürgern der alten EU, auch Deutschland,
als ihr eigen betrachtet wurden, mag zur
neuen Abneigung beigebracht haben. Sie
zeugt nämlich von Veränderungen der
Wirklichkeit, jener Wirklichkeit, die viele am
liebsten unverändert sähen. Die Weltlandkarte
wird immer wieder aktualisiert und die Rolle
der entsprechenden polnischen Behörden ist
es, daran ständig zu erinnern – ohne
Aufdringlichkeit, weil damit auch Änderungen gemeint sind, die von den Deutschen als
ungünstig empfunden werden. Die Deutschen
werden nicht ohne Grund als „Sozialhilfepatrioten” 4 bezeichnet, dieser Sektor ist
bei ihnen ja besonders stark ausgeprägt. Die
Analytiker sind allerdings der Meinung,
Deutschland bedarf Änderungen eben in
diesem Bereich.
Hoffart und Arroganz dienen nicht der
polnischen Staatsräson. Die zu Anfang
vorgestellte Geschichte des polnischen
Kriminellen, der Sympathie und Respekt des
deutschen Polizisten zu erwecken wusste, ist
wahr und kann als musterhaft gelten. Doch
man kann nicht von allen Menschen erwarten,
dass sie Helden werden, nach Deutschland
fahren und Kinder auflauern, die sie dann retten könnten. Man kann aber andere dazu
bewegen, in uns Menschen zu sehen, die von
zweifelhaften Autoritäten gebildete Klischees
zu überwinden und den Dieb und das
Schlitzohr zu vergessen. Hilfreich dabei wäre
sicherlich eine transparente Arbeit der
Diplomatie, damit es klar ist, wonach sie sich
richtet bei ihren Entscheidungen, bei ihren
immer wieder erhobenen Vetos, damit alle
öffentlichen Aussagen Teil einer durchdachten Strategie sind.
aus dem Polnischen
übertragen von Grzegorz Kowalski
4 zob. Arnulf Baring, Czy Niemcom się uda? Pożegnanie
złudzeń, Wrocław 2000.
4 S. Arnulf Baring, Scheitert Deutschland?... , Breslau 2000.
Grzegorz Gorzechowski
11
„Zawsze mia³em
olbrzymie apetyty poznawcze”
Z Jackiem Dehnelem, pisarzem, poet¹, t³umaczem, malarzem
rozmawia Katarzyna Bachta
Katarzyna Bachta: - Odk¹d Wyka
wprowadzi³ termin „pokolenie literackie”,
literaturoznawcy doszukuj¹ siê istnienia
tych¿e zawsze i wszêdzie. Interesuje mnie
to, czy zauwa¿a Pan jakieœ wyraŸne istnienie pokolenia literackiego wœród twórców
urodzonych oko³o roku 1980. Wszak jesteœmy w³aœciwie pierwszym pokoleniem, które
przed rokiem ’89 spêdzi³o tylko dzieciñstwo
(i to wczesne), a po roku ’89 zaczê³o dorastaæ i bardziej œwiadomie odbieraæ inn¹ ni¿
wczeœniej rzeczywistoœæ, by wreszcie zacz¹æ
wypowiadaæ siê na jej temat. Czy ta ³¹cznoœæ chronologiczna obecnie konstytuuje
w jakiœ sposób istnienie i funkcjonowanie
pokolenia literackiego?
Jacek Dehnel: - Trudno wyrokowaæ
o istnieniu takiego czy innego pokolenia,
kiedy wszyscy jego czo³owi reprezentanci
dopiero wchodz¹ w wiek produkcyjny,
dopiero wchodz¹ w obieg kultury – byæ mo¿e
za lat dwadzieœcia czy trzydzieœci rozmaite
procesy zespol¹ ludzi urodzonych we wczesnych latach osiemdziesi¹tych w jak¹œ czyteln¹
formacjê. Wystarczy, powiedzmy, ¿e za trzy
lata wybuchnie wielka wojna œwiatowa – i co,
bêdzie pokolenie naznaczone? Bêdzie. Ale
póki co, dla mnie ten podzia³ jest, prawdê
mówi¹c, doœæ nieistotny, bo ja odczuwam
porozumienie i wspólnotê doœwiadczeñ
z ludŸmi urodzonymi w ró¿nych okresach,
a niekoniecznie akurat z moimi rówieœnikami.
Tak samo jest zreszt¹ w literaturze: bliscy s¹
mi starsi o dekadê Agnieszka Kuciak, Tomasz
12
Ró¿ycki czy Maciek WoŸniak, ni¿ urodzeni
oko³o roku 1980 - Marta Podgórnik, Krzysztof
Siwczyk, Dorota Mas³owska. A czy ³¹cznoœæ
chronologiczna cokolwiek konstytuuje, to ju¿
trzeba siê pytaæ krytyków i socjologów, ja siê
na tym nie znam.
- Bardzo wa¿nym dla Pana pisarzem,
poet¹ jest Philip Larkin. Wiem, ¿e o nim
pisa³ Pan pracê magistersk¹, t³umaczy Pan
równie¿ jego wiersze. Kiedy bêdzie mo¿na
trzymaæ w rêkach te przek³ady? A co
wa¿niejsze - ile Philipa Larkina jest
w Jacku Dehnelu?
- Rzeczywiœcie, Larkin mnie absolutnie
oczarowa³. Nie tylko tym, co pisa³ i jak pisa³,
ale równie¿ tym, ¿e taki ma³o znany
w Polsce, taki nieodkryty – jest niebywale
wa¿ny w dwudziestowiecznej poezji angielskiej, a u nas jakoœ nie mia³ szczêœcia do
t³umaczeñ. Owszem, zyska³ sobie renomê
wœród poetów, ale poza grupk¹ pisz¹cych
ma³o kto o nim s³ysza³. I fascynacja, która
zaczê³a siê od jednego wiersza, „Grobowca w
Arundel”, rozwinê³a siê zupe³nie niespodziewanie – bo rzeczywiœcie, i praca magisterska
o przek³adach z Larkina pióra Barañczaka,
i w³asne t³umaczenia. Dopiero co skoñczy³em
t³umaczyæ trzeci tom „kanonu” Larkinowskiego („The Less Deceived”, „The Whitsun
Weddings” i „High Windows”), Biuro
Literackie stara siê w³aœnie o prawa i dofinansowanie. Jak wszystko dobrze pójdzie, moje
przek³ady powinny siê ukazaæ za rok, mo¿e
pó³tora. A ile Larkina jest w moim pisaniu?
Sporo, bo przez te trzy lata bardzo siê z nim
z¿y³em, sporo podpatrywa³em, tropi³em istotê,
j¹dro znakomitych tekstów – a to zawsze jest
pasjonuj¹ce i nader kszta³c¹ce, zw³aszcza dla
m³odego poety. S¹ i wiersze bêd¹ce bezpoœredni¹ aluzj¹ do tekstów Larkina („Posterity”,
„Biedny chrzeœcijanin patrzy na gabinet Peggy
Sage” – tu, ¿eby by³o zabawniej, w dodatku
z aluzj¹ do Mi³osza, który Larkina nie znosi³),
i rozmaite drobne chwyty, drobne odniesienia,
¿arty w typie larkinowskim, podobny typ
p³yniêcia frazy przez kunsztowne rymy. Ale
te¿ bez przesady – w koñcu równolegle
czyta³em wielu innych poetów, którym zawdziêczam nie mniej ni¿ Larkinowi. Poza
wszystkim, jak czytam moje wczeœniejsze
wiersze, sprzed tej fascynacji, widzê bardzo
podobne rozwi¹zania – Larkin po prostu kilkadziesi¹t lat wczeœniej nadawa³ na tych samych
falach.
- A inne Pañskie fascynacje (mo¿e nie
tylko literackie)?
- O, nie, to przecie¿ jest ponad si³y
wywiadu. Mnie interesuje naprawdê mnóstwo
rzeczy, rozmaite dziedziny nauki, sztuka,
muzyka, historia, spirytyzm nawet… Ale
przede wszystkim interesuj¹ mnie ludzie. Bo
przecie¿ nie bêdê Pani wymienia³, ¿e poezja
Brodskiego czy malarstwo Khnopffa, czy
muzyka Glassa, bo raz oni, raz kto inny,
chodzi o zasadê, o pewn¹ ¿ar³ocznoœæ. S³owo
„¿ar³ocznoœæ” znakomicie oddaje mój stosunek do œwiata, zawsze mia³em olbrzymie
apetyty poznawcze.
- Czy w obliczu tak wielkich, wa¿nych
nazwisk nie towarzyszy Panu bloomowski
„lêk przed wp³ywem”?
- Z moich spostrze¿eñ wynika, ¿e ci, którzy unikaj¹ lektur, by „pisaæ sob¹”, „w³asnym
g³osem” (tak to przynajmniej t³umacz¹), te¿
pisz¹ g³osem cudzym, tylko nieœwiadomie.
Ka¿dy z nas ma jak¹œ wizjê tego, jak powinien
wygl¹daæ wiersz. I im poeta jest mniej oczytany, tym ta wizja jest wê¿sza i mniej ciekawa,
to znaczy ogranicza siê do jakichœ resztek
edukacji szkolnej i chaotycznych lektur.
W Polsce to zazwyczaj mieszanina romantyzmu, m³odopolszczyzny i Wojaczka/brulionowców, wszystkiego czytanego albo po ³ebkach,
albo niechêtnie. I powstaj¹ takie wiersze,
gdzie nagle siê bierze, nie wiadomo sk¹d,
„ptaszê” czy „skowyt mej duszy”, choæ na co
dzieñ autor tekstu w ten sposób by nie
powiedzia³ – ale wyniós³ ze szko³y jakieœ
relikty i siê nimi podpiera jak mo¿e. Albo
pisze o „matce jak kie³basie” i uwa¿a, ¿e mówi
w³asnym g³osem. Oczywiœcie, s¹ równie¿
teksty skontaminowane: i ptaszê, i sperma,
13
i g³êbie otch³anne, i matkokie³basa. Zupe³ne
nieporozumienie. Nie da siê pisaæ nie podlegaj¹c niczyim wp³ywom – trzeba im tylko
podlegaæ rozs¹dnie i z umiarem; uczyæ siê, nie
kopiowaæ.
- Móg³by Pan uchyliæ r¹bek tajemnicy
na temat Pana znajomoœci z Mi³oszem?
- To ¿adna znajomoœæ – ot, skierowa³em do
jego sekretarki maila z pytaniem, czy Czes³aw
Mi³osz zgodzi³by siê przeczytaæ moje wiersze,
odpowiedŸ by³a twierdz¹ca, wiersze wys³a³em, dosta³em odpowiedŸ, spyta³em, czy –
skoro mówi³ o tekstach z uznaniem –
zgodzi³by siê udzieliæ mi kredytu literackiego
zaufania i napisaæ króciutki tekst polecaj¹cy
na ok³adkê debiutanckiego tomu; zgodzi³ siê,
napisa³, podziêkowa³em. I tyle. Wszystko
mailami i przez – przemi³¹ sk¹din¹d – pani¹
sekretarkê. „Pani¹ sekretarz” chyba, bo
„sekretarka” kojarzy siê tak biurowo, a wielcy
pisarze maj¹ chyba sekretarzy… Kiedy
wysz³y w koñcu „¯ywoty równoleg³e”,
wys³a³em Mi³oszowi kilka egzemplarzy
z podziêkowaniami; dwa czy trzy dni póŸniej
zmar³, ksi¹¿ki ju¿ do niego nie dotar³y.
- Tom poezji ¯ywoty równoleg³e, za który
w 2005 roku otrzyma³ Pan zacn¹ Nagrodê
im. Koœcielskich, zawiera cykl wierszy
„fotograficznych”. Fotografia i poezja –
uzupe³niaj¹ siê wzajemnie? Wykluczaj¹?
A mo¿e jest jeszcze inaczej?
- O, wiersze fotograficzne s¹ nie tylko
w ¯ywotach, ale i w pozosta³ych ksi¹¿kach
poetyckich – w wiêkszej masie wierszy ekfratycznych, czyli opisuj¹cych dzie³a sztuki:
rzeŸby, obrazy, ilustracje ksi¹¿kowe, pocztówki. Fotografia najlepiej chyba w dzisiejszych
czasach nadaje siê do pisania ekfraz – równie¿
dlatego, ¿e jest immanentnie zwi¹zana
z ¿yciem, z jakimœ wycinkiem rzeczywistoœci.
I to napiêcie pomiêdzy rzeczywistoœci¹,
chwil¹ a sztuk¹, trwaniem, jest niebywale
noœne. Przynajmniej dla mnie. Tytu³owy wiersz
z tomu Brzytwa okamgnienia nieprzypadkowo
tom otwiera, bo jest to zarazem tekst programowy, który stara siê ukazaæ analogie
pomiêdzy fotografi¹ o wierszem; jeœli prozê
porównalibyœmy do filmu, wiersz jest z pewnoœci¹ zdjêciem: pojedynczym, zamkniêtym
14
œwiadectwem doœwiadczenia jakiegoœ wyimka
rzeczywistoœci, z odwo³aniami do innych,
szerszych spraw na jakichœ dalszych, zamglonych planach, ale bez pretensji do opisywania ca³oœci œwiata.
- Najpierw by³a proza (zbiór opowiadañ
Kolekcja 1999), potem poezja (¯ywoty
równoleg³e 2004, Wyprawa na po³udnie
2005, Wiersze 2006), potem znów proza
(przepiêkna Lala 2006, do której wrócimy
za chwilê) i znów poezja (Brzytwa okamgnienia 2007). Która z tych form
wypowiedzi jest Panu bli¿sza?
- Zale¿y od okresu – bywa, ¿e wiersze,
bywa, ¿e proza, kiedy indziej t³umaczenia czy
malarstwo. Bardzo ró¿nie to siê uk³ada; ka¿dy
twórca ma jakieœ momenty przestoju i to, ¿e
dzia³am równolegle na kilku poletkach, ta
trójpolówka czy czwórpolówka nawet,
pozwala mi oszczêdziæ sporo czasu, po prostu
przerzucam siê na poletko s¹siednie. Od pó³
roku nie piszê wierszy, ale za to zaj¹³em siê
solidnie t³umaczeniami i proz¹ – a za kolejne
pó³ roku bêdê ich pewnie mia³ powy¿ej uszu
i zajmê siê malowaniem. Albo wrócê do
poezji. To bardzo wygodne. Nie mówi¹c ju¿
o tym, ¿e czasem doœwiadczenie, którego nie
umiem przekazaæ w pisaniu, mogê oddaæ
w malarstwie, i odwrotnie. Nie, staram siê
¿adnej z tych dziedzin nie wynosiæ nad inne.
- Przyznam, ¿e Lala mnie oczarowa³a.
Prowokuje ca³y wachlarz emocji, bawi do
³ez, ale i zasmuca, zmusza do refleksji... To
ksi¹¿ka o bardzo wielu sprawach. Ksi¹¿ka
o historii i o Historii. O tym, jak ma³e historie, historie jednostek, splataj¹ siê z wielk¹
Histori¹, histori¹ œwiata. Mamy w Lali nie
tylko Lalê, ale prawie ca³e Pañskie drzewo
genealogiczne. Mamy te¿ podkochuj¹cego
siê w Pana prababci Leœmiana, mamy Moœcickiego, któremu nie smakowa³y Wasze
melony, jest te¿ pani ¯eromska... Ciekawie
ukazane s¹ równie¿ stosunki polsko-niemieckie, polsko-rosyjskie, polsko-¿ydowskie. Ale Lala to te¿ trochê metaksi¹¿ka,
ksi¹¿ka o ksi¹¿ce. Tak mi siê wydaje.
Trudno mi w tej chwili powiedzieæ o Lali coœ
m¹drego, bo jej lektura jest we mnie œwie¿a
i wszystkie te opowieœci kot³uj¹ siê jeszcze
we mnie nies³ychanie barwnym echem,
muszê och³on¹æ... Proszê opowiedzieæ o Lali
tym, którzy jeszcze jej nie znaj¹.
- Och, proszê Pani, mamy tu maleñki
wycinek drzewa genealogicznego, raptem
kawa³eczek Broklów z dodatkami i troszkê
Karpiñskich… A, jak czêsto powtarzam,
ka¿dy z nas ma dwoje rodziców, czworo
dziadków, oœmioro pradziadków, szesnaœcioro
prapradziadków – ca³y t³um ludzi, z których
ka¿dy prze¿y³ swoje ¿ycie we w³aœciwy sobie,
niepowtarzalny sposób. I to jest kopalnia
najrozmaitszych historii. Oczywiœcie teraz
ró¿ni kuzyni, wujowie i ciotki pisz¹, ¿e
chcieliby, ¿ebym teraz napisa³ ksi¹¿kê o ich
ga³êziach rodziny, ale ja po pierwsze nie mam
zamiaru pisaæ serii sag, a po drugie zosta³em
wychowany przez tê jedn¹, wyj¹tkow¹ babciê,
i to ona opowiada³a mi po wielekroæ swoje
doœwiadczenia, to ona uczy³a mnie ¿yæ, to ona
odchodzi³a na moich oczach i to w³aœnie o niej
chcia³em napisaæ ksi¹¿kê.
Lala jest rzeczywiœcie, miêdzy innymi,
ksi¹¿k¹ o… no, mo¿e nie o ksi¹¿ce, ale o opowiadaniu. O rozmowie. O tym, ¿e rozmowa
i, w szczególnoœci, przekazywanie opowieœci
jest bardzo wa¿nym, byæ mo¿e najwa¿niejszym
ogniwem ³¹cz¹cym ze sob¹ kolejne generacje.
O tym, ¿e istnieje sztafeta pokoleñ, w której
podaje siê historie o pradziadkach i prapradziadkach, obcych miastach, dawno umar³ych
ludziach. Jeœli przestaniemy sobie przekazywaæ
rodzinne opowieœci, anegdoty, legendy, to
ucierpi nie tylko nasza wyobraŸnia, ale i bliskoœæ, czu³oœæ, serdecznoœæ. Bo w Lali widaæ,
¿e rozmowy z wnukami to czêœæ szeroko
zakrojonego planu edukacyjnego: przez te pogaduchy uczyliœmy siê europejskiej kultury,
systemu wartoœci, podejmowania przyzwoitych
¿yciowych decyzji. Tego siê nie da przeceniæ.
- Jaka jest Pana najnowsza ksi¹¿ka poetycka? W tytu³owym, otwieraj¹cym tom
utworze, pisze Pan: „Brzytwa okamgnienia /
odcina to, co zbêdne” – czyli daje nam Pan
wiersze o tym, co niezbêdne? Co jest dla
Pana wa¿ne?
- Jaka jest? Hm, jest tak¹ hal¹, ustawion¹
na trzech s³upach: poemacie mi³osnym „Powiœlañska szko³a fortepianowa Czernego”,
poemacie podró¿niczym (tramwajowym,
w rejony bliskie geograficznie ale odleg³e kulturowo, czyli na warszawsk¹ Pragê) „Przez
most i dalej” oraz poemacie lamentacyjnym,
funeralnym „Zegar czyli ma³a liturgia godzin
dla niepraktykuj¹cych”. I tak od mi³oœci do
œmierci przez most, i z powrotem (a po drodze
rozmaita, mi³osno-œmiertelna drobnica w pozosta³ych tekstach). Myœlê, ¿e Brzytwa
okamgnienia w istotny sposób ró¿ni siê od
poprzednich tomów, ¿e te wiersze s¹ dojrzalsze, sprawniejsze, bli¿sze rzeczywistoœci
i wspó³czesnoœci; dokona³ siê jakiœ prze³om po
15
bardziej „muzealnych” czy „œródziemnomorskich” tekstach z ¯ywotów równoleg³ych czy
Wyprawy na po³udnie. Ale to moje subiektywne wra¿enie, byæ mo¿e czytelnicy odbior¹ to
inaczej. A jeœli chodzi o cytat – w tym
konkretnym wierszu wa¿ne jest to, co jest
esencj¹ danego wydarzenia, jego istot¹; to, co
jest jednostkowe i bliskie - a ca³a reszta to
sprawy niepewne i zbêdne. Ale, oczywiœcie,
takich pojedynczych ciêæ brzytw¹ przez
rzeczywistoœæ mo¿emy zrobiæ nieskoñczon¹
iloœæ i za ka¿dym razem co innego bêdzie
w centrum przekroju.
- Jaki ma Pan stosunek do krytyków literackich i do tego, co pisz¹ na temat Pana
twórczoœci?
- Nie mam ¿adnego stosunku do krytyków
literackich, podobnie jak nie mam ogólnego
stosunku do Polaków, ludzi czy poetów.
Natomiast, i owszem, mam stosunek do twórczoœci krytycznej konkretnych osób. Nader
zró¿nicowany. Bo s¹ krytycy znakomici,
z prawdziwego zdarzenia, którzy czytaj¹
wszystko, co im wpadnie w rêce i potrafi¹
o tym rozs¹dnie mówiæ. Ale jest ogromna
zgraja dyletantów, którzy dzia³aj¹ gdzieœ na
styku domoros³ego dziennikarstwa i cha³upniczej krytyki literackiej, którzy nie maj¹ pojêcia o historii literatury i narzêdziach krytyki,
nie potrafi¹ czytaæ ze zrozumieniem, czytaj¹
tylko pó³ albo æwieræ ksi¹¿ki, s³owem: partacz¹. A w Polsce, niestety, wystarczy opublikowaæ jedn¹ recenzyjkê w ma³o znanym
pisemku literackim, ¿eby mieniæ siê krytykiem
literackim. A to jest, jeœli ju¿, krytyczek, a nie
krytyk. I nie mówiê akurat o recenzentach
moich ksi¹¿ek, bo z regu³y mia³em do nich
raczej szczêœcie (choæ i ja czyta³em na temat
swój i swoich tekstów najró¿niejsze bzdury),
ale o to, co czytam w ró¿nych pismach literackich. A z drugiej strony… Wie Pani, to wszystko s¹ ludzie, którzy usi³uj¹. M³odzi prozaicy
i poeci te¿ usi³uj¹, te¿ siê mêcz¹, próbuj¹,
16
b³¹dz¹. Podobnie jak powinniœmy mieæ cierpliwoœæ do g³upich ksi¹¿ek i z radoœci¹ przyjmowaæ ksi¹¿ki œwietne, tak i powinniœmy
radoœnie reagowaæ na œwietn¹ krytykê, a cierpliwie – na g³upi¹.
- Jak zaczê³a siê i co Panu daje przygoda z telewizj¹? Mam tu oczywiœcie na myœli
magazyn kulturalny o g³oœnym tytule
„£ossskot”.
- Zaczê³a siê tak, ¿e zadzwoniono do mnie
z redakcji programów kulturalnych i zaproponowano próbne zdjêcia. Pojecha³em, trzymano mnie tam od trzeciej do jedenastej
wieczór, zaanga¿owano, zrobiono zdjêcia do
czo³ówki i reklamówek – i, sko³owany, wróci³em do domu. Propozycjê przyj¹³em, bo, po
pierwsze - praca w „£ossskocie” daje mi
finanse, czyli pozwala nie imaæ siê pracy
biurowej i, z czasem, zarobiæ mo¿e na w³asne
mieszkanie, a po drugie – pozwala wprowadziæ do telewizji ró¿ne dzie³a „z górnej pó³ki”:
dobr¹ poezjê, niekomercyjne kino, zmusza
mnie do czytania nowoœci literackich na wiêksz¹ ni¿ dotychczas skalê i daje mo¿liwoœæ
spotkañ z ciekawymi ludŸmi. Co odnosi siê
i do goœci, i do ekipy.
- Jakie miejsce w Pana domu, sercu,
¿yciu zajmuje ksi¹¿ka?
- W domu zajmuje wiêkszoœæ miejsca, bo
i Piotr, i ja jesteœmy zbieraczami ksi¹¿ek, i na
przyk³ad ja nie potrafiê zostawiæ na straganie
dziesiêciotomowej amerykañskiej encyklopedii muzycznej z prze³omu wieków, z trudnoœci¹ wychodzê z Empiku bez nowej ksi¹¿ki
(w przypadku antykwariatu Pana Krzysia jest
to wrêcz niemo¿liwe), tote¿ od czasu do czasu
ksi¹¿ki zajmuj¹ kolejn¹ œcianê w naszym
domu. Ale jesteœmy na to przygotowani. W
sercu, w ¿yciu? Nie wiem, wydaje mi siê, ¿e
ten typ fascynacji i symbiozy najpe³niej
opisa³a Fadiman w „Ex librisie”, nie
potrafi³bym tego doskonalej oddaæ.
- Dziêkujê za rozmowê.
Mieczys³aw J. Warszawski
Odra
Choæbym siê zg³êbia³ jak
Wis³a, jak
Bug, Bóg mi œwiadkiem, ¿e tylko
Odra zgarnia mnie
Najp³ynniej
Wp³aw albo
Wios³em
2007
Debiutant sprzed czterech dekad
Debiutant sprzed czterech dekad wci¹¿
Jeszcze stoi jak na pocz¹tku swej drogi nieKoniecznie po grudzie czy te¿ us³anej ró¿ami
W trakcie której nadal jednak nie wie
Na jakim jej odcinku
Postawiæ krok tak
Aby nie
UpaϾ
2007
17
Mieczys³aw J. Warszawski
Najtrudniej byæ sob¹
Najtrudniej byæ sob¹ trudniej
Ani¿eli cz³owiekiem cz³owieka widzi siê
Ju¿ na odleg³oœæ siebie nawet nie
Od wewn¹trz wiêcej przyk³adów
Nie zaszkodzi ale po co
I komu psuæ o sobie
Dobre mniemanie
2007
Cz³owiek jest tylko cz³owiekiem
Cz³owiek jest tylko cz³owiekiem i
To wychodzi na jaw przy pierwszym ju¿ kontakcie
Gdy drugiemu cz³owiekowi nie
Podajesz nawet rêki albowiem
W³aœnie kopiesz do³ki
Pod nim
18 grudnia 2006
18
Mieczys³aw J. Warszawski
Zasiedzia³oœæ
Miejsca które dot¹d obywa³y siê beze mnie
Coraz czêœciej sk¹din¹d nachodz¹
Moj¹ zasiedzia³oœæ wcale
Nie ruszaj¹c siê
Z miejsca
26 paŸdziernika 2006
Moja matka nie wie co to brak roboty
Moja matka nie wie co to brak roboty
Jeszcze sprz¹ta gotuje pierze i drew nar¹bie
Aby ognisko domowe choæ nieco przygas³e wci¹¿
Rozpalaæ z myœl¹ nie tylko o mnie
Jeszcze siê miewa jak ta kuchnia albo pralka
Bez wy¿ymaczki jeszcze tak samo uprawia
Poletko swego ¿ywota które pod nogami grzêŸnie
Ale pod s³oñce wyziera ci¹gle zielonoœci¹ oczu
Krz¹ta siê i krz¹ta z rajki na rajkê jakby
W robocie widzia³a swój rozk³ad zajêæ
I nic ponadto gdy¿ jak mawia nie by³ jej
Dany nawet siódmy dzieñ tygodnia wiêc s³owo
Staje siê czynem i a¿ wierzyæ siê nie chce
¯e od wczoraj ma ósmy krzy¿yk ju¿ poza sob¹
27 grudnia 2006
19
Zbigniew Czarnuch
Przewietrzanie rozumu
Tekst poni¿ej prezentowany jest fragmentem szerszej pracy, w której autor podejmuje próbê zrozumienia siebie i innych.
Przez ponad po³owê mego ¿ycia by³em
przekonany, ¿e ludzie odbieraj¹ œwiat na wzór
p³yty gramofonowej czy magnetofonowej
taœmy: czysty umys³ nagrywa fakty z otaczaj¹cego nas œwiata i tylko od naszej woli
i zdolnoœci zale¿y, czy je zauwa¿ymy, czy nie.
Na tej podstawie naby³em oœwieceniowej
wiary w rozum i w kluczow¹ rolê wiedzy.
Œwiat jest poznawalny i jest tylko problem
powszechnej oœwiaty, by mo¿na by³o
ukszta³towaæ nowego, œwiat³ego cz³owieka.
Zaliczam siê do kategorii po¿eraczy
ksi¹¿ek. Zach³annie czytam autorów dostarczaj¹cych mi wiedzy o sobie. Wielokroæ
wracam do dzie³ Fiodora Dostojewskiego,
Dzienników Witolda Gombrowicza czy Cz³owieka bez w³aœciwoœci Roberta Musila, za ka¿dym razem baga¿ kolejnych doœwiadczeñ
pozwala mi odkrywaæ wczeœniej niedostrze¿one pok³ady wiedzy o sobie. Sta³em siê
entuzjast¹ imperatywu Sokratesa p o z n a j
s i e b i e jako œcie¿ki wiod¹cej do mojego
³adzenia siê ze œwiatem innych. By³em
nauczycielem, dla którego myœlenie jest podstawowym narzêdziem pracy. Mia³em za sob¹
sporo lektur z zakresu teorii poznania, logiki,
erystyki, ogólnych rozwa¿añ na temat
poprawnoœci myœlenia. By³a to jednak, choæ
niezwykle wa¿na, wiedza jakby zewnêtrzna,
techniczna, trochê przypominaj¹ca przyswojenie sobie zasad ruchu drogowego, które po
20
prostu nale¿y poznaæ i stosowaæ. Wiedza,
której przyswojenie nie powoduje intelektualnych wstrz¹sów sprawiaj¹cych zmianê filozoficznej czy œwiatopogl¹dowej orientacji.
Tak ch³oniêta wiedza gromadzona by³a
w czymœ na kszta³t worka, do którego wrzuca³em ró¿ne spostrze¿enia, informacje, uwagi,
refleksje, w którym spoczywa³y w bez³adzie
i od czasu do czasu siêga³em po nie dla podbudowania tego lub innego twierdzenia.
W marksizmie mówiliœmy w takich przypadkach: zmiany iloœciowe nie przesz³y jeszcze
w zmiany jakoœciowe. Nie wykszta³ci³a siê
we mnie nowa struktura poznawcza na wzór
tej z lat 1950-1956. Nie zaistnia³a sytuacja
problemowa, która by mnie mocno poruszy³a
daj¹c impuls do kolejnego wielkiego wysi³ku
intelektualnego zbudowania nowej struktury.
Taki pierwszy znacz¹cy impuls wyst¹pi³ za
spraw¹ mego niegdysiejszego ucznia, który
jako student przyjecha³ do mnie z koleg¹
przedstawiaj¹c mnie w s³owach: – To jest
w³aœnie ten cz³owiek, o którym ci opowiada³em. Wierzy, ¿e ludzie mog¹ siê ze sob¹
porozumieæ. Zdêbia³em, nie wiedz¹c o co mu
chodzi, bo przecie¿ zawsze wierzy³em, ¿e tak
w³aœnie jest, i ¿e jest to bana³ oczywistoœci,
a tu masz! Mia³em wtedy ponad 40 lat, a uczeñ
by³ z grupy tych, z których by³em dumny.
Te odwiedziny i problem mo¿liwoœci
porozumienia siê ze sob¹ ludzi mia³y siê staæ
dla mnie z czasem drog¹ do dorobienia siê
kolejnej wersji mego œwiatopogl¹du, ale
musia³o up³yn¹æ jeszcze wiele czasu. Jeszcze
dziesiêæ lat póŸniej, w dobie sporów o socja-
lizm w stanie wojennym, by³em przekonany,
¿e moja definicja rzeczywistoœci polskiej
i œwiatowej, zbie¿na z pogl¹dami innych wyznawców marksizmu, jest jedynie prawdziwa
i wprowadzenie stanu wojennego, w obliczu
zagro¿enia zmiany stosunków w³asnoœciowych poprzez powrót do kapitalizmu, jest
historyczn¹ koniecznoœci¹! Nie na pró¿no
inny mój zielonogórski uczeñ nazwa³ mnie po
latach kwadratowym komunist¹. I to mnie
najbardziej dziœ intryguje: dlaczego to trwa³o
tak d³ugo, gdy inni do tego doszli ju¿ tyle lat
wczeœniej?
Na tropie osobistych cenzorów
Opowiem o owym worku, w którym na
zasadach grochu z kapust¹ gromadzi³em
okruchy wiedzy o sobie, potencjalne tworzywo kolejnej uporz¹dkowanej wersji mojego
nowego pogl¹du na œwiat.
W po³owie lat 60. trafi³ w me rêce tomik
cytatów i refleksji pedagoga i meteorologa
okresu miêdzywojennego, A. B. Dobrowolskiego, pt. Moralnoœæ umys³owa. Bardzo mnie
tytu³ tej ksi¹¿ki zaintrygowa³ i zainspirowa³,
skierowuj¹c szczególne zainteresowanie na
problem uprawiania swego œwiata myœli
w kontekœcie higieny intelektualnej, w kategoriach etyki poznania. Z katolickiego rozdzia³u
mej drogi ¿yciowej wynios³em wiedzê o tym,
¿e zgrzeszyæ mo¿na tak¿e myœl¹, ale tu problem nie dotyczy³ religijnego kontekstu.
Dobrowolski swym niesk³adnym tomikiem
materia³ów sprawi³, ¿e jako nauczyciel historii
czyli cz³owiek, dla którego s³owo i myœl jest
g³ównym narzêdziem pracy, zainteresowa³em
siê bli¿ej problemem ³adu w mej g³owie
w aspekcie prawdy i k³amstwa, nie tylko
w odniesieniu do dekalogu czy regu³ logiki
formalnej, ale przede wszystkim w odniesieniu do problemu zwi¹zanego z zaobserwowanym na sobie zjawisku, dlaczego ja
widzê to, czego inni nie widz¹, a inni dostrzegaj¹ to czego ja nie dostrzegam? Co o tym
decyduje i co z tego wynika ? Mój problem
samopoznania by³ zwi¹zany z pewn¹ uprawian¹ przeze mnie praktyk¹, polegaj¹c¹ na
„³apaniu siebie na myœleniu”, czyli obser-
wowaniu siebie jakby z boku w chwili
„wpadania na pomys³”. Sformu³owa³em go
w formie pytania: d l a c z e g o m i s i ê
m y œ l i w ³ a œ n i e t a k, a n i e
i n a c z e j ? Czyli co poprzedza pojawianie
siê myœlenia podlegaj¹cego mej woli?.
Zacz¹³em interesowaæ siê zagadnieniem ukrytego mechanizmu odpowiedzialnego za to co
mam dostrzec, a co zbagatelizowaæ. Zaintrygowa³ mnie Wielki Brat we mnie, który rz¹dzi
t¹ stref¹ mojego postrzegania œwiata, decyduj¹c o tym, ¿e coœ mnie od pierwszego spojrzenia zainteresuje, poruszy, a co innego
bêdzie mi obojêtne. Czêsto zupe³nie przeciwnie ni¿ to ma miejsce u osób mi bliskich
czy znajomych.
Trafi³em kiedyœ na cytat z Zofii Na³kowskiej: „Rozum s³u¿y do uzasadnienia tego
o czym zadecydowa³o serce”. Teza ta niczym
reflektor w mroku pokaza³a mi kierunek poszukiwañ odpowiedzi na postawione pytanie.
Pewnego razu jeden z mych uczniów spyta³:
- Proszê mi powiedzieæ dlaczego tak jest,
¿e jak widzê Wojtka, to krew mnie zalewa
i chcia³bym go waliæ w mordê, a przecie¿ nic
z³ego mi nie zrobi³. Ja nie chcê reagowaæ na
niego agresj¹, ale to jest silniejsze ode mnie”.
Inny uczeñ postawi³ mi zarzut:
- Dlaczego pan mnie nie lubi ?
Odpowiedzia³em mu wtedy, ¿e moje uczucie lubienia lub nie lubienia kogoœ jest niezale¿ne od mej woli, bo jest mi to dane na
prawach uczucia mi³oœci, niejako z zewn¹trz.
Mówi³em mu, ¿e ode mnie mo¿e wymagaæ
tylko tego, bym go szanowa³ za wszystko
dobro, które sprawia, i bym go nie krzywdzi³,
byæ mo¿e czas sprawi ¿e ten „ktoœ”, czy „coœ”
we mnie co sprawia o tym kogo mam lubiæ,
a kogo nie, zmieni zabarwianie moich emocji
wobec ciebie.
- Ale pan t e r a z mnie krzywdzi swym
nielubieniem – powiedzia³.
Roz³o¿y³em bezradnie d³onie.
Doskwiera³a mi i doskwiera w ¿yciu ta
sprawa lubienia i nielubienia, problem uprzedzeñ wobec podopiecznych, wspó³pracowników, cz³onków rodziny, znajomych i tak¿e
nieznajomych widzianych po raz pierwszy. Ta
sprawa akceptacji lub odrzucenia na pierwszy
Zbigniew Czarnuch
21
rzut oka dotyczy nie tylko ludzi, ale tak¿e
dzie³ sztuki, naukowej teorii ju¿ po pobie¿nym
siê z ni¹ zapoznaniu, religijnej czy politycznej
doktryny na podstawie wyrwanych z kontekstu tez czy faktów. I to, jak s¹dzê, jest jedn¹
z g³ównych przyczyn moich wyborów
w kwestiach spo³ecznych, politycznych
i innych. Najpierw odbieram œwiat emocjonalnie, a potem odwo³ujê siê do argumentacji
mniej czy bardziej racjonalnej. Wiêc niestety,
dorabiam ideologiê do faktów?!
Znalezienie odpowiedzi na to pytanie
odnosi³o siê do wêz³owych problemów mego
zawodu, który by³ dla mnie ¿yciow¹ pasj¹.
Swoj¹ rolê zawodow¹ jako nauczyciela historii czy propedeutyki filozofii, czy jak tam
ten zazwyczaj ma³o lubiany przedmiot siê
nazywa³ z uwagi na jego szczególne zwi¹zki
z polityk¹, rozumia³em w kategoriach przewodnika wprowadzaj¹cego m³odych ludzi
w œwiat ¿ycia spo³ecznego, pomagaj¹cego im
zrozumieæ siebie i innych. Jak mog³em to
robiæ bez uporania siê samemu z tymi ¿andarmami mego œwiata myœli.
W wymiarze emocjonalnym formu³a Na³kowskiej w ogólnym zarysie wiele mi tu
wyjaœnia³a: jedni uczniowie mnie lubili, a inni
nie. Pierwsi mieli k³opoty z zauwa¿eniem
moich b³êdów i potkniêæ, drudzy z zauwa¿aniem pozytywów. Pierwsi otwierali siê na to
co mia³em do zaoferowania, drugim ³atwiej
by³o g³oszone przes³ania odrzucaæ. Doszed³em
do wniosku, ¿e zachowanie obiektywizmu
w ocenie osoby lubianej lub nie lubianej, to
wy¿szy etap kultury wrastania w spo³eczeñstwo. Etap nieosi¹galny niestety dla wszystkich. Tak¿e dla mnie. Nie ka¿demu jest „dana
³aska” mi³oœci bliŸnich, poskramiania swych
emocji i panowania nad swym œwiatem myœli.
Te emocjonalne zak³ócenia w dostrzeganiu
faktów widoczne s¹ nie tylko w przypadkach
prze¿ywania ekstazy mi³oœci, furii wœciek³oœci, w ataku nienawiœci lub stadnej psychozy lêku, stanu agresji czy zniechêcenia do
¿ycia, kiedy percepcja œwiata redukuje siê do
jednej osoby czy nawet jednego faktu. Dzieje
siê tak równie¿, choæ w mniejszym natê¿eniu
w stanie emocjonalnego wyciszenia, w codziennym kontakcie z otoczeniem.
22
Poza tym Starszym Bratem odpowiedzialnym za zaœlepianie mojego umys³u przy
pomocy serca potraktowanego symbolicznie,
czu³em w sobie obecnoœæ jeszcze innego cenzora. Jego obecnoœæ by³a wyraŸna gdy znajomi zarzucali mi:
- Czy jesteœ œlepy? Nie widzisz jak jest?
Lub potêpiali z oburzeniem: - Najbardziej
g³uchy jest ten, który nie chce s³uchaæ.
Nie by³em œlepy i g³uchy i chcia³em
widzieæ i s³yszeæ, ale dociera³o do mnie jednak
co innego ni¿ do innych. A zarzuty by³y
odwracalne, bo do nich nie dociera³o to, co
by³o wa¿ne dla mnie. Istnienie jeszcze jednego
Starszego Brata we mnie potwierdza³a
œwiadomoœæ istnienia niekoñcz¹cej siê iloœci
doktryn religijnych, filozoficznych, estetycznych, naukowych, politycznych, i tak dalej,
których wyznawcy uwa¿aj¹, ¿e odkryli jedyn¹
godn¹ zaufania prawdê. I tutaj, jak siê mia³o
okazaæ, znalaz³em klucz do g³ównych drzwi
strze¿onych przez tego drugiego stra¿nika, za
którymi mia³em znaleŸæ moje drzewo
z owocami dobra i z³a.
Na jego trop trafi³em w pewnym tekœcie
poœwiêconym metodologii historii, w postaci
twierdzenia: system wartoœci poprzedza
postrzeganie faktów, co znaczy tyle, ¿e o tym,
i¿ coœ dostrzegam lub nie dostrzegam, coœ
przeceniam lub nie doceniam na poziomie
poznania odruchowego, zauwa¿ania faktów
z marszu, decyduje nie moja wola, a emocje
otaczaj¹ce ciep³em pozytywnych doznañ
mniej czy bardziej œwiadomie wyznawany
system wartoœci. I tu ukryty jest ten filtr
odsiewaj¹cy to, co powinienem i czego dla
dobra mojego spokoju wewnêtrznego nie
powinienem dostrzec (tu k³ania siê biblijny
py³ek i belka). Autor pisa³ tak¿e, ¿e w³aœciwoœci¹ faktów jest tak¿e i to, ¿e wystêpuj¹
w strukturach, formowanych w zwi¹zku
z uznawanym systemem wartoœci. Oto na
przyk³ad: roœnie sobie okaza³y, pomnikowy
d¹b. Ludzie postrzegaj¹cy go w kategorii faktu
bêd¹ go niejako „automatycznie” w zale¿noœci
od uwewnêtrznionej struktury swego systemu
wartoœci odnosili do odmiennych struktur.
Innym okiem spojrzy na niego drwal, co
innego w nim dostrze¿e stolarz, innym zerknie
rysownik, a jeszcze co innego bêdzie
sk³onnym w nim widzieæ polityk czy mistyk.
Fakt w postaci rosn¹cego dêbu, ka¿dy z nich
odniesie do innej struktury poznawczej i st¹d
bior¹ siê na przyk³ad konflikty miêdzy
ekologami a ekonomistami, piêknoduchami
a ludŸmi chodz¹cymi po ziemi. Niektóre fakty
maj¹ w³aœciwoœæ stawania siê symbolami,
a symbole to ju¿ obszar metafizyki i mistycyzmu. Gdy przeniesiemy fakt ze struktury
myœlenia X do struktury myœlenia Y to tak,
jakbyœmy mówi¹c obrazowo o budowie
uk³adu kierowniczego pojazdu, przenieœli go
ze struktury wozu konnego do struktury wozu
poruszanego koñmi, czyli dyszel furmanki
wmontowali w limuzynê. Fakty wyrwane ze
swego kontekstu trac¹ swój pierwotny sens
i jak widaæ potrafi¹ niekiedy nabraæ cech
karykatury.
Tak wiêc sprawa powo³ywania siê na fakty
nie wygl¹da tak prosto jak mi siê zrazu
wydawa³o, gdy perorowa³em w rodzaju:
- Panie i panowie, stañmy na gruncie faktów,
bo te same fakty mog¹ byæ dla innych symbolami zupe³nie odmiennych wartoœci.
To pomog³o mi lepiej zrozumieæ wiele
zdarzeñ z mego ¿ycia prywatnego oraz wiele
spraw z mych dydaktycznych i wychowawczych k³opotów. Zacz¹³em wertowaæ dzie³a
z zakresu psychologii wartoœci i trafi³em, na
Eduarda Sprangera i jego typologiê zachowañ
ludzkich zwi¹zan¹ z internalizowanym,
uwewnêtrznionym systemem wartoœci
Typologia Sprangera by³a dla mnie tym
wa¿niejsza, ¿e pokrywa³a siê z moim intuicyjnie wypracowanym instrumentarium pedagogicznych metod, które teraz nabra³y teoretycznego uzasadnienia. Dziêki ukierunkowaniu
toru mych poszukiwañ dokonanego za spraw¹
Sprangera w pe³ni sobie uœwiadomi³em, ¿e
œwiat nie odbieram na wzór owej gramofonowej p³yty czy filmowej taœmy obiektywnie rejestruj¹cej wszystkie fakty, których
mrowiem zarzucani jesteœmy codziennie, ale
dzieje siê to w sposób wybiórczy i zniekszta³cony przez osobiste emocjonalno-intelektualne okulary, w których ogniskuje siê to
wszystko, co sk³ada siê na moj¹ psycho-biologiczn¹ odrêbnoœæ i kulturowe doœwiadcze-
nie. Ka¿dy cz³owiek odbiera wiêc œwiat
inaczej, bo inny jest jego genetyczny kod,
wra¿liwoœæ, doœwiadczenie, co innego w ró¿nych okresach jego ¿ycia uk³ada siê na strukturê jego potrzeb, a niepowtarzalnoœæ linii
papilarnych dotyczy nie tylko naskórka palców, ale odnieœæ j¹ mo¿na tak¿e do œwiata
myœli i uczuæ, do owej tkwi¹cej w naszym
rozumie taœmy czy p³yty rejestruj¹cej tylko te
fakty, które ukryty w nas stra¿nik dobrostanu
naszego psychicznego œwiata uzna za w³aœciwe.
Doszed³em tak¿e do wniosku, ¿e ta indywidualna percepcja œwiata jest uzale¿niona
przede wszystkim od siatki pojêæ, którymi
definiujemy otaczaj¹cy nas œwiat i siebie.
Bowiem o zakresie naszych poznawczych
mo¿liwoœci decyduje przede wszystkim zakres
s³ów jakimi siê pos³ugujemy. Panowanie
cz³owieka nad œwiatem zaczê³o siê od
odró¿niania rzeczy i ich nazwania. Dlatego
ludzie nigdy w pe³ni nie s¹ w stanie wczuæ siê
w innych, okreœliæ ich pogl¹dy, bo opisuj¹
œwiat innym doborem s³ów, dostosowanym do
ich niepowtarzalnego wewnêtrznego œwiata.
Nie bez powodu Tadeusz Kotarbiñski radzi³:
gdy pragniesz zrozumieæ to co Jan mówi do
ciebie, to swoimi s³owami powtórz jego
zdanie i jego zrozumienie i spytaj nastêpnie,
czy je dobrze odtworzy³eœ. Przewa¿nie Jan
bêdzie zaprzecza³. A ¿e nie przywykliœmy tak
ze sob¹ rozmawiaæ, st¹d wziê³a siê Wie¿a
Babel powszechnego spraw ludzkich pomieszania, którego konsekwencj¹ jest gniew,
agresja i wojna. Gniew niestety nie na siebie,
ale na Jana. Mam bowiem pretensje do niego,
¿e nie jest tym, za kogo go mia³em, a przecie¿
to moja, a nie jego wina, ¿e go Ÿle zdefiniowa³em. Ot po prostu przyk³ad myœlenia
¿yczeniowego i wynikaj¹ce z niego fa³szywe
czyny.
A wiêc racjê mia³ ów uczeñ, który mnie
odwiedzi³, dziwi¹c siê, ¿e ja jeszcze tego nie
zrozumia³em, ¿e ludzie nie s¹ w stanie siebie
w pe³ni rozumieæ. Zatem tutaj siê znajduje
wyjaœnienie dlaczego tak d³ugo by³em „kwadratowym marksist¹”. Moje rozumienie
i uznanie tej teorii by³o po pierwsze pochodn¹
pomy³ki uznania jej twierdzeñ za naukow¹
prawdê, po drugie wiary, ¿e tak jak j¹ rozu-
Zbigniew Czarnuch
23
miem i akceptujê mo¿e tak¿e zrozumieæ
i zaakceptowaæ ka¿dy. Nie zauwa¿y³em elementarnego spo³ecznego zjawiska bogactwa
ró¿norodnoœci pogl¹dów jako kulturowej
normy i spo³ecznej wartoœci. Przenios³em mój
sposób odbierania œwiata na innych, próbuj¹c
ich uszczêœliwiaæ tym co mi³e by³o dla mnie.
Pozwolê wiêc sobie nieco szerzej opisaæ tê
moja przygodê zainspirowania Sprangerem,
z nadziej¹, ¿e moje „przygody cz³owieka
myœl¹cego” byæ mo¿e komuœ siê mog¹ przydaæ, by nie da³ siê uwieœæ aposto³om kolejnej
prawdy i nie wpad³ tak jak ja w intelektualn¹
pu³apkê, która czyha na ka¿dego, kto bêdzie
chcia³ siê pyszniæ bezgranicznym oddaniem
s³u¿bie wiernoœci sobie, wiernoœci idei czy
wiernoœci prawdzie jako wcieleniami œwiata
obiektywnego.
W oparciu o dzie³o Sprangera, o moje doœwiadczenia, oraz przemyœlenia, opracowa³em
sobie tabelê, która pomog³a mi w sformu³owaniu zrêbów mojego prywatnego indywidualnego œwiatopogl¹du, przez pryzmat którego
postrzegam siebie i odbieram dziœ œwiat
cz³owieka w ogóle. Byæ mo¿e Spranger
mia³by do niej zastrze¿enia i nie roszczê sobie
do niej ¿adnych praw jako do przyczynku
skarbnicy wiedzy w ogóle, bowiem jest ona
przydatna w tej wersji tylko dla mnie. S¹dzê
bowiem, ¿e ka¿dy myœl¹cy cz³owiek, pielêgnuj¹cy swój œwiat myœli, dorabia siê swego
indywidualnego warsztatu poznawczego œwiata, dobieraj¹c sobie bliskie mu fragmenty
ró¿nych znanych teorii, okruchy cudzych
twierdzeñ wyrwanych z ich struktur poznawczych, odwo³uj¹c siê do swych doœwiadczeñ
i tak buduje swój w³asny obraz œwiata. Mia³em
mo¿liwoœæ przetestowania tej tezy o niepowtarzalnoœci œwiatopogl¹dów w dyskusjach
z przyjació³mi – katolikami, a wiec wyznawcami doktryny wiary wypracowanej przez
wieki i nauczanej w szczególnie korzystnych
warunkach dla jednolitej wyk³adni wyznawców tej wiary. Ka¿dy z nich wybiórczo uznawa³ jej tezy i dogmaty. Czêœci sk³adowe wiary,
jak kalejdoskopowe szkie³ka w rêkach ka¿dego
z nich uk³ada³y siê w strukturê innego obrazu.
Gdy kiedyœ tê moj¹ wersjê pogl¹du na
siebie i innych opart¹ na tezach Sprangera
zapragn¹³em przetestowaæ na uczniach
w klasie maturalnej i narysowa³em tabelê
wed³ug jego modeli, jeden z uczniów
skwitowa³ to s³owami:
- Szkoda, ¿e Pan o tym mówi³, bo ja sobie
problem opisania ludzi uporz¹dkowa³em
wczeœniej przy pomocy znaków zodiaku,
i teraz mam pewne zak³ócenia w dotychczasowym ich odbiorze.
Sprawi³em u niego poznawczy dysonans.
Za Sprangerem wyodrêbni³em szeœæ typów
osobowoœci, które jak w ka¿dym naukowym
modelu s¹ idealne, w ¿yciu jednak ulegaj¹
indywidualnemu zabarwieniu, krzy¿owaniu
siê z innymi typami. W moim rozumieniu tych
typów idealnych da siê wyodrêbniæ nieskoñczenie wiele, ale ograniczy³em siê do szeœciu
klasycznych, bo z nich da³o siê wyprowadziæ
istotê problemu. Opisa³em wiêc cz³owieka
spo³ecznego, politycznego, religijnego, estetycznego, ekonomicznego i naukowego. Ka¿demu z tych typów osobowoœci przypisa³em
wartoœæ naczeln¹ lub wyra¿aj¹cy j¹ imperatyw, odrêbn¹ strukturê systemu wartoœci
rozpoznawaln¹ przez s³owa-klucze, przy
pomocy których definiuje œwiat, charakteryzuje swoje œrodowisko i aktywnoœæ w d¹¿eniu do
samorealizacji. Ka¿dy z idealnych typów
sk³onny jest przejawiaæ tendencjê do odmiennego akcentowania wybranego aspektu problemu pojmowania kategorii prawdy.
I tak za wartoœæ naczeln¹ cz³owieka
s p o ³ e c z n e g o uzna³em imperatyw
pomagam opiekujê siê wiêc
j e s t e m, a w strukturze pojêæ jego systemu
wartoœci s¹ s³owa, decyduj¹ce o indywidualnej
jego filozofii ¿ycia w rodzaju: ¿yczliwoœæ,
wspó³czucie, altruizm, humanizm, solidarnoœæ, spieszenie z pomoc¹, s³u¿ba innym,
ofiarnoœæ, poœwiêcenie. Wzorce osobowe:
Matka Teresa, Albert Schweitzer, Janusz
Korczak i tak dalej. Sk³onnoœæ do ujmowana
prawdy wed³ug kryteriów serca, autentyzmu
odruchów empatii.
Cz³owiek p o l i t y c z n y samorealizuje
siê w zgodzie z imperatywem r z ¹ d z ê
k i e r u j ê w i ê c j e s t e m. Jego rzeczywisty œwiat wartoœci definiowany jest przy
pomocy takich pojêæ jak: dobro wspólnoty,
moc, dominacja, pañstwo, prawo, ustawa,
statut, konstytucja, partia, w³adza, pe³nienie
urzêdu, przywódca, ideologia, program polityczny, strategia, taktyka, elektorat, wróg, przeciwnik, sojusznik, konfrontacja, zwyciêstwo,
kompromis, klêska i tak dalej. Dobór wzorców
osobowych uzale¿niony od uznawanej ideologii. Sk³onnoœæ do rozumienia prawdy
w relacji do skutecznoœci. Prawdziwe bywa to,
co jest skuteczne w realizacji celu.
W przypadku cz³owieka r e l i g i j n e g o
jego wartoœæ naczeln¹ wyra¿a imperatyw
w i e r z ê w i ê c j e s t e m. Do podstawowych kategorii, przy pomocy których
definiowany jest jego œwiat nale¿¹, w zale¿noœci od wyznawanej doktryny, miêdzy innymi: transcendencja, metafizyka, mistycyzm,
wiecznoœæ, stwórca, objawienie, ³aska, wiernoœæ, sakrament, mi³oœæ, tajemnica, przeznaczenie, zbawienie, dogmat, niebo, piek³o,
pokuta, kap³an, wyznawca, niewierny. Dobór
wzorców osobowych uzale¿niony rodzaju
wyznaniowej wspólnoty. Sk³onnoœæ do ujmowania kategorii prawdy w relacji do uznawanej
doktryny wiary.
Cz³owiek e s t e t y c z n y sk³onny jest
podporz¹dkowywaæ swe czyny imperatywowi
t w o r z ê w i ê c j e s t e m. Jego œwiat obraca siê wokó³ takich pojêæ jak: ekspresja,
autentyzm, intuicja, indywidualizm, talent,
akademizm, mistrz, uczeñ, bunt, forma, styl,
kariera, s³awa. Dobór wzorców osobowych
uzale¿niony miêdzy innymi od uprawianej
dyscypliny, nurtu i artystycznej mody. Gdy
cz³owiek sztuki mówi o prawdzie swego
dzie³a, to raczej odnosi j¹ do szczeroœci
i autentyzmu swych indywidualnych odczuæ.
Tak wa¿ny dla wspó³czesnoœci cz³owiek
e k o n o m i c z n y w postaci modelowej
zdaje siê odbieraæ œwiat wed³ug kryterium:
m a m, p o s i a d a m, i n w e s t u j ê,
w i ê c j e s t e m. Na zbiór elementarnych
kategorii jego jêzyka, poprzez który ujmuje
œwiat, sk³adaj¹ siê miêdzy innymi: w³asnoœæ,
kapita³, kurs walut, papiery wartoœciowe,
bank, gie³da, konto, obroty, inwestycja, zysk,
strata, rynek, konkurencja. Dobór wzorców
osobowych uzale¿niony od bran¿y i innych
czynników. Pojmowanie prawdy w wymiarze
samorealizacji oscyluje wokó³ kryterium
zysku i sprawdzenia siê na rynku.
Wreszcie cz³owiek n a u k o w y z jego
bojowym zawo³aniem m y œ l ê w i ê c
j e s t e m i jego œwiatem definiowanym
w kategoriach, teorii, hipotezy i jej weryfikacji, eksperymentu, analizy, syntezy,
przes³anki dowodu, wywodu i tak dalej,
w którym o problemie prawdy rozstrzyga
dwuwartoœciowa logika formalna i mo¿liwoœæ
powszechnej weryfikacji postawionych tez.
Te wielce uproszczone odmienne wersje
struktur systemów wartoœci rzutuj¹ nie tylko
na postrzeganie kategorii prawdy w odmiennych aspektach, ale tak¿e inaczej ukazuj¹
problem wolnoœci. Kiedyœ trafi³a do mych r¹k
ksi¹¿ka teologiczna z lustracj¹ wiêŸniów
obozu koncentracyjnego z podpisem Prawdziwie wolni choæ za drutami nazistowskiego
lagru. Wykorzystywa³em j¹ podczas lekcji
jako przyk³ad religijnego ograniczenia
umys³u, podczas gdy w grê wchodzi³o tu po
prostu odmienne rozumienie kategorii wolnoœci, wynik³e z ograniczenia mojego umys³u.
Jest to jeszcze jeden przyk³ad ograniczenia
poznania przez jêzyk. Nie zna³em, w sensie
zinternalizowanego we mnie systemu pojêæ
poznawania œwiata, rozró¿nienia pojêcia wolnoœci na zewnêtrzn¹ i wewnêtrzn¹, wydawa³o
mi siê zatem, ¿e skoro dla mnie nie do
pomyœlenia jest by ktoœ, kto przebywa
w nazistowskim obozie, móg³ czuæ siê
cz³owiekiem wolnym, to znaczy, ¿e osoba ta
musia³a zostaæ poddana procesowi religijnego
prania mózgu, bo przeczy to zdrowemu
rozs¹dkowi. Wprowadzenie do mojej siatki
pojêæ definiowania œwiata rozró¿nienia kategorii wolnoœci wewnêtrznej i zewnêtrznej,
pozwoli³o mi zupe³nie inaczej rozumieæ
mnichów, którzy zamykaj¹ siê w celach klasztoru, wyrzekaj¹ siê „œwiata” i czuj¹ siê ludŸmi
prawdziwie wolnymi. Oni s¹ wolni od pokus
œwiata i wolni w swobodnym szukaniu drogi
do Boga swej doktryny. Maj¹ wiêc pe³ne prawo
mówiæ wtedy do wspó³wyznawców: „prawda
ciê wyzwoli”. Choæ ta ich prawda w wymiarze
wolnoœci zewnêtrznej, poprzez narzucenie jej
innym, tych innych nie zawsze wyzwala,
a czêœciej zniewala. Zatem cz³owiek religijny,
estetyczny, spo³eczny czy naukowy bêdzie
przede wszystkim walczy³ o prawo korzystania z wolnoœci wewnêtrznej, od czego zale¿y
mo¿liwoœæ jego samorealizacji. Natomiast dla
urzeczywistnienia swych si³ twórczych
cz³owieka politycznego, czy ekonomicznego
wa¿na jest nie tyle wolnoœæ wewnêtrzna, co
wolnoœæ zewnêtrzna zakodowana w prawnym
systemie rz¹dzenia pañstwem. Gdy jej brak,
wtedy istniej¹cy œwiat jest dla nich wiêzieniem, choæ formalnie ¿yj¹ na wolnoœci. Œwiat
postrzegany przez cz³owieka politycznego jest
szczególnym zagro¿eniem dla œwiata innych
ludzi, przez wyj¹tkowo silnie wystêpowanie
mi³oœci w³asnej, os³abiaj¹cej samokrytycyzm
i wolê przejawiania empatii. Polityk sk³onny
jest szczególnie do zaakceptowania swej
26
wiary w prawdê, ¿e jest ona po jego stronie,
bowiem jeœli sam w ni¹ zw¹tpi, zw¹tpienie
udzieli siê jego wyznawcom i wyborcom
i zostanie politycznym bankrutem. Tu, podobnie jak u cz³owieka ekonomicznego, empatia
os³abia szansê samorealizacji. W ich œwiecie
pielêgnowane s¹ mêskie cnoty twarde. Idolem
nie mo¿e zostaæ „miêczak” maj¹cy moralne,
czy intelektualne wahania. W ich œwiecie
panuje kult „twardzieli”.
Dezintegracja pozytywna i integracja
na wy¿szym poziomie doœwiadczenia
A jak ja sam siebie w œwietle tej tabeli dziœ
postrzegam? W tym co towarzyszy³o mi (jak
s¹dzê) przez ca³e ¿ycie, to postawa opiekuñcza. Myœlê zatem, ¿e w baga¿u danym mi
bez mojego œwiadomego udzia³u na drogê
¿ycia, noszê strukturê poznawcz¹ cz³owieka
spo³ecznego. Tak¿e dostrzegam w sobie wystêpuj¹ce przez wszystkie okresy ¿ycia pewne
symptomy struktury myœlenia cz³owieka teoretycznego, naukowego. Obie struktury poznawcze sprawi³y, ¿e wpad³em w pu³apkê
myœlenia kategoriami politycznymi w ich
marksistowskim „naukowym” wydaniu,
z których wyzwalanie siê trwa³o tak d³ugo.
Mogê zatem na swój temat powiedzieæ, ¿e
wyzwoli³a mnie prawda o zasadzkach jakie
mój umys³ mi sprawi³. Prawda o jego
zniewoleniu przez emocje, jêzyk, system
wartoœci, doœwiadczenie i kulturê z jej kalkami
poznawczymi, stereotypami, archetypami,
paradygmatami i tak dalej.
Krzykn¹³em eureka! gdy gdzieœ znalaz³em
zdanie: bez teorii rozum jest œlepy, ale teoria
zaœlepi. W istocie tak ze mn¹ by³o. Póki nie
pozna³em teoretycznej marksistowskiej kategorii wartoœci dodatkowej, jako istoty
wyzysku cz³owieka przez cz³owieka, póty nie
sta³em siê rewolucjonist¹. I to by³o istotnym
kryterium odró¿niania w otoczeniu spo³ecznego z³a i dobra. A potem ju¿, zaœlepiony t¹
teori¹, tak d³ugo inaczej nie potrafi³em patrzeæ
na œwiat ludzi, jak tylko przez te okulary
zaw³aszczania przez w³aœciciela œrodków produkcji niezap³aconej pracy robotnika. Dopiero
gdy spyta³em w latach 80. moich uczniów, czy
dostrzegaj¹ w tym spo³eczn¹ krzywdê, gdy
„prywaciarz” tak czyni, a ci jak jeden m¹¿ siê
zupe³nie ze mn¹ nie zgadzali i ma³o tego, tak
wa¿ny dla mnie marksizm im po prostu
jednym uchem wchodzi³ i natychmiast po
wystawieniu oceny drugim siê ulatnia³. Przypomnia³o mi to siebie pod koniec lat 40.
Wtedy te¿ nie chcia³em s³uchaæ tego co chcieli
mi przekazaæ moi wychowawcy, bowiem wraz
ze swym pokoleniem „wiedzia³em swoje”.
Tak to w dziejach bywa³o nie raz. Obserwowa³em to z przera¿eniem w dobie rewolty
hippisowskiej na zachodzie i w czasie
rewolucji kulturalnej w Chinach. Zatem to te¿
przejaw zniewolenia umys³u. Zniewolenia
przez trendy emocji „ducha czasu” tak odmienne w ró¿nych pokoleniach.
Jak niegdyœ w Witnicy, lata³em wyk³ócaæ
siê w obronie spokoju ducha od ksiêdza do
kolegi, tak w latach osiemdziesi¹tych jeŸdzi³em z Witnicy do Poznania do przyjació³
zwi¹zanych z „Solidarnoœci¹” by wyk³ócaæ siê
z nimi o sprawy, które dokona³y zamieszania
w mym umyœle i do Warszawy, by w gronie
marksistów broniæ polityczn¹ opozycjê. Poz-
naniacy dostarczali mi wydawane w podziemiu czasopisma, broszury i ksi¹¿ki. D³uga
i bolesna dla mnie by³a droga ostatecznego
wyzwolenia siê z marksistowskiego paradygmatu. ¯al by³o ¿egnaæ siê z marzeniem o tej
wizji lepszego œwiata, który mimo tylu przejawów zwyrodnienia, wci¹¿ opiera³ siê na tak
przekonywuj¹cych mnie argumentach. ¯egnaæ
z przekonaniem, ¿e te wszystkie zbrodnie nie
wynika³y z natury doktryny, która przecie¿
mówi³a o zamieraniu pañstwa jako aparatu
ucisku i zast¹pienia go spo³eczeñstwem obywatelskim wolnych wytwórców, ale z jej
zdrady przez ludzi, dla których w³adza przesta³a byæ œrodkiem, a sta³a siê celem. Mia³em
przede wszystkim problem z przyjêciem do
wiadomoœci, ¿e marksizm by³ utopi¹ brzemienn¹ zbrodni¹.
Wiele by tu mówiæ o utarczkach z sob¹
przy podwa¿aniu i odrzucaniu kolejnych tez
doktryny. Nie by³o ³atwe przyznanie siê do
tego, ¿e ja, w moich oczach cz³owiek epoki
oœwieceniowej wiary w naukê, uleg³em utopii
wynikaj¹cej z odwo³ywania siê do myœlenia
¿yczeniowego.
Ta kategoria „myœlenia ¿yczeniowego” to
tak¿e ilustracja problemu zniewolenia przez
jêzyk. Póki jej nie pozna³em problem po prostu nie istnia³!
W tym trudnym dla mnie okresie kolejnego nieba w p³omieniach tym razem
w postaci raju na ziemi, wa¿na by³a od wielu
ju¿ lat wczeœniej znana mi ksi¹¿ka Kazimierza
D¹browskiego „O dezintegracji pozytywnej”,
traktuj¹ca w³aœnie o takim stanie ducha,
w jakim by³em. Ten wybitny psycholog i psychiatra radzi³, by nie tragizowaæ, gdy wali nam
siê na g³owê nasz dotychczasowy œwiat. Pisa³,
¿e dezintegracja „duszy”, rozgardiasz w g³owie,
to znak naszego duchowego rozwoju. ¯e rozwijaj¹ca siê prawid³owo osobowoœæ w obliczu
nowych doœwiadczeñ i refleksji wymusza
odrzucenie dotychczasowej struktury definicji
œwiata, œwiatopogl¹du, by dokonaæ integracji
myœli na wy¿szym stopniu ogólnoœci.
Gdy wiec podejmujê próbê okreœlenia
obecnego mojego pogl¹du na œwiat, powsta³ego w wyniku przewietrzania w³asnego
umys³u, to przede wszystkim czujê w sobie
Zbigniew Czarnuch
27
obecnoœæ szczególnej czujnoœci, gdy ktoœ
prawi mi na temat prawdy maj¹cej mnie wyzwoliæ. A to dlatego, ¿e naby³em dystans do
siebie jako obiektywnego œwiadka zdarzeñ
wynikaj¹cego z wiedzy o mechanizmach zniewolenia mego umys³u w odniesieniu do
postrzegania faktów w ogóle, a faktów ¿ycia
spo³ecznego w szczególnoœci. S³u¿yæ bowiem
nale¿y nie prawdzie, nie prawom przyrody,
historii, klasie czy narodowi, a cz³owiekowi.
Bo cz³owiek to œwiat cz³owieka, jak mówiliœmy w marksizmie, bo cz³owiek jest wytworem kultury, wobec której jestem d³u¿nikiem jak to okreœli³ Leon Pietra¿ycki. Nie
cz³owieka w ogóle, ale konkretnej jednostce,
bo prawa do ¿ycia na tej jedynej z planet
wszyscy mamy takie same i nikt nie ma prawa
przyw³aszczaæ sobie przywileju decydowania
o tym komu siê one nale¿¹, a komu nie.
Odrzucam zbytnie zaufanie do regu³ logiki
formalnej i pryncypialnej przebojowoœci, za
Leszkiem Ko³akowskim g³osz¹c pochwa³ê
niekonsekwencji, która, jak powiada ten filozof i mêdrzec, jest po prostu utajon¹ œwiadomoœci¹ sprzecznoœci œwiata ludzi, dopuszcza
bowiem mo¿liwoœæ w³asnego b³êdu i zak³ada,
¿e przeciwnik te¿ mo¿e mieæ racjê. Dlatego po
analizie swego ¿ycia w roli bojownika o ukszta³towanie nowego cz³owieka, agitatora–g³osiciela prawdy naukowego socjalizmu, dziœ
odczuwam lêk przed tymi, którzy tak jak
niegdyœ ja, zbrojni w inn¹ mniej czy bardziej
naukow¹ czy religijn¹ jedyn¹ prawdê, pokonawszy „hydrê komunizmu” (w mej m³odoœci
mówiliœmy o „hydrze imperializmu”), na jego
gruzach mówi¹ o zbudowaniu nowego œwiata
i cz³owieka, ca³e z³o œwiata zwalaj¹c na kolejnego koz³a ofiarnego. Problem jest bowiem
o wiele dawniejszy, jeœli nie powiedzieæ ponadczasowy.
Wsparcie tego stanowiska znajdujê w pogl¹dach Josepha Ratzingera, który jeszcze
jako kardyna³ pisa³, ¿e ani rozum ani wiara nie
obiecuj¹ nam doskona³ego œwiata, bo takiego
œwiata nie ma. Ci¹g³e oczekiwanie na taki
doskona³y œwiat, igranie z mo¿liwoœci¹ jego
istnienia, jest najpowa¿niejszym zagro¿eniem
spraw ludzkich. Moralne s¹ tylko takie programy spo³eczne, konkluduje Ratzinger, które
28
budowane s¹ na fundamencie uznania wrodzonej niedoskona³oœci spo³eczeñstwa ludzi.
W wyniku mojej dezintegracji pozytywnej
trwaj¹cej dziesiêciolecia, z ich wstrz¹sami lat
1956, 1968, 1981, 1990, które w kalejdoskopie mego umys³u za ka¿dym razem inaczej
przek³ada³y szkie³ka faktów, w tym samym
jednak schemacie struktury poznawczej, dorobi³em siê kolejnego schematu, nowej wersji
paradygmatu mego postrzegania œwiata i kolejnej struktury ¿yciowych dewiz.
Dziœ na poziomie tego, co we mnie
œwiadome siebie, dewizy ¿yciowe oparte na
fundamencie najogólniej sformu³owanych
praw cz³owieka, uj¹³bym nastêpuj¹co.
• Staraj siê byæ cz³owiekiem dialogu.
Naucz siê s³uchaæ opowieœci innych o ich
rozumieniu œwiata, za mistrza bior¹c Ryszarda
Kapuœciñskiego. Szanuj ich wersjê prawdy
o nich samych i nie spiesz siê z jej ocenianiem
i demaskowaniem wed³ug twoich kryteriów,
bo ich œwiat jest po prostu inny od twego.
• Naucz siê raczej demaskowaæ siebie,
a nie innych, bo naprawa œwiata zaczyna siê
od bicia w swoje, a nie w cudze piersi. Ilekroæ
skierujesz paluch wyrzutu ze s³owami „bo ty
zawsze” „bo ty nigdy”, tylekroæ zmuœ sw¹
³apê by skierowa³a siê w twoim kierunku
z zapytaniem: a czy ty czasami nie postêpujesz
tak samo? Czy ty Czarnuch, obarczony jego
baga¿em osobowoœci i uwarunkowaniami
œrodowiskowymi i historycznymi nie post¹pi³byœ podobnie?
• Szanuj godnoœæ partnera dialogu, choæ to
niezwykle trudne, bo natrafisz na mêki przebijania siê przez œciany mi³oœci w³asnej,
strzeg¹cej s³odki stan œwiadomoœci, ¿e racja
jest po twojej stronie. Staraj siê byœ nie wpad³
w pu³apkê postrzegania siebie w roli misjonarza i pos³annika jedynej prawdy, co nie
znaczy byœ nie mia³ prawa i odwagi g³oszenia
swego punktu widzenia. Takie postrzeganie
siebie ustrze¿e ciê przed uznaniem swej osoby
jako namaszczonej przez KOGOŒ lub COŒ
³ask¹ g³oszenia prawdy zbawienia innych.
Poszukuj w kontaktach z nimi punktów „protoko³u rozbie¿noœci”, daj¹cych ka¿demu
prawo bycia innym i uszanuj sferê jego prywatnoœci.
• Szukaj u innych stron dobrych i patrz na
nich przez pryzmat dezintegracji pozytywnej.
Cz³owiek jest bowiem nie tym kim by³, ale
kim chce byæ i kim siê staje. Siebie rozgrzeszasz, t³umacz¹c siê zniewoleniem? Zrób
to tak¿e wobec innych, bo ¿ycie jest cierpieniem.
• Jeœli w swych oczach nie chcesz uchodziæ
za duchowego i intelektualnego prostaka,
w sporze unikaj odwo³ywania siê do argumentum ad personam i trzymaj siê argumentum
ad rem.
Ale wci¹¿ mam jednak k³opoty ze znalezieniem w sobie powodów do samopotêpienia za to, ¿e identyfikowa³em siê z Polsk¹
Ludow¹, i ¿e tak d³ugo stawa³em w jej
obronie. Obraz tamtej Polski zarysowany
przez ludzi, którym siê wydaje, ¿e zdobyli
moralny mandat daj¹cy im prawo narzucania
innym swych definicji œwiata, przy ca³ej mojej
otwartoœci na akceptacjê faktów tamten autorytarny i utopijny jej obraz kompromituj¹cy,
jest innym obrazem, ni¿ tej Polski z jak¹ ja
mia³em do czynienia. Wy rzecznicy nowych
definicji tamtego œwiata, nie jesteœcie w stanie
mnie zrozumieæ, bo inny punkt widzenia ma
cz³owiek polityki, dla którego byæ to znaczy
rz¹dziæ, na dodatek polityk wyznaj¹cy wartoœci kapitalizmu, ni¿ cz³owiek spo³eczny, jak
ja, wychowawca dzieci i m³odzie¿y, dla
którego byæ znaczy móc siê opiekowaæ.
Bowiem, choæ by³em postrzegany jako ideologiczny i pedagogiczny rewizjonista, znalaz³em jednak w Polsce Ludowej w latach
1956-1968 warunki do samorealizacji, które
czas pracy w Zielonej Góry w pe³ni
upowa¿niaj¹ do nazwania moim pedagogicznym rajem. Mój œwiat by³ œwiatem dzieci
i m³odzie¿y w wieku szkolnym. Polska
Ludowa stworzy³a warunki dzieciom
œrodowisk ubogich, tak licznych w latach
powojennej biedy, nieporównywalnie korzystniejsze z tymi, jakie maj¹ dziœ. Inny zatem
mieliœmy duchowy krajobraz odniesienia
i w innych œrodowiskach i realiach siê obracaliœmy. Najwiêksze przykroœci jakie mnie
wtedy w Zielonej Górze w ¿yciu zawodowym
i spo³ecznym spotyka³y, mia³y swe Ÿród³o
œrodowiskowe, a nie polityczne. Nie UB, nie
PZPR by³y sprawcami moich przykroœci, ale
druhowie, instruktorzy z harcerstwa, zarzucaj¹cy mi, ¿e nie jestem stra¿nikiem harcerskiej
ortodoksji; koledzy z pokoju nauczycielskiego, maj¹cy mi za z³e, ¿e g³osi³em i¿
w szkole nie nauczyciel jest najwa¿niejszy ale
uczeñ, i koledzy z pedagogicznego nadzoru,
którym siê nie mieœci³em w ich œwiecie paragrafów, regulaminów i statystycznych tabel.
Nie mam dziœ do nich o to pretensji, bo wiem,
¿e inaczej ni¿ ja patrzyli na œwiat, i wiem tak¿e
co na ten temat mówi¹ socjologowie,
twierdz¹c, ¿e wola posiadania i g³oszenia swej
jednostkowej prawdy i wy³amywanie siê
w zwi¹zku z tym z ram metawzoru zachowañ
ustalonego przez grupê stoj¹c¹ na stra¿y
stereotypów swej to¿samoœci, musi byæ odkupiona ryzykiem odrzucenia. Wstrzymujê siê
wiêc z tym potêpieniem, bo nie wobec wszystkich Polaków i we wszystkich swych
okresach by³a Polska Ludowa macoch¹. Mnie
pozwoli³a rozwin¹æ moje si³y twórcze, ze
spo³ecznym po¿ytkiem, jak mniemam z wyrazów sympatii wobec mnie, jakie wyra¿aj¹ ci,
którzy otworzyli siê na to, co mia³em im do
przekazania. Rozumiem jednak tych, którzy
siê w jej klimacie dusili i nie odbieram im
prawa g³oszenia innych ni¿ moje ocen. Nie
¿yczê jednak sobie, by wmawiali mi czym ta
Polska by³a dla wszystkich, narzucaj¹c swoje
oceny. Oceny bêd¹ce pochodn¹ ich systemu
wartoœci, ich jednostkowych i grupowych
doœwiadczeñ, struktury ich psychicznych
potrzeb, osobistych aspiracji i ich siatki pojêæ
jakimi definiuj¹ œwiat.
A gdy spotykam osobnika przeœwiadczonego o tym, ¿e jego oceny nosz¹ znamiona
prawdy objawionej obwi¹zuj¹cych wszystkich, wtedy kryjê siê za tarcz¹ wiersza
Tadeusza Kotarbiñskiego, by zmobilizowaæ
siê do obrony swych racji:
Cz³ecze, przez ¿ywot ca³y, od koleb do siwizn,
Szanuj wzglêdnoœæ w ocenach, alias relatywizm.
Oœlej natury nie l¿ê, choæ w jej wzgardzie wzros³em,
dobrze gdy osio³ os³em, Ÿle gdy pose³ os³em
W trakcie pracy nad tym tekstem przeczyta³em w „Gazecie Wyborczej” wywiad z Kazi-
Zbigniew Czarnuch
29
mierzem Kutzem, który stwierdzi³: „Jestem
wyznawc¹ wiary w przyzwoitoœæ”. Ja te¿ zaliczam siê do tego koœcio³a, którego doktrynê
wy¿ej przed³o¿y³em. Doktrynê przyzwoitoœci
wyra¿onej w szacunku do innego cz³owieka.
Czytelnik mi zarzuci, ¿e jestem niepoprawnym doktrynerem. Nie bêdê z tym s¹dem
polemizowa³, bo go wyznajê. Takiego doktrynerstwa, z poprawk¹ na radê Ko³akowskiego
by wystrzegaæ siê kultu konsekwencji vel dogmatyzmu, siê nie wstydzê.
Z czasów agonii Polski Ludowej zapamiêta³em zdanie pewnego lewicowego polityka
z Zachodu, który ten rozdzia³ dziejów naszego
kraju okreœli³ jakoœ w ten sposób:
Nad Europ¹ wisia³o widmo komunizmu od
po³owy XIX wieku. Idea mia³a miliony
zwolenników. Gdzieœ w koñcu ktoœ musia³ j¹
zweryfikowaæ w praktyce, by orzec czy jest to
rzeczywiœcie teoria naukowa czy utopia.
Historia zrz¹dzi³a, ¿e tak¿e i wam Polakom
przypad³ los stania siê poletkiem eksperymentalnym demiurga dziejów. Dla was by³o to
bolesne, ale dla nas ludzi Zachodu pouczaj¹ce.
Pozwoli³o ustrzec siê przed tym, jak siê
okaza³o, utopijnym i b³êdnym wariantem rozwoju. Problem jednak poszukiwania œwiata
sprawiedliwszego pozosta³ nadal nierozwi¹zany.
I tak te¿ dziœ patrzê na PRL.
A na kapitalistê zacz¹³em patrzeæ nie jako
zaw³aszczyciela niezap³aconej pracy, choæ
problem zakresu skali tego zaw³aszczania
nadal istnieje, ale z szacunkiem jako
na „sól ziemi”, naszej epoki, czyli jako
p r a c o d a w c ê, twórcê miejsc pracy - klucza
do spo³ecznej pomyœlnoœci. Pracodawcê, który
zak³adaj¹c firmê, podejmuje ryzyko plajty,
z czego wynika w imiê spo³ecznej sprawiedliwoœci jego prawo do zostawienia sobie wiêkszej czêœci wartoœci dodatkowej.
W tym przypadku podobnie jak to by³o
z tez¹ o niemo¿noœci ludzi pe³nego porozumienia siê ze sob¹, zmianê mego pogl¹du z niedoskona³ego na doskonalszy (jak mniemam)
zawdziêczam moim uczniom. Dziêkujê Wam.
Postawi³em na wstêpie pytanie o zakres
mojej odpowiedzialnoœci za swój system
wartoœci i zwi¹zany z nim œwiat moich myœli
i czynów. Otó¿ patrzê na ten problem przez
30
pryzmat na przyk³ad (przejaskrawiam)
murzyñskich dzieci z rodzin ludo¿erców i ich
odpowiedzialnoœci, gdy dorosn¹, za zjadanie
ziomków w imiê wiernoœci odwiecznym
wartoœciom i obyczajom ich plemienia.
A u nas, nad Wis³¹, przez pryzmat moralnej
odpowiedzialnoœci jednostek na przyk³ad za
zabójstwo drugiego cz³owieka dokonane
w szlachetnym zamiarze s³u¿enia idei zwyciêstwa swojej politycznej doktryny, mi³oœci
do ojczyzny, mi³oœci do swej wiary, czy
umi³owania swej spo³ecznej klasy. Ogl¹da³em
niedawno wywiad z szacowna dam¹, która
by³a cz³onkiem plutonu egzekucyjnego AK
wykonuj¹cego wyroki œmierci na tych,
których ta organizacja, w imiê swego systemu
wartoœci uzna³a za zdrajców. Dama uczestniczy³a w zabiciu wielu osób. Spytano j¹, czy
nie odczuwa wyrzutów sumienia. Odpar³a, ¿e
nie, bowiem s³u¿y³a dobrej sprawie. Tak samo
odpowiada³ kiedyœ na tego typu pytanie nasz
rodak Feliks Dzier¿yñski, mówi¹c ¿e uwa¿a
siê za psa ³añcuchowego proletariatu i zagryzie ka¿dego, kto interesom tej klasy
zagrozi. Nie potrafiê uporaæ siê z problemem
dlaczego morderstwo dokonane z mi³oœci do
klasy spo³ecznej, w tym przypadku w imiê
godnoœci proletariuszy, jest zbrodni¹, a morderstwo dokonane w imiê mi³oœci do narodu
nie tylko ni¹ nie jest, ale nawet jest zas³ug¹?
Czy ponoszê winê za to, ¿e mam taki moralny
dylemat? W rozumieniu wielu mych rodaków
takie jego sformu³owanie œwiadczy tylko
o moim niedoborze zdrowego rozs¹dku, pomyleniu pojêæ i wartoœci oraz braku odpowiedzialnoœci za s³owo.
Moja ogólna konkluzja w odniesieniu do
przedstawionych tu problemów brzmi: uwa¿aj
na swój rozum, bo potrafi uzasadniæ ka¿dy
twój czyn, dorobiæ ideologiê do ka¿dego
drañstwa i usprawiedliwiæ ciê przed sob¹.
Aby tego unikn¹æ, w rozstrzyganiu spraw
ludzkich kieruj siê imperatywem szacunku
dla godnoœci cz³owieka, GODNOŒCI
KAZDEGO ODRÊBNEGO CZ£OWIEKA,
a o g r a n i c z y s z szanse wpadniêcia
w zdradzieckie pu³apki zastawiane ci przez
twój w³asny rozum. Tylko ograniczysz, bo jak
mówi³ Norwid ¿ycie jest ciemne.
Leszek ¯uliñski
Andrzej Krzysztof Waœkiewicz
– twórca i stwórca
15 listopada 2006 roku w piêknej,
reprezentacyjnej sali Gdañskiego Ratusza przy
D³ugim Targu odby³ siê jubileusz 65-lecia
Andrzeja Krzysztofa Waœkiewicza i 45-lecia
jego pracy pisarskiej. W t³umnej sali,
wype³nionej przedstawicielami w³adz miejskich oraz ludŸmi kultury, nie brakowa³o
i zielonogórzan, bo przecie¿ to st¹d AKW (tak,
dla uproszczenia, nazywajmy naszego Jubilata) wyjecha³ do Gdañska w 1979 roku.
A wyje¿d¿a³ ju¿ jako znany poeta i krytyk,
redaktor „Nadodrza”, wywo¿¹c z sob¹ niema³y dorobek literacki oraz... Annê Sobeck¹,
¿onê, pamiêtan¹ dobrze do dziœ w lubuskim
radiu. AKW zreszt¹ z Zielon¹ Gór¹ kontaktów
nie zerwa³, do dziœ przyje¿d¿a tu i wspó³uczestniczy w miejscowych przedsiêwziêciach
literackich. Tak, wyjecha³, ale jakby „nie do
koñca”.
Ani siê obejrzeliœmy, jak powolutku
wychodzi z wieku œredniego i za moment znajdzie siê w starszyŸnie polskiej literatury.
Gdyby u¿ywane by³o jeszcze s³owo „panteon”, to Waœkiewicz znakomicie by do takiego
cia³a pasowa³, a „cia³o” jakby by³o w sam raz
stworzone dla niego. Bo tak naprawdê w swej
pracowitoœci napisa³ i „spowodowa³” bardzo
wiele; jego dorobek jest imponuj¹cy pod
wieloma wzglêdami i niezwykle wa¿ny dla
naszej literatury XX wieku, a miejmy
nadziejê, ¿e i dla lat id¹cych.
Andrzej K. Waœkiewicz od samego
pocz¹tku ukierunkowa³ swe zainteresowania
na poezjê (choæ zdarzy³o mu siê napisaæ
i powieœæ); nigdy nie zajmowa³ siê „ca³¹”
literatur¹, mia³ wyraŸnie pozaznaczane pola
swoich badañ, ale mimo swego specialité by³y
one ogromne i w gruncie rzeczy objê³y ca³e
minione stulecie, jak wspomnia³em, z jego
obecn¹ kontynuacj¹. Wykroczy³ tak¿e szybko
poza sprawy tekstologiczne i historycznoliterackie w stronê socjologii literatury i wielostronnego dzia³ania na rzecz œrodowiska pisarskiego; w kilku kwestiach to w³aœnie AKW
posiada obecnie wiedzê, jakiej nikt inny nie ma.
Postarajmy siê to uporz¹dkowaæ; przede
wszystkim pogrupowaæ w nurty, którymi
p³ynê³y pracowitoœæ i talent Waœkiewicza.
I.
Po pierwsze, AKW jest historykiem literatury XX wieku. W najpe³niejszym tego
s³owa znaczeniu. Wybra³ z niej szczególnie
fenomen Awangardy krakowskiej, to wielkie
dzie³o Tadeusza Peipera i Juliana Przybosia,
które – po Norwidzie – jako kolejne odmieni³o
jêzyk poezji do tego stopnia, ¿e w zasadzie
odmieni³o jej „sposób istnienia”. To by³a
rewolucja, bowiem nowy jêzyk to tak¿e nowe
widzenie œwiata, jego postrzeganie i wik³anie
w intelektualne konteksty. Waœkiewicz by³
dawniej i jest do dzisiaj wyznawc¹ Nowego
Paradygmatu, czyli wszystkiego, co w literaturze jest jej zakrêtem i odnow¹, nowym
modelem i formu³¹, nowym „formatem
mówienia”, bowiem tylko taka poezja, ca³a literatura, posuwa do przodu œwiadomoœæ
pokoleñ i kondycjê sztuki. Mówiê tu
Leszek ¯uliñski
31
o „przewrocie krakowskim”, ale przecie¿ to
by³ fragment wiêkszej ca³oœci (dadaizm, futuryzm, surrealizm, kubizm, abstrakcjonizm,
formizm itd.), która pchnê³a na nowe tory
humanizmu epokê (mimo jej totalitarnych
anty-humanizmów).
Dziœ AKW jest chyba najwybitniejszym
w Polsce znawc¹ Peipera i Przybosia oraz
wszelkiej awangardy post-XIX-wiecznej.
M.in. trwa³ym œladem jego pracy pozostaj¹
wydania tomów poetyckich Przybosia. Ale te¿
dziesi¹tki artyku³ów i komentarzy, m.in.:
Rygor i marzenie. Szkice o postaciach trzech
awangard (1973), O poezji Juliana Przybosia
(1977), W krêgu „Zwrotnicy”. Studia i szkice
z dziejów krakowskiej Awangardy (1983),
W krêgu futuryzmu i awangardy. Studia
i szkice (2003).
Idea³ poezji jako Nowego G³osu Sztuki
towarzyszy³ AKW przez ponad cztery dekady
aktywnego pisania. Zafascynowanie Awangard¹ przeniós³ na m³od¹ poezjê polsk¹. On
sam, poeta i krytyk towarzysz¹cy Orientacji
Poetyckiej „Hybrydy”, zacz¹³ sekundowaæ
pokoleniom wstêpuj¹cym, by³ akuszerem
nowych roczników, by³ wyznawc¹ nowej
poezji i jej egzeget¹, poniewa¿ nikt tak jak
w³aœnie AKW nie pojmowa³ wagi i rangi
poszukiwania graala Nowego S³owa. Zw³aszcza lata 70. i to zawziête, energiczne
towarzyszenie Waœkiewicza Nowej Fali
i Nowej Prywatnoœci uczyni³y zeñ krytyka
przyjaznego zjawiskom ewolucji i odm³adzania sztuki. Zacz¹³ byæ kronikarzem nowych
roczników. Takie ksi¹¿ki, jak Modele i formu³a. Szkice o m³odej poezji lat szeœædziesi¹tych (1978) czy Ósma dekada. O œwiadomoœci poetyckiej „nowych roczników” (1982)
to w³aœnie przyk³ady „krytyki towarzysz¹cej”
Waœkiewicza.
Sta³ siê – co widaæ po latach – krytykiem,
który spi¹³ pocz¹tek i koniec XX wieku, który
– jedyny – pokaza³ drogê naszej poezji w tej
epoce. S¹dzê, ¿e gdybym np. wymyœli³
Waœkiewiczowi esej pt. Od Przybosia do
Pawlaka, to trafi³bym w sedno jego ¿ywio³u
badawczego. Wymyœlaæ zreszt¹ nie muszê,
taki tekst jest gdzieœ przecie¿ wpisany w jego
publikacje.
32
II.
Waœkiewicz jest wybitnym edytorem,
redaktorem i kronikarzem.
Szlify w rzemioœle edytorskim otrzyma³
jako zielonogórski bibliotekarz, z czasem
osi¹gn¹³ w arkanach tej sztuki chyba
najwy¿sze wtajemniczenie. Bodaj¿e najwiêksze dokonanie w tej mierze, to dwutomowa
edycja Wierszy zebranych Anatola Sterna
(1986), ale tak¿e utwory Broniewskiego,
Czycza, Peipera, Przybosia i wielu innych
klasyków. Zafascynowany XX-leciem AKW
odkry³ Polakom na nowo Jana Brzêkowskiego, Milê Elin, Jerzego Jankowskiego czy
Lecha Piwowara.
Bra³ udzia³ w redagowaniu wa¿nych pism
pokoleniowych: „Orientacja” i „Integracje”.
Od lat prowadzi gdañski dwumiesiêcznik literacki „Autograf”.
Kiedy zwi¹zany by³ z ZSP, a potem pracownikiem M³odzie¿owej Agencji Wydawniczej (dekady lat 60.-80.), tworzy³ wraz
z Jerzym Leszinem-Koperskim nieprawdopodobnie pracowity i twórczy tandem, którego
zas³ugi wydawnicze, animatorskie i kronikarskie s¹ nie do przecenienia.
Po pierwsze, z ich rêki wychodzi³y bezcenne dziœ antologie i almanachy, m.in.:
Wnêtrze œwiata wraz z suplementem Tak – nie
(1971), O sztukê czasu, w którym ¿yjemy
(1976), Pokolenie, które wstêpuje 1975-1980
(1981) i wiele pomniejszych tego typu
zbiorów. Po drugie, cykl Debiuty poetyckie –
Waœkiewicz z Koperskim co roku (w latach
1973-1985) podsumowywali plon debiutanckich tomików, rejestrowali je, opisywali, co
do dziœ stanowi dokumentacjê bezcenn¹. Po
trzecie, obaj wydawcy zainicjowali i realizowali kilka znakomitych serii poetyckich,
które prezentowa³y m³odych poetów lub najciekawsze zjawiska swojego czasu; by³a to np.
seria Generacje, w której uczestnictwo do
dzisiaj jest dum¹ ówczesnych autorów.
Dynamizm i poziom kultury studenckiej,
zw³aszcza literackiej, liczne imprezy, wydawnictwa, seminaria, zloty, itp. zosta³y udokumentowane w edycjach wspomnianego tandemu. Ale szczególnie cenne s¹ publikacje
Waœkiewicza dokumentuj¹ce dokonania
lokalnych œrodowisk, np.: Lubuskie œrodowisko literackie. Informator (1970), Zielone
krajobrazy. Antologia prozy pisarzy Ziemi
Lubuskiej (1975), Moment wejœcia. Almanach
m³odej poezji Ziemi Lubuskiej (1976), G³osy.
Almanach m³odej bydgoskiej literatury i plastyki (1979), Fenomen gdañski. Piêæ szkiców
o instytucjach m³odej literatury lat siedemdziesi¹tych (2002)...
I jeszcze jedna grupa opracowañ, takich
jak: Ruch literacki m³odych – instytucje
i struktura (1985), Czasopisma studenckie
w Polsce (1975), Studenckie grupy i kluby
poetyckie. Wiersze, manifesty, samookreœlenia
(1979)... Œmiem twierdziæ, ¿e bez inwencji
i udzia³u AKW te publikacje nigdy nie
ujrza³yby œwiat³a dziennego. Czy podj¹³by siê
ich po latach ktoœ inny? W¹tpiê, poza tym to
by³y „sprawozdania z pierwszej rêki”, sprawozdania cz³owieka in medias res. Relacje
„œwiadka koronnego”. St¹d AKW jako kronikarz jest fenomenalnie cennym autorem.
Do dzisiaj AKW nie ustaje w swych d³ugich seryjnych realizacjach. Np. od lat dzia³a
w Gdañskim Towarzystwie Przyjació³ Sztuki,
które jest organizatorem najstarszego polskiego
konkursu poetyckiego – Czerwonej Ró¿y –
i w³aœnie on, bohater tego sprawozdania, corocznie redaguje tomiczek z wierszami kolejnych
laureatów. Cegie³ka do cegie³ki, jak to u niego.
To „kronikarstwo” zreszt¹, proszê zauwa¿yæ, ³¹czy³o siê i nadal ³¹czy najczêœciej
z wp³ywem inspiratorskim, z animacj¹ m³odej
literatury. Jej promocj¹, ale te¿ jej patronactwem. To by³a i jest rola wieloaspektowa,
wyj¹tkowo twórcza i stwórcza.
Mo¿na powiedzieæ, ba, trzeba powiedzieæ,
¿e w trzech dekadach (1960-1980) Andrzej
K. Waœkiewicz, przy wspó³udziale Jerzego
Leszina-Koperskiego, by³ jednym z najbardziej efektywnych animatorów, kronikarzy
i interpretatorów kultury studenckiej oraz
m³odej polskiej poezji – w jej kolejnych,
wstêpuj¹cych rocznikach. By³ Henrykiem
Berez¹ nowej liryki.
III.
Waœkiewicz by³ i jest pisarzem „mobilnym” i rzucaj¹cym siê w wir wielu przed-
siêwziêæ. Od pocz¹tku w œrodowisku lubuskim, potem gdañskim dzia³a³ na rzecz swego
otoczenia. Potem – o czym wspomnia³em
wy¿ej – by³ ca³ymi latami zwi¹zany z ZSP.
Prezesowa³ gdañskiemu oddzia³owi ZLP, jest
od kilku kadencji przewodnicz¹cym Komisji
Kwalifikacyjnej ZLP, by³ na setkach zebrañ,
zlotów, zjazdów, sympozjonów, seminariów,
Bóg jeden wie, czego jeszcze. O co mi idzie?
O to, ¿e AKW jest specjalist¹ od œrodowiska
literackiego, które zna z bliskiej autopsji, i to
zna wiedz¹ pog³êbion¹ lekturami, rozumowaniem z zakresu socjologii kultury i uczestnictwem w wielu procesach i procedurach konstytuowania ¿ycia literackiego. Np. obaj zasiadaliœmy ca³ymi latami w komisjach stypendialnych dawnego Ministerstwa Kultury
i Sztuki i widzia³em, z jakim znawstwem
przedmiotu AKW bra³ w tych nasiadówach nie
tylko udzia³, ale te¿ kszta³towa³ „filozofiê”
administrowania i sponsorowania kultury.
Mo¿na to spuentowaæ krótko: AKW jest
dzia³aczem bran¿owym. Tak, ale jakim; jakiej
klasy i jakiej kompetencji. On wie o zapleczu
literatury wszystko. Nie jestem pewien, czy
poœród pisarzy mo¿e mu ktoœ dorównaæ.
Dawniej w ZLP by³ Jerzy Jesionowski, autor
œredniej klasy, lecz wybitny dzia³acz, organizator i znawca rzeczonej materii. AKW przej¹³
to ber³o, zarazem bêd¹c pisarzem klasy wybitnej.
IV.
No, w³aœnie... Jest pisarzem... Ten artyku³
jakby do tego momentu zapomina³ o tej roli
Waœkiewicza. Ale uspokajam: nie tylko nie
zapomnia³em, ale uwa¿am, ¿e Andrzej K. Waœkiewicz jako poeta i krytyk to najwa¿niejsza
postaæ z wy¿ej zaprezentowanych jego wcieleñ.
W takich przypadkach zawsze rodzi siê
pytanie, kto jest wa¿niejszy w takim pisarzu:
krytyk czy poeta?
Waœkiewicz-krytyk to osoba z bogatym
dorobkiem; twórca cenny, nie kwestionowany,
unikatowy w swych rolach, co stara³em siê
wy¿ej przekazaæ. Jest rzadkim przypadkiem
tzw. krytyka towarzysz¹cego, lecz paleta jego
zainteresowañ nie ulega³a z czasem zawê¿eniu, a rozszerzeniu na ca³¹ epokê, jednak ta
niemal nieograniczona przestrzeñ by³a porz¹d-
Leszek ¯uliñski
33
kowana œcis³ym ukierunkowaniem zainteresowañ, tym mianowicie, ¿e – jak wspomnia³em
– Waœkiewicza nigdy nie interesowa³y zjawiska
epigoñskie, lecz wy³¹cznie awangardowe. On
posiada jasn¹ filozofiê krytyczn¹: tylko oryginalnoœæ twórcza liczy siê w sztuce. Choæ nie
jest zoilem, to ignoruje twórczoœæ wtórn¹. Nie
chce traciæ czasu na pogoñ za s³owem, które
ju¿ siê powyciera³o na literackich traktach.
Chce wnikliwie obserwowaæ mechanizmy
postêpu literackiego i korelacje miêdzy czasem pokoleniowym a ewolucj¹ jêzyków poznawczych. Jest ponadto fanatykiem „prawdy
pokoleniowej”. Bo tylko taka prawda owocuje
skarbem to¿samoœci i prze¿ycia autentycznego.
W tym chyba tkwi clou pasji tego krytyka.
Krytyka, który „wynalaz³” swój w³asny
program zwany formulizmem. Profesor
Marian Kisiel pisa³: „Mia³ on opisywaæ
doœwiadczenia poezji jego generacji, lecz
w istocie rzeczy by³ programem autorskim.
Formulizm przeciwstawia³ siê fragmentarycznoœci, ¿ywi³ siê ni¹. Mia³ integrowaæ
doœwiadczenia, choæ ta integracja fundowana
by³a na pokruszonym fundamencie biografii.
Ca³oœciowy i ca³oœciuj¹cy program zmierza³
w stronê marzenia. Utopii.”
Tak, ów „pokruszony fundament biografii”
to wyniesiona z dzieciñstwa pokolenia
Orientacji Poetyckiej „Hybrydy” trauma
wojny, która zdefragmentowa³a wszystko, od
domów po ¿yciorysy. Waœkiewicz w swoich
wierszach, w swoich piêknych, wrêcz
wstrz¹saj¹cych tomikach (debiut Wstêpowanie, 1963; nastêpnie m.in.: Przestrzeñ po
cz³owieku, 1967; Zapis nieobecnoœci, 1971;
To¿samoœæ, 1973; Mirbad 7, 1991; Suwerenne
pañstwo ob³oków, 1994; W odwróconej
przepaœci, 1996) opisuje po dzieñ dzisiejszy
nieustaj¹cy rozpad osobowoœci, wiecznie
przegrywan¹ konfrontacjê duszy z konkretem,
trudn¹ drogê poprzez mgliste niepewnoœci
losu ku Nicoœci. Tak, Andrzej K. Waœkiewicz
jest wyznawc¹ Nicoœci, co nie znaczy, ¿e kategoria nihilizmu zwalnia go z refleksji moralnej
czy ka¿dej innej, zgo³a nie destrukcyjnej.
W tym tkwi istota podporz¹dkowania fragmentarycznego rozbicia osobowoœci idea³owi
samoœwiadomoœci i naturalnej drodze przez
34
Los. Tego nauczy³ nas wszystkich Leœmian:
chocia¿ za œcian¹ s³ychaæ nie istniej¹cy g³os
nie istniej¹cej dziewczyny, trzeba iœæ za tym
g³osem, bo w tym marzeniu nasze istnienie
„jest najbardziej”.
O bliskoœci Waœkiewicza wobec Leœmiana
pisa³ w³aœnie cytowany wy¿ej Marian Kisiel
w krótkim tekœcie pos³owia do tomiku
Sekwencje i inne doœwiadczenia dawne i nowe
(2005); krótkim, ale chyba najlepszym, jaki do
tej pory o Waœkiewiczu-poecie napisano.
Poemat AKW pt. M³ot (1996) – twierdzi
Kisiel – leœmianowskim tropem stawia rzeczywistoœæ symbolu ponad rzeczywistoœæ opisu.
Ale nie tylko ten poemat – Waœkiewicz jest
absolutnym metafizykiem; przetwarza dotyk
na uczucie, wzrok na wizjê, rozum na wiersz...
Problem w tym, ¿e nie ustaje w swej „rozumowoœci” postrzegania œwiata i pisze
w jêzyku tyle¿ zmetaforyzowanym (czasami
piêknie, ¿e a¿ dech zapiera), co zintelektualizowanym w swym systemie werbalnym
i pojêciowym.
To poezja trudna, wymagaj¹ca i czu³ego,
i wprawnego czytelnika. Dlatego Waœkiewiczpoeta jest najmniej doceniany w tej w³aœnie roli.
To ironia losu. Poeta w Waœkiewiczu jest
olbrzymem, krytyk twórc¹ wybitnym, a inne
role to tren zaskakuj¹cy, niespodziewany,
b³yskotliwy i us³u¿ny historii literatury
naszych czasów.
***
Zakoñczê zdaniami bardzo osobistymi.
Znam siê z Andrzejem od lat. Zawsze
wiedzia³em, kim jest i w czym jego si³a.
Dopiero z okazji ubieg³orocznego jubileuszu
zda³em sobie sprawê z obfitoœci jego dorobku
i obszaru literackiego, jaki ten dorobek obejmuje. Jest to dzie³o imponuj¹co rozleg³e,
wnikliwe, wierne sobie i piêkne. Ubolewam,
¿e Waœkiewicz-poeta jest niedoceniony. Ale
z drugiej strony – jest wci¹¿ do odkrycia.
I tego g³ównie ¿yczê temu, jakby nie by³o
„zrealizowanemu” twórcy, m¹dremu cz³owiekowi i tak skromnemu, cichemu, ¿e œwiat
powinien siê wstydziæ wszystkich, którzy
przechodz¹ mimo.
Eugeniusz Kurzawa
Odzyskiwanie Waœkiewicza
65. urodziny i 45-lecie pracy twórczej
poety, krytyka i edytora
Wielka sala g³ównego Ratusza w Gdañsku.
Czwartek, 30 listopada 2006 r. – andrzejki.
Andrzej Krzysztof Waœkiewicz œwiêtuje
65. urodziny i jubileusz 45 lat twórczego
podejœcia do ¿ycia. Co przez lata pozapisywa³
na ró¿ne sposoby w ksi¹¿kach, naukowych
periodykach i na ³amach pism lub gazet.
A tak¿e wyg³asza³ na seminariach, sympozjach i zjazdach literackich.
Zosta³em wyró¿niony tym, ¿eby - wraz
z Leszkiem ¯uliñskim, znanym krytykiem
literackim z Pruszkowa - wyg³osiæ laudacjê ku
czci poety, krytyka, edytora. I przyjaciela.
We wspomnianym Ratuszu Gdañskim.
Na uroczystoœæ zd¹¿y³em dos³ownie
w ostatniej chwili, gdy¿ rozkopany Gdañsk,
tudzie¿ szybko zapadaj¹ce zimowe ciemnoœci
listopada 2006 zupe³nie nas zdezorientowa³y.
B³¹dziliœmy z ¿on¹ (samochodem) po Starym
i G³ównym Mieœcie, ¿eby na szczêœcie
dok³adnie o 18.00 trafiæ do Ratusza. Uda³o siê.
W drzwiach Marcin z Adasiem, czyli poetyckie dzieci. Blisko dwumetrowe. Kiedyœ (jako
B¹ble) bywa³y przeze mnie pilnowane w ³ó¿eczkach... Oli zabrak³o; w domu w Warszawie pozosta³a jej córka, której nie mia³ kto
pilnowaæ.
Waœkiewicz na fotelu. Rzêdy zaproszonych honorowych goœci, z 70-procentowym (o ile dobrze pamiêtam), œwie¿o po
wyborach, prezydentem Gdañska. W pier-
wszym rzêdzie tak¿e Stefan Chwin, pisarz co
pisze zielonym pelikanem, z ¿on¹ w kapeluszu. W ostatnim W³adys³aw Zawistowski.
Kiedyœ kolega-poeta. Dziœ Dyrektor na
Urzêdzie (Marsza³kowskim). Raczej nie podejdzie, nie przywita siê. Poza tym sporo ludzi.
Goœcie z Warszawy z Zarz¹du G³ównego
Zwi¹zku Literatów Polskich z samym prezesem
Markiem Wawrzkiewiczem. Jest Krzysztof
G¹siorowski, ale i Heniek Wojciechowski,
kiedyœ wojewoda gdañski, jednoczeœnie te¿
rodzina Hanki Sobeckiej, czyli ma³¿onki
Jubilata. Gdañskie Towarzystwo Przyjació³
Sztuk – wspó³organizator spotkania. Gdañscy
przyjaciele i znajomi. Tak¿e, okazuje siê
potem, ludzie z zielonogórskimi korzeniami.
Wœród nich Henryka Doboszowa, dawna
dziennikarka „Nadodrza”. Sala zatem wype³niona. Na œcianach królowie polscy. Falsyfikaty. Nie z tego miejsca, jak by to pewnie
powiedzia³ poeta i filozof, Jan Kurowicki,
kolega poety i krytyka z epoki Orientacji. Ale
nie powiedzia³, bo go nie by³o.
Pojecha³em na Pomorze odzyskiwaæ
Waœkiewicza dla Ziemi Lubuskiej. Lata w
Gdañsku spowodowa³y, ¿e coraz bardziej
eksponuje siê jego zwi¹zki z tym¿e portowym
miastem i regionem nadmorskim. A przecie¿
A.K.W. w Gdañsku bêdzie poœmiertnie mia³
góra jedn¹ tablicê pami¹tkow¹ na Morenie,
konkretnie na bloku przy ul. Amundsena 1B.
Eugeniusz Kurzawa
35
Tymczasem na Ziemi Lubuskiej co najmniej
kilka. W Lubsku (kiedyœ Zemsz), Starym
Zagorze, Ko¿uchowie, mo¿e te¿ w Szprotawie, oczywiœcie w Zielonej Górze przy
ul. Dzier¿yñskiego i Gwardii Ludowej (dziœ
ju¿ nieistniej¹cych, gdy¿ ich nazwy zast¹pionych „s³usznymi”). Mo¿e te¿ bêdzie tablica na
starym mieœcie, gdzie mieœci³a siê redakcja
„Nadodrza”. Tam poeta pracowa³, gdy go
pozna³em.
By³ rok chyba 1975. Kupi³em w ksiêgarni
na ul. ¯eromskiego tomik wierszy Marii
Aniœkowicz „Na imiê mi Nauzykaa”, wydany
w „Czytelniku”. To pamiêtam bez notatek.
Zaprosi³em poetkê do klubu studenckiego
„Raj-Piekie³ko”, którego by³em wówczas kierownikiem. Klub mieœci³ siê w „Tekturowcu”
na pl. S³owiañskim (dziœ Telekomunikacja
Polska). Przyjecha³a z partnerem i krytykiem
Tadeuszem ¯ó³ciñskim. Ale wczeœniej
za¿yczy³a sobie specjalnego spotkania z bli¿ej
mi nieznanym redaktorem z „Nadodrza” –
Waœkiewiczem.
Mia³em
zorganizowaæ
spotkanie. Có¿ za problem dla studenta.
Poszed³em do redakcji, zapyta³em o rzeczonego Waœkiewicza. W œrodkowym pokoju,
licz¹c od wejœcia, siedzia³ facet w kurtce
d¿insowej, d³ugow³osy, byle jak uczesany;
Waœkiewicz - okaza³o siê. Umówi³em go
z poetk¹ i ¯o³ciñskim. Ale gdy przyjechali –
jego akurat nie by³o. Jednak dziêki temu
zdarzeniu wiedzia³em, ¿e w Zielonej Górze
egzystuje krytyk literacki, ponoæ powa¿ny,
ceniony, ba, ogólnopolski.
Przy najbli¿szej nadarzaj¹cej siê okazji
wzi¹³em swoje wiersze, przepisane na
maszynie w akademiku i zanios³em do
„Nadodrza”. Wiersze czyta³a wczeœniej poetka
Anna Tokarska, która mieszka³a w moim
akademiku (drugiej jego czêœci), gdzie tak¿e
„robi³a za portierkê” studentów zaocznych.
W czasie dnia pracowa³a w rektoracie WSP
u rektora - Jana prof. W¹sickiego. Jej uwagi
o moim zapisie (bo to nawet nie by³y wiersze)
trzymam do dziœ. Ale skoro by³ jeszcze krytyk
pod rêk¹...
Przynios³em maszynopis do „Nadodrza”.
Wysz³o tego gdzieœ 10-12 stron tzw. poetyckiego zapisu. Da³em Waœkiewiczowi. Pa-
36
miêtam, ¿e rzuci³ okiem szybko wertuj¹c kartki. Nasz dialog mniej wiêcej przebiega³ tak:
- Wie pan, te wiersze s¹ raczej fatalne –
powiedzia³ delikatnie.
- W sensie fatalizmu? Znaczy pesymistyczne? – uchwyci³em siê pewnej myœli.
- Nie, po prostu s¹ do dupy! – orzek³
szczerze.
I tak zosta³em poet¹. I tak te¿ zaczê³y siê
moje kontakty wpierw z krytykiem, redaktorem, potem z jego rodzin¹. W kempingach
w moim rodzinnym Zb¹szyniu, gdzie „za³atwi³em” Hani i Andrzejowi któreœ z wakacji,
wypiliœmy bruderszaft. Potem zosta³em
chrzestnym Marcina, starszego o 5 minut bliŸniaka. Na szczêœcie cywilnym chrzestnym. Co
wówczas nazywa³o siê „nadaniem imienia”
i odby³o w ratuszu zielonogórskim.
A jeszcze póŸniej, w 1979 r., pomaga³em
Waœkiewiczom - niestety - wyprowadziæ siê
z Zielonej Góry do Gdañska. Dobrze, i¿ ta
wyprowadzka zaczê³a siê w ich mieszkaniu
przy Gwardii Ludowej du¿o wczeœniej, wiêc
nie by³a dla mnie a¿ tak wielkim szokiem
i nag³¹ start¹ przyjació³. Po prostu mo¿e rok,
mo¿e pó³ roku wczeœniej, gdy ju¿ wyprowadzka by³a przes¹dzona, przychodzi³em do nich
pod wieczór (jak czêsto w owym okresie
naszej znajomoœci) i braliœmy siê z Andrzejem
powoli za pakowanie ksi¹¿ek do kartonów.
A Hanka zapisywa³a numer ka¿dego kartonu
i opisywa³a w zeszycie jego zawartoœæ. Potem
ca³y dzienny „urobek” ksi¹¿kowy wieŸliœmy
z 9 piêtra do piwnicy. A dalej dzia³o siê dla
mnie najwa¿niejsze: ok. 22.00-22.30 Hanka
k³ad³a dzieci spaæ (a ja czyta³em lub wyœwietla³em im bajki), szykowa³a kolacjê, któr¹
jedliœmy, rozmawiaj¹c o literaturze. A w³aœciwie, s³uchaj¹c „wyk³adów” Andrzeja.
Do Gdañska pojecha³em 10 wrzeœnia 1979 r.
(tak wynika z moich pamiêtników) z Waœkiewiczem ciê¿arówk¹ pe³n¹ ksi¹¿ek. To by³a
w³aœciwa przeprowadzka. Siedzia³em „na
pace” wœród mebli i paczek z ksi¹¿kami, na
jednym z tych s³ynnych foteli kupionych z plebanii od jakieœ proboszcza. Andrzej jecha³
w szoferce. Przed Gdañskiem samochód siê
zepsu³. Do miasta dojechaliœmy chyba taksówk¹. Ciê¿arówka póŸniej. Na drugi dzieñ
zrzucaliœmy paczki z ksi¹¿kami do wózkowni
na Amundsena 1B, a meble woziliœmy na
szóste piêtro. Wtedy w³aœnie do pomocy zjawi³
siê Heniek Wojciechowski, który wiele lat
póŸniej zosta³ wojewod¹ gdañskim. I przys³ani
do pomocy przez poetê Zawistowskiego
(wtedy sekretarza literackiego Teatru Wybrze¿e) pracownicy techniczni teatru.
By³ zatem rok 1979. Na szczêœcie okaza³o
siê, i¿ mimo wyjazdu nie straci³em Waœkiewiczów do dziœ. Za co niech Bogu bêd¹ dziêki (oczywiœcie o ile istnieje).
Po laudacji, recytacji wierszy Jubilata,
przemówieniach, wywiadach oraz podziêkowaniach udaliœmy siê jak jeden m¹¿ i ¿ona do
restauracji „Palowej” na bankiet. Z którego
niewiele skorzysta³em jako niepij¹cy, gdy¿ ci,
z którymi chcia³em pogadaæ okazali siê pij¹cy
i usiedli przy „stoliku pij¹cym i pal¹cym”.
Dziêki temu tylko zdañ parê zamieni³em
z Markiem Graszewiczem, którego po latach
ledwie pozna³em (na szczêœcie wiêcej czasu
by³o na drugi dzieñ w domu Jubilata),
Markiem Wawrzkiewiczem, Leszkiem ¯uliñskim; a tylko adresy wymieni³em z Krzysztofem G¹siorowskim, bo coœ moje listy do
niego ostatnio nie dochodzi³y. Za to
pogada³em z Heniem Wojciechowskim oraz
B¹blami (jako siê rzek³o - blisko 2 m wzrostu).
Wróci³em do domu zadowolony licz¹c na
kolejne takie uroczystoœci... Choæ takich to
zapewne ju¿ nie bêdzie, gdy¿ nie ka¿dy poeta
ma ¿onê, która potrafi zrobiæ coœ podobnego
jak Hania. Po kilku dniach Marcin przys³a³
zdjêcia z uroczystoœci.
Konstatuj¹c muszê powiedzieæ, i¿ Jubilat
jest niew¹tpliwie postaci¹ wybitn¹ w polskiej
i europejskiej literaturze, jednak¿e jest te¿
uparty jak wó³ i mog¹c byæ profesorem woli
byæ emerytem RP. Czego i sobie ¿yczê.
Pro Libris
37
Sven Pohl
Selbstheilung
Berauscht erhob er seine Faust, unser Erzeuger;
noch heute spüre ich den Striemen,
die erlittenen Wunden.
Stiefvater schrie mich nur an,
sorgte für gediegene Bildung;
von meiner elendigen Faulheit überzeugt,
ignorierte er den Menschen in mir.
Der frustrierte Bruder
warf mir ’nen Hammer in den Rücken,
sieben Steine an den Kopf.
In Mutters Nest streichelte mich die Ruhe;
mit nacktem Oberkörper durchquerte ich den Dorfgraben
mit seinen riesigen Brennnesseln,
ballte die nach außen verdrehten Fäuste.
Ich biss mir in den Arm,
schlitzte die Haut mit Rasierklingen
oder zerbrach sie mit der Spitze meines Zirkels,
nur um zu beweisen,
dass ich jede Art von Schmerz ertragen kann.
Samouzdrowienie
Pijany wzniós³ sw¹ piêœæ, nasz rodzic,
do dziœ czujê siñce,
odniesione rany.
Ojczym przecie¿ tylko na mnie fuka³,
martwi³ siê o solidne wykszta³cenie;
przekonany o moim nêdznym lenistwie,
ignorowa³ cz³owieka we mnie.
Sfrustrowany brat rzuca³ mi
m³otkiem w plecy,
kamieniami w g³owê.
W matczynym gnieŸdzie koi³ mnie spokój;
z obna¿onym torsem bieg³em przez wiejskie rowy
ogromne pokrzywy stawa³y na drodze
zacisn¹³em wykrêcone na zewn¹trz piêœci.
Ugryz³em swoje ramiê,
rozci¹³em skórê ¿yletk¹
albo rozerwa³em j¹ koñcem cyrkla,
chcia³em tylko udowodniæ,
¿e zniosê ka¿dy rodzaj bólu.
38
Sven Pohl
Ausgedehnte Kissen
Verschaffe mir ein Boot,
das auch schwimmt
im wüsten Sand,
einen Schuh,
der miterlebt
noch seine Rente.
In ausgedehnten Kissen
suche dir den Trost;
vorm erflammenden Moment
der Gier
zerschmettere die Furcht.
Rozci¹gniêta poduszka
Daj mi ³ódkê
tak¹, co pop³ynie
przez piaszczyste fale pustyni
daj buta
który bêdzie œwiadkiem
w³asnej emerytury.
Na rozci¹gniêtej poduszce
szukam dla ciebie pocieszenia,
chwil¹ rozpalonej
¿¹dzy
w py³ rozbijesz strach.
Przek³ad Grzegorz Gorzechowski
39
Erwin Strittmatter
w listach do
Eugeniusza Wachowiaka
Erwin Strittmatter an
Eugeniusz Wachowiak
in Briefen
ERWIN STRITTMATTER (1912-1994)
Urzek³ nas swoim naturalnym zachowaniem, kiedy dziel¹c siê jab³kiem wyj¹³
z kieszeni scyzoryk i pokroi³ je na równe
czêœci dla Janki, dla mnie, no i dla siebie.
W pracowni pokazywa³ nam zdjêcia, krajobraz
brandenburski za oknem, fotografie na œcianie
oraz wydania swoich ksi¹¿ek drukowanych
w nieznanym nam i jemu alfabecie i ¿artuj¹c
mówi³ i¿ nawet nie wie, czy to tak naprawdê
jego ksi¹¿ka. Pokaza³ mi szeœæ swoich koni
w okólniku, karmiliœmy go³êbie i wyzna³ bym
siê nie dziwi³, ¿e tak du¿o pisze, ale to wcale
nie dzieje siê przy stole, lecz z zawieszonym
na szyi dyktafonem i psem u nogi wychodzi
do lasu i tam gada to, co potem zostaje
przepisane. A gadaæ ma o czym. Mieszka³
z ¿on¹ poetk¹, w autentycznej zagrodzie, oddalonej od wsi i stoj¹cej w szczerym polu.
Schulzenhof - zagroda so³tysa, i mo¿e dawniej tak by³o. Wokó³ zagrody Strittmatterów
zbierali siê ludzie, studenci, ciekawscy ¿ycia
pisarza czytelnicy. Przyje¿d¿ali równie¿
autokarami. Ewa kupowa³a cale pojemniki
wody mineralnej aby nie zwiêdli, wyczekuj¹c
w s³oñcu by pisarza zobaczyæ. Wracaj¹c do
izby, gospodarz wiesza³ czapkê na gwoŸdziu
przy drzwiach, zupe³nie tak samo jak mój
che³kowski dziadek. Mia³em to rzadkie
szczêœcie, ¿e przypad³o mi t³umaczyæ jego
krótkie, jakby czechowowskie prozy i spêdziæ
z nim ca³y powszedni dla niego, a dla nas
wyj¹tkowy dzieñ. 24 czerwca 1980.
ERWIN STRITTMATTER (1912-1994)
Er bestach uns mit seinem Naturell, als er
sein Taschenmesser herauszog und den Apfel
in drei gleiche Teile schnitt – für Janka, für
mich, und natürlich auch für sich. In seinem
Atelier zeigte er uns Fotos, die Brandenburger
Landschaft hinter dem Fenster, Photographien
an der Wand und Ausgaben seiner Bücher in
einem weder ihm noch uns bekannten
Alphabet, er scherzte, dass er nicht mal wisse,
ob es wirklich seine Bücher seien. Er zeigte
mir seine sechs Pferde im Auslauf, wir fütterten seine Tauben, und er verriet mir, damit
ich mich nicht wundere, dass er so viel
schreibt, dass er das gar nicht am Arbeitstisch
mache, sondern mit einem Diktafon um den
Hals und einem Hund am Bein in den Wald
gehe und dort vor sich hin rede, was dann
niedergeschrieben werde. Und zu sagen hat er
viel. Er wohnte mit seiner Frau, einer
Dichterin, in einem richtigen Hof, weg vom
Dorf, auf freiem Feld. Schulzenhof – der Hof
des Schultzen, vielleicht sogar authentisch.
Um den Hof der Strittmatter sammelten sich
Menschen, Studenten, Leser, die neugierig
waren auf des Künstlers leben. Manchmal
kamen sie auch mit Omnibussen. Eva kaufte
ganze Behälter mit Mineralwasser, damit sie
nicht in der Sonne verwelken, die den Dichter
sehen wollten. Zurück in der Stube hängte er
seine Mütze an den Nagel neben der Tür, ganz
wie mein Großvater aus Che³ki. Ich hatte das
seltene Glück, seine kurzen, fast Tschechowsche Erzählungen übersetzen und mit
ihm einen für ihn normalen, für uns
außergewöhnlichen Tag verbringen zu dürfen.
Den 24. Juni 1980.
aus dem Polnischen
übertragen von Grzegorz Kowalski
Eugeniusz Wachowiak
40
Dollgow über Gransee, den 17. April 1982
Liebe Familie Wachowiak,
vielen dank für Ihren letzten Brief (vom
März 1981), der schon längst hatte beantwortet werden müssen, aber es schreibt sich
schwer, wenn man weiß, das jedes Wort
hüben wie drüben von Leuten mitgelesen
wird, für die es nicht bestimmt ist.
Vielleicht hatten wir Ihnen auch Pakete
schicken sollen. Das ist jetzt bei uns eine
Mode. Vor einigen Wochen sprachen die
Spießbürger (es gibt auch Partei-Spießbürger)
schon wieder von den „faulen Polacken”, jetzt
schicken sie nach den Bruderküssen wieder
Pakete für die „armen Polen”. Das widert
mich an. Es ist jene deutsche Haltung, die
mich stets beleidigte, wenn jemand aus
Westdeutschland versuchte, mir „großherzig”
Pakete zu schicken.
Verb1eiben wir so, liebe Wachowiaks:
Schreiben Sie uns, bitte unumwunden, wenn
Ihnen dies oder das fehlt. Wir werden versuchen es Ihnen zu schicken. Dann sind wir
gewiß, daß Sie es nicht als falsche
Großherzigkeit und Beleidigung auffassen.
Meinen Roman WUNDERTÄTER III
haben Sie noch bekommen. Mein zu Anfang
des Jahres erschienenes Büchlein SELBSTERMUNTERUNGEN wage ich im
Augenblick noch nicht zu schicken, es könnte
bei den „Mitlesern” zu Mißverständnissen
führen. Ich kann auch in diesem
Brief noch nicht schreiben, was ich wirklich über unsere lieben Nachbarn denke, was ich
für sie fühle. Sie wissen, ich bin Halbslawe.
Sie sollen aber gewiß sein, daß meine Frau
Eva und ich die ganze Zeit über oft an Sie
gedacht haben, und daß unsere freundschaftlichen Gefühle für Sie nicht gelitten haben.
Im Mai fahren wir für einen Monat in die
Slowakei, um die siebzigjährigen Knochen im
Schlamm ein wenig von Rheuma zu befreien.
Wenn wir zurück sind, hoffe ich, eine Antwort
von Ihnen vorzufinden.
In der Hoffnung, daß sich auch Ihre
Gefühle für uns nicht verändert haben, mit
herzlichen Grüßen für Sie
Ihre Strittmatters
1431 Dollgow ko³o Gransee 17.04.1982
Droga Rodzino Wachowiaków,
bardzo dziêkujê za Pañski ostatni list
(z marca 1981), na który powinienem ju¿
dawno odpowiedzieæ, ale nie³atwo pisaæ, jeœli
siê wie, ¿e po tej i tamtej stronie czytaj¹ go
ludzie, dla których nie jest on przeznaczony.
Mo¿e powinniœmy wysy³aæ do Pana paczki. Sta³o siê to u nas teraz modne. Przed kilkoma tygodniami ko³tuni (ko³tuni istniej¹ tak¿e
w partii) rozprawiali znów o „leniwych
Polaczkach” teraz natomiast po nowych
braterskich poca³unkach wysy³aj¹ paczki dla
„biednych Polaków”. Dla mnie jest to
wstrêtne. Niemcy przyjmuj¹ postawê, która
mnie obra¿a, je¿eli ktoœ z Niemiec Zachodnich pragnie mnie „wspania³omyœlnie”
obdarzyæ paczk¹.
Drodzy Wachowiakowie, postanówmy
zatem tak: proszê nam bez skrêpowania
napisaæ, jeœli Pañstwu czegoœ brak. Postaramy
siê aby Wam co niezbêdne wys³aæ. Wtedy
bêdziemy pewni, i¿ nie odczujecie tego
Pañstwo jako fa³szyw¹ wielkodusznoœæ
i upokorzenie.
Moj¹ powieœæ WUNDERTÄTER III Pan
jeszcze otrzyma³. Ksi¹¿eczki pod tytu³em
SELBSTERMUNTERUNGEN, która ukaza³a siê z pocz¹tkiem roku, w tym momencie nie
wa¿ê siê jeszcze wys³aæ, gdy¿ mog³yby siê
zrodziæ podejrzenia u tych co j¹ po drodze
bêd¹ czytali. W tym liœcie nie mogê jeszcze
napisaæ, co faktycznie myœlê i co czujê dla
naszych mi³ych s¹siadów. Pan wie, i¿ jestem
w po³owie S³owianinem.
Lecz niech bêdzie Pan spokojny, gdy¿
moja ¿ona Ewa i ja, ca³y czas o Panu
myœleliœmy, oraz ¿e nasze przyjazne Panu
uczucia nie dozna³y ¿adnego uszczerbku.
W maju jedziemy na miesi¹c do S³owacji,
aby siedemdziesiêcioletnie koœci uwolniæ
w b³ocie chocia¿ trochê od reumatyzmu. Ufam,
i¿ po powrocie znajdziemy odpowiedŸ od Pana.
Z nadziej¹, ¿e tak¿e Pañskie uczucia do
nas nie uleg³y zmianie pozdrawiamy Pana
serdecznie.
Pañscy Strittmatterowie
Pro Libris
41
Nachtrag: Ich bin lange davon überzeugt,
daß es Gedankenübertragung gibt, denn ich
habe in meiner Jugend in dieser Richtung
experimentiert. Der heutige Tag hat mir
wieder einen starken Beweis geliefert: Am
frühen Morgen diktierte ich (ich wollte es
eigentlich erst einen Tag später tun!) den Brief
für Sie auf mein kleines Taschen-Diktiergerät,
und zu Mittag brachte die Post Ihren Brief
vom 12.4.82. Vie1en Dank für ihn. Ich ersehe
daraus, daß Sie uns nicht gram sind.
Mein Roman DER LADEN kommt erst
im Jahre 1983 gedruckt heraus. Ich bin bei der
1etzten Überarbeitung, die ich zweimal unterbrach. Das erste Mal, um das kleine Buch
druckfertig zu machen, das ich nun doch
gesondert für Sie auf den Weg bringen werde.
Das zweite Mal unterbrach ich die Überarbeitung des LADENS auf den Wunsch meiner Verlagsleitung, um mein Büch1ein mit
Tagebuch Aufzeichnungen zusammenzustellen. Die Zusammenstellung hat zwar in der
Hauptsache meine liebe Frau Eva besorgt,
aber eine Unterbrechung der Arbeit am Roman bedeutete es doch. Das Büch1ein, so hoffen wird im August dieses Jahres erscheinen.
Nochmals sehr, sehr herzliche Grüße für
Sie beide
Dopisek: Jestem od dawna przekonany i¿
istnieje telepatia, dlatego ¿e w m³odoœci
eksperymentowa³em w tej materii. Dzisiejszy
dzieñ dostarczy³ mi na to niezbity dowód:
Otó¿ wczesnym rankiem (w³aœciwie mia³em
uczyniæ to dopiero dzieñ póŸniej) nagra³em
list do Pana na mój kieszonkowy dyktafon,
a w po³udnie listonosz dorêczy³ mi Pañski list
z 12.04.82. Bardzo dziêkujê. Wnioskujê
z tego, ¿e Pan nie ¿ywi do nas urazy.
Moja powieœæ DER LADEN uka¿e siê
w druku dopiero w 1983 roku. Opracowujê j¹
ostatecznie, gdy¿ musia³em to zajêcie
dwukrotnie przerywaæ. Po raz pierwszy, kiedy
moj¹ ma³¹ ksi¹¿kê przygotowywa³em do
druku.
Druga przerwa nast¹pi³a na ¿yczenie
wydawcy, który pragn¹³ mieæ wczeœniej mój
dziennik. W³aœciwie to ów dziennik przygotowywa³a g³ównie moja droga ¿ona Ewa, lecz
nie mniej oznacza³o to przerwê w dokoñczeniu powieœci. Ta ma³a ksi¹¿ka, jak mam
nadziejê, powinna siê ukazaæ w sierpniu tego
roku.
Jeszcze raz bardzo, bardzo serdeczne
pozdrowienia dla Pañstwa obojga
od Strittmatterów
von den Strittmatters
1431 Dollgow (Schulzenhof) den 26.12.82
Lieber Kollege Eugeniusz Wachowiak,
Dank für Ihren Brief, Dank auch für die in
ihm enthaltene intime Mitteilung. Ich bewerte
Sie nach Ihrer Persönlichkeit und nicht nach
Ihrer Zugehörigkeit zu diesem oder jenem
Verein.
Wir danken auch für die Grüße zum neuen
Jahr, und wir erwidern sie herzlich. Das Gute
allein kann man nicht bekommen, und
deshalb wünschen wir Ihnen für Ihr neues
Jahr die guten und die schlechten Tage in
einer erträglichen Mischung.
Ich halte den Brief ein wenig kurz, weil
ich wieder angefangen habe eine größere
42
1431 Dollgow (Schulzenhof) 26.12.82
Drogi Kolego Wachowiak,
dziêkujê za Pañski list, dziêkujê równie¿
za zawart¹ w nim intymn¹ wiadomoœæ. Ceniê
Pana jako osobowoœæ, nie zaœ ze wzglêdu na
przynale¿noœæ do takiego czy innego stowarzyszenia.
Dziêkujemy tak¿e za ¿yczenia na Nowy
Rok i serdecznie je odwzajemniamy. Cz³owiek nie tylko otrzymuje samo dobro, dlatego
w Nowym Roku ¿yczymy Panu, aby ten rok
darzy³ Pana dobrymi i niedobrymi dniami
w znoœnej mieszaninie.
Mój list jest nieco krótszy, poniewa¿
rozpocz¹³em pracê nad wiêksz¹ rzecz¹.
Arbeit zu schreiben. Endlich habe ich die
Melodie für sie gefunden, nach der ich lange
suchte. Deshalb gehören meine Feiertage der
Arbeit. In ihr fühle ich mich am wohlsten.
Meine Frau und ich, wir grüßen Sie, liebe
Frau Janka, und wir grüßen Sie, lieber Kollege Eugeniusz, und wir werden uns freuen,
wenn unsere Verbindung weiter besteht.
Nareszcie znalaz³em dla niej odpowiedni¹
melodiê, której d³ugo szuka³em. Dlatego moje
œwiêta przeznaczy³em na pracê. I w tej pracy
czujê siê najlepiej.
Moja ¿ona i ja pozdrawiamy Pañsk¹ mi³¹
ma³¿onkê Jankê i Pana, drogi Kolego
Eugeniuszu, i bêdziemy radzi jeœli nasze kontakty bêd¹ nadal trwa³y.
Ihre Strittmatters
Pañscy Strittmatterowie
Schulzenhof, 16.10.85
Schulzenhof, 16.10.85
Liebe Familie Wachowiak,
ich schicke Ihnen das Buch nicht, damit
Sie es übersetzen, sondern aus Freundschaft.
Betrachten Sie es als einen überlangen Brief,
den ich Ihnen schrieb. Meine Frau und ich,
wir grüssen Sie herzlich.
Droga Rodzino Wachowiaków,
przysy³am Panu tê ksi¹¿kê nie po to, aby
j¹ Pan t³umaczy³, lecz z racji przyjaŸni. Niech
j¹ Pan potraktuje jako przeogromny list, który
do Pana napisa³em. Moja ¿ona i ja pozdrawiamy Pana serdecznie.
Ihr Erwin Strittmatter.
Pañski Erwin Strittmatter.
1431 Dollgow (Schulzenhof) den. 6.04.87.
Lieber Herr Wachowiak,
entschuldigen Sie, wenn ich erst heute auf
Ihren Brief von Ende Februar antworte.
Meine liebe Frau Eva ist noch immer krank.
Die Umstände machen mir viel zu schaffen.
Da ich meine eigentliche Arbeit, ein neues
Vorhaben, unbedingt fördern muß, kommt
meine Korrespondenz zu kurz.
Nun zu Ihren Fragen:
S. 71 Damit ist der deutsch-preußische
Chauvinismus gemeint, der bis heute nicht
eliminiert ist. Deshalb auch meine
provozierende Frage an unsere Regierenden,
ob nicht die im Paradechritt aufmarschierenden Soldaten an der NEUEN WACHE in
Berlin zu diesem ewigen Chauvinismus der
Deutschen gehören.
S. 120 Damit ist mein Großvater mütterlicherseits gemeint, der sich in Amerika aus Liebeskummer erschoß. Die genaueren Umstände
habe ich im LADEN, Teil I beschrieben.
1431 Dollgow (Schulzenhof) 6.04.87
Drogi Panie Wachowiak,
Proszê mi wybaczyæ, ¿e dopiero dziœ
odpowiadam na Pañski list z koñca miesi¹ca
lutego. Moja droga ¿ona Ewa wci¹¿ jeszcze
choruje. Ta okolicznoϾ bardzo mnie absorbuje.
Poniewa¿ moj¹ w³aœciw¹ pracê, czyli nowy
projekt muszê koniecznie realizowaæ, dlatego
pozostaje mi niewiele czasu na korespondencjê. Przechodzê zatem do Pañskich pytañ:
Str. 7l. Mam tu na myœli niemiecko-pruski
szowinizm, który do dziœ nie zosta³ wyeliminowany. Dlatego te¿ moje prowokacyjne
pytanie do naszych rz¹dz¹cych, czy maszeruj¹cy krokiem defiladowym ku Nowemu
Odwachowi (NEUE WACHE) ¿o³nierze nie
prezentuj¹ odwiecznego szowinizmu Niemców.
Str. l20. Chodzi o mojego dziadka ze
strony matki, który z powodu niepowodzenia
w mi³oœci zastrzeli³ siê w Ameryce.
Dok³adniej piszê na ten temat w I. czêœci
powieœci DER LADEN.
Pro Libris
43
Ich habe mir nochmals den Vertrag
durchgelesen, den mein Verlag mit Ihrem
Verlag gemacht hat. Dort wird betont, Ihr
Verlag verpflichtet sich keinerlei Änderungen
am Manuskript vorzunehmen, ohne vorher
mit dem Autor Rücksprache gehalten zu
haben, und daß ich den Vertrag auflosen kann,
wenn das nicht geschieht.
Bei den jetzigen Bestrebungen, die in
Rußland gängig sind, durfte es wohl kein
Verbrechen und kein ideologisches Vergehen
mehr sein, einen betrunkenen Sowjet-Offizier
betrunken zu nennen. Meinen Sie nicht auch?
Hier das gewünschte Foto.
Von meiner Frau soll ich Frau Janka und
Sie herzlich grüßen. Natürlich grüße auch ich
Sie allerherzlichst.
Ihr Strittmatter.
Jeszcze raz zapozna³em siê z umow¹,
która moje wydawnictwo zawar³o z Pana
wydawc¹. Pañskie wydawnictwo zobowi¹zuje siê do tego by nie dokonywaæ ¿adnych
zmian w rêkopisie bez zwrócenia siê w tym
celu do autora i o tym, ¿e przyjmuje do wiadomoœci i¿ mogê odst¹piæ od umowy, gdyby
nast¹pi³a zmiana bez mojej zgody.
W obecnych d¹¿eniach jakie maj¹ miejsce
w Rosji, nie bêdzie chyba przestêpstwem ani
ideologicznym wykroczeniem, jeœli napisa³em i¿ sowiecki oficer by³ pijany. Czy Pan
te¿ tak uwa¿a?
Za³¹czam tak¿e zdjêcie, które Pan sobie
¿yczy³.
Moja ma³¿onka serdecznie pozdrawia
Pani¹ Jankê oraz Pana.
Oczywiœcie, ¿e i ja pozdrawiam Pana
tak¿e najserdeczniej.
Pañski Strittmatter
AUSKLANG
EPILOG
Lieber Herr Wachowiak,
Dank für die Teilnahme am Tode meines
Mannes! Er starb nicht „unerwartet” für uns,
er hatte Lungenkrebs, leugnete es aber, lehnte
Diagnose und Therapie ab. Er starb am 31
Januar in seinem Arbeitszimmer in
Schulzenhof, im Obergeschoß des Hauses, wo
er auch seine Schlafecke hatte. Er starb, wie er
gewünscht hatte in seinem eigenen Bett.
Am 6 Januar 94, also drei Wochen vorher,
war unser Sohn Matti am Herzen gestorben
mit 35 Jahren. Beide liegen nun in
Schulzenhof begraben, auf dem kleinen
Waldfriedhof, gegenüber von unserem alten
Haus, das an der Straße liegt.
Mein Mann hat sich immer gern an die
Begegung mit Ihnen erinnert und war Ihnen
immer dankbar verbunden.
Mit Grußen an Ihre Frau !
Drogi Panie Wachowiak,
dziêkujê Panu za kondolencje nades³ane
po zgonie mego mê¿a, który dla nas nie umar³
nieoczekiwanie. M¹¿ chorowa³ na raka p³uc,
lecz mimo to ignorowa³ zarówno diagnozê jak
i terapiê.
Zmar³ w dniu 3l stycznia, w swoim pokoju, w którym pracowa³, na piêtrze domu
w Schulzenhof, gdzie równie¿ sypia³. Umar³
tak jak sobie ¿yczy³, we w³asnym ³ó¿ku.
6 stycznia, a wiec trzy tygodnie wczeœniej,
w wieku 35 lat, zmar³ na serce nasz syn Matti.
Teraz spoczywaj¹ obaj na niewielkim leœnym
cmentarzu w Schulzenhofie, naprzeciwko
naszego starego domu stoj¹cego przy drodze.
Mój m¹¿ chêtnie wspomina³ o spotkaniu
z Panem i by³ Panu zawsze serdecznie
wdziêczny.
Pozdrowienia dla Pana Ma³¿onki
Ihre Eva Strittmatter
16.03.94
44
Pañska Ewa Strittmatter
16.03.94
Siedemnaœcie listów Erwina Strittmattera
do Eugeniusza Wachowiaka przechowuje
Deutsches Literaturarchiv w Marbach, Neckar
Proza Erwina Strittmattera w przek³adach
Eugeniusza Wachowiaka
Siebzehn Briefe Erwin Strittmatters an
Eugeniusz Wachowiak werden im Deutschen
Literaturarchiv Marbach, Neckar aufbewahrt.
Erwin Strittmatters Prosa übersetzt von
Eugeniusz Wachowiak
l. Zapiski w wiejskim Kalendarzu. Opowiadania. (Schulzenhofer Kramkalender. Erzählungen).
Wydawnictwo Poznañskie, Poznañ 1971.
2. Jesienny wtorek. (Ein Dienstag im September). Wydawnictwo Poznañskie, Poznañ 1973.
3. Niebieski S³owik. Opowiadania. (Die blaue Nachtigall. Erzählungen). Wydawnictwo
Poznañskie, Poznañ 1975.
4. Niebieski s³owik i inne opowiadania. (Die blaue Nachtigall oder der Anfang von etwas.
Erzählungen). Wydawnictwo Poznañskie, Poznañ 1979.
5. Moja przyjació³ka Tina Babe. Trzy opowieœci s³owika. Opowiadania. (Meine Freundin Tina
Babe. Drei Nachtigallgeschichten. Erzählungen). Czytelnik 1981, Warszawa.
6. Zielony czerwiec. Opowieœæ s³owika. (Grüner Juni. Eine Nachtigall-Geschichte).
Wydawnictwo Poznañskie, Poznañ 1988.
T³umaczenie Eugeniusz Wachowiak
Pro Libris
45
Mateusz Marczewski
Drabina dwóch Jakubów
(cz. II)
- A wiesz - jeszcze trzeba po klucz iœæ - powiedzia³em kiedy byliœmy ju¿ w domu. Ale widz¹c
go w bia³ej koszulce na naramkach i z rêcznikiem, który wyj¹³ z torby zaproponowa³em, ¿e
pójdê do Piekarskiego sam. Powiedzia³ jednak, ¿e chêtnie siê przejdzie, zrobiliœmy jeszcze
szybk¹ kawê, zjedliœmy kawa³ek placka i znów w kurtki i na dwór. A tam ciemniej siê zrobi³o,
zginê³a gdzieœ s³oneczna jesieñ i zacz¹³ siê wieczór. I szliœmy ulic¹ Kazimierza Wielkiego
w md³ym œwietle latarni ulicznych ustawionych w odleg³oœciach takich, ¿e mog³y s³u¿yæ za
œwiat³a orientacyjne dla tankowców wp³ywaj¹cych do portu. Szliœmy krok w krok i nie by³o
pomiêdzy nami ¿adnej przerwy ani niezrozumienia. Rozgl¹da³em siê wko³o, bo ta ulica by³a
miejscem przypisanym do mojego dzieciñstwa chyba najbardziej ze wszystkich ulic ze wszystkich miast, w których by³em kiedyœ, bo i okna domu babki wychodzi³y na tê ulicê i mój Dziadek
mia³ na imiê Kazimierz i mówi³em o nim w duchu „wielki” a potem, kiedy podros³em, do tego
przydomku dodawa³em, z racji jego wczesnej œmierci ale i usposobienia za ¿ycia, s³owo
„nieobecny”. I dlatego zawsze wydawa³o mi siê, ¿e jest ta ulica czêœci¹ naszej rodziny, jakby
widmowym przed³u¿eniem naszych rodzinnych wiêzów, które przybra³y nagle i nieoczekiwanie
kszta³t niewielkiego kawa³ka niewielkiego miasta. I dlatego mo¿e, by³a ona dla mnie, ta ulica,
od zawsze pe³na znaczeñ, pe³na za ka¿dym razem nowych obrazów, choæ niewiele siê na niej,
odk¹d pamiêtam, zmieni³o. Jakby sensytywnoœæ Roberta Walsera - ta, która kaza³a mu wracaæ
ze spacerów do domu i notowaæ to, co widzia³, udziela³a siê, w dzieciêcej postaci, wzglêdem tej
ulicy i mnie. Wszystko na niej mia³o swoje znaczenie. Na niej przecie¿ rozgrywa³o siê ca³e ¿ycie
moich rodziców, mieszkali po jej przeciwleg³ych stronach, mogli dojrzeæ siê z okien. Tu bili siê
tornistrami, dojrzeli do kó³ka biologicznego, ca³owali siê pod jednym z drzew a ich matki
widz¹c to krzycza³y z okien „w tej chwili marsz do domu, s³yszysz?” Matka chcia³a iœæ, ale
ojciec trzyma³ j¹ mocno i ca³owa³ j¹ i ca³owa³ pomimo oburzonych krzyków. Ale czy tak by³o
naprawdê? Ojciec zawsze mia³ sk³onnoœæ do przesady w opowiadaniu historii. Mówi³ na
przyk³ad, ¿e pamiêta jak czo³gi gna³y przez Wschowê, w³aœnie przez Kazimierza Wielkiego,
a spod ich rozpêdzonych g¹sienic wylatywa³y kawa³ki bruku w górê jak ptaki. Marzy³em ca³e
dzieciñstwo o tych czo³gach pêdz¹cych, o ich ryku i dymie z rur wydechowych, zapachu palonej
ropy i bezsennych popiersiach Janków Kosów ustawionych na szczycie wie¿yczki. Wa¿niejsze
by³y dla mnie jednak te kawa³ki bruku, te kostki granitu wa¿¹ce po pó³tora kilograma, których
nie mog³em unieœæ dwoma rêkoma, schwytane pomiêdzy p³yty g¹sienic, œciœniête miêdzy ich
¿elaznymi zêbami, wyrzucone w górê z tak¹ lekkoœci¹ jakby cz³owiek rzuci³ orzechem
laskowym. Te czo³gi sunê³y w 1956 roku na swoich ¿elaznych œciegach wprost do Poznania,
¿eby zrobiæ kawa³ek historii, strzelaj¹c w g³¹b ulicy do robotników z Ceglorza. - Przysiêgam
46
wierzcie albo nie, widzia³em te czo³gi, mówi³ ojciec kiedy siedzieliœmy przy stole w Zaduszki,
a babka zanosz¹c siê œmiechem dodawa³a, ¿e smarkaczem by³ kiedy te czo³gi na Poznañ sunê³y
i nic pamiêtaæ nie mo¿e. Zawsze wierzy³em, ¿e je widzia³, ¿e widzia³ prolog wszystkiego, co
potem siê wydarzy³o i ten prolog by³ ju¿ sam w sobie niemo¿liwy- kamienie lekkie jak ptaki.
Ale ja czo³gów nie widzia³em na tej ulicy. Widzia³em wozy czekaj¹ce w kolejce na otwarcie
skupu buraka cukrowego w pobliskiej cukrowni. Wozy zaprzê¿one w konie, ch³opi otuleni
derkami drzemali na koz³ach, za nimi drzema³y piramidy cukrowych buraków. Traktorzyœci
w kufajkach spali oparci twardym czo³em na kierownicy. Niektórzy po dobie stania w tym
samym miejscu, przyzwyczajali siê do otoczenia tak, ¿e nie zwa¿aj¹c na mieszkañców
okolicznych domów, sikali wprost pod ko³a swoich przyczep. A buraki cukrowe czasem sturlywa³y siê i le¿a³y na ulicy. Kiedy otwierano bramê cukrowni, w ci¹gu kilku godzin znika³ ca³y
korowód dostawców. Pozostawa³y jedynie zgubione bulwy porzucone ko³o krawê¿ników.
Kiedyœ kamieniem roz³upaliœmy jedno z tych bia³awych cia³, ¿eby siê przekonaæ, ¿e cukier by³
w smaku niemal nieuchwytny. By³ jak mg³a s³odyczy wmieszana w mocny smak skrobi.
Pluliœmy wiêc m¹cznym p³ynem zmieszanym z piaskiem i czuliœmy siê oszukani. A teraz
szliœmy t¹ ulic¹ po klucz od dzia³ki babki, od jej maleñkich drzwiczek skrzypi¹cych rdz¹,
drzwiczek, które móg³bym upokorzyæ przechodz¹c gór¹, ponad siatk¹ z rêkoma w kieszeni lub
z siekier¹ na ramieniu. Móg³bym nawet je przeskoczyæ no¿ycami, gdybym mia³ jakieœ spodnie,
o które bym siê nie ba³, ¿e podrê o drut kolczasty. Bo na tych drzwiczkach by³ te¿ zapleciony
kawa³ek drutu jakby babka ba³a siê o swoje czerwone i czarne porzeczki i brudne od czarnej
ziemi kalarepki. Ale jednoczeœnie ten drut kolczasty, ta prze¿arta rdz¹ ochronka, symbol jakiejœ
w³adzy, któr¹ nad poblisk¹, lokaln¹ przestrzeni¹ babka roztoczy³a, oznacza³, ¿e kocha³a te swoje
t³uste skiby ziemi z d¿d¿ownicami, które pomimo rozciêcia na pó³ ³opat¹ wi³y siê radoœnie.
Szliœmy, a Anek prowadzi³ mnie ciemnymi uliczkami, a ja da³em siê wieœæ bo zupe³nie zgubi³em
siê w tych bramach i podwórkach przez które na skróty przemykaliœmy. A znam to miasto przecie¿ tak jak powinienem znaæ. Porusza³em siê po nim wytyczonymi trasami, z góry okreœlonymi szlakami, zawsze osi¹gaj¹c zamierzony cel. Nie by³o ich du¿o. Potrafi³em na przyk³ad dojœæ
bez trudu do poniemieckiego cmentarza. Kiedy by³ on jeszcze zupe³nie zaniedbany, koœci
bogatych Niemców le¿a³y w soczystej trawie, ptaki weso³o œpiewa³y na przekór przemijaniu
w koronach stuletnich drzew, a w grobowcach pijacy ho³duj¹cy stylowi Grochowiaka robili
sobie kilkudniowe libacje. Kiedyœ zobaczy³em dwóch wygrzewaj¹cych siê w s³oñcu mê¿czyzn
siedz¹cych na progu kapliczki. Na mój widok jeden z nich wsta³ i upity s³oñcem i winem
rozci¹gaj¹c sylaby zawo³a³ do mnie: Marcinek, Marcinek, chodŸ no do tatusia... Ale ten, który
siedzia³, poci¹gn¹³ zamroczonego ojca a¿ ten klapn¹³ z powrotem na kamienny próg i sam myl¹c
siê powiedzia³: No czy ty nie widzisz, ¿e to ma³y Kotlarczyk? I zwróci³ siê do mnie: pozdrów
ojca ma³y.
Chodzi³em zaroœniêtymi œcie¿kami w najbardziej odleg³e zak¹tki tej protestanckiej
nekropolii, brn¹³em w paprocie, potyka³em siê o wystaj¹ce z ziemi kawa³ki nagrobków i stê¿a³y
z napiêcia czeka³em na coœ wyj¹tkowego, co nigdy siê oczywiœcie nie zdarzy³o, choæ za ka¿dym
razem mia³em wra¿enie, ¿e niewiele brakowa³o. W tych zaroœniêtych i bezludnych czêœciach
cmentarza by³o zawsze cicho, jakby potê¿ni archanio³owie nagle przerywali swoje niebieskie
k³ótnie i dywagacje i milcz¹c spogl¹dali w dó³, na ¿ywego, poœród tego co zawieszone pomiêdzy
bytem a niebytem. Bo i koœæ bogatego Niemca i g³owy anio³ów pot³uczone i omsza³e le¿¹ce
w miêkkiej ziemi i by³y i nie by³y jednoczeœnie na tym dziwnym cmentarzu. Potem go jednak
uprz¹tniêto. Po pó³wieczu, które minê³o od koñca wojny, nagle zbierano kawa³ki koœci i pomników. Pojawi³a siê nawet zbyt bia³a jak na omsza³y mur tabliczka z wypisanymi godzinami
otwarcia. Pojawi³ siê te¿ etat stró¿a. Cz³owiek ten, doskonale wpisa³ siê w lokaln¹ tradycjê
cmentarno-liryczn¹. Zamieszka³ w odrestaurowanym budynku pogrzebowym, wieczorami
spuszcza³ ujadaj¹ce ca³y dzieñ na ³añcuchu psy i pi³. Sam albo z grabarzami z nowego cmen-
Mateusz Marczewski
47
tarza, tego po drugiej stronie ulicy. Ale wierszy jak Grochowiak nie pisa³. Raz, by³ akurat
trzeŸwy, zamkn¹³ pod wieczór metalowe furty i puœci³ psy. Dosz³o prawie do tragedii, bo przez
cmentarz, pomiêdzy grobowcami, drog¹ na skróty sz³o ma³¿eñstwo z dzieckiem. Ponoæ pierwsza przesz³a przez p³ot ¿ona, dziecko przelecia³o jak pi³ka siatkowa z r¹k do r¹k, a jemu pies
tylko ³ydkê poszarpa³.
Cmentarz siê zmieni³, ale kina Hel z¹b czasu nie ruszy³. To kino, sta³o na skrzy¿owaniu na
S³awê, ko³o dwukondygnacyjnego magazynu potocznie zwanego „Wieœniakiem”, do którego
z babk¹ chodzi³em a to po nasiona a to po materia³ na spódnicê albo i po ksi¹¿kê. Kino od
zawsze by³o w remoncie, z niewielkimi przerwami, ale i tak prawie nikomu to nie
przeszkadza³o, bo frekwencja zwykle by³a ma³a.
Raz z siostr¹ kupiliœmy bilety. Okaza³o siê, ¿e byliœmy tylko my i kasjerka i ta kiedy ju¿
minê³a ósma zdecydowa³a oddaæ nam pieni¹dze, mówi¹c, ¿e seans dla dwóch osób siê nie
odbêdzie. W ostatniej chwili do foyer wszed³ ch³opak w okularach z cich¹ i nieœmia³¹ dziewczyn¹, oboje w p³aszczach i ta kasjerka w grubym swetrze trochê niezadowolona wróci³a
do kasy. Zanim jednak bilety sprzeda³a, najpierw dok³adnie zamknê³a drzwi tego kantorka
obklejonego plakatami z filmów „Cz³owiek z marmuru” i „Rydwany ognia” na wewnêtrzny
zamek i dopiero potem, przez pó³okr¹g³y otworek w szybie powiedzia³a „s³ucham” a ch³opak
nachyli³ siê i powiedzia³ „dwa ulgowe proszê”. I to jakby by³o has³o i odzew, bo kobieta
z uœmiechem przyjê³a garœæ monet i z rolki sprawnym gestem urwa³a jeden bilet, a potem drugi,
a my w czwórkê patrzyliœmy na tê procedurê przez szybê i cieszyliœmy siê z tych karteczek ze
stempelkiem, bo pewne by³o, ¿e zobaczymy zaraz film.
To by³ „Piknik pod wisz¹c¹ ska³¹”. Razem z siostr¹ najpierw szeptaliœmy cicho zanurzeni
g³êboko w fotelach tak, ¿eby nam g³owy poza nie wystawa³y, potem nie mog¹c zdusiæ œmiechu,
prychaliœmy coraz g³oœniej, by w koñcu w histerii t³umionego œmiechu, identycznej jak na cmentarzu, kiedy pojawia³ siê Maryna, osun¹æ siê z foteli na pod³ogê i w¹skimi przejœciami na
kolanach goniæ siê po ca³ym kinie. W tym czasie na ekranie dziewczêta w kapeluszach
chroni¹cych je od s³oñca wêdrowa³y gdzieœ, rozmawia³y, wszystko by³o jakieœ przyd³ugawe,
wymaga³o uwagi. Tylko napisy znika³y jak na dwunastolatka za szybko. Podobne zdanie
o filmie mia³a para, która namiêtnie siê ca³owa³a ju¿ od chwili, w której za tyln¹ œcian¹ zaterkota³ projektor.
A jeszcze by³ Czarny Kot, bar, w którego ciemnoœæ czasami zanurzaliœmy siê wprost z jasnego dnia po lody Bambino, które w¹saty w³aœciciel podawa³ nam z zamra¿arki stoj¹cej
na zapleczu. Do Czarnego Kota sz³o siê przez trawy w¹sk¹ œcie¿k¹ przez niezabudowan¹
dzia³kê, ko³o przewróconego p³otu z siatki bo Czarny Kot mieœci³ siê na parterze prywatnej willi.
Ta nie mia³a przyjemnych dla oka proporcji, mia³a za to dwa albo trzy piêtra os³oniête
spadzistym dachem i nigdy nie zosta³a ukoñczona. Jej fasada z pustaków nie doczeka³a siê tynku
tak jak i mieszkanie na wy¿szych kondygnacjach nie doczeka³o siê nigdy mieszkañców. Po kilku
latach wstawione okna zosta³y wybite, a w pokojach po zamkniêciu baru bawili zdaje siê klienci Czarnego Kota.
Raz przed Czarnym Kotem sta³y dwa mêskie rowery, czarne Ukrainy, a w œrodku w k³êbach
dymu i w zapachu taniego tytoniu siedzia³o dwóch facetów i pi³o piwo z kufli, ogromnych kufli,
w których p³yn mieni³ siê w za³amaniach szk³a jak jakiœ najszczerszy bursztyn. Nic do siebie nie
mówili i tylko czasem jeden beka³ pó³gêbkiem i popija³ bekniêcie piwem, a drugi na to, ten
siedz¹cy przy drzwiach, jakby by³ to ich jakiœ tajny jêzyk, strzyka³ w odpowiedzi œlin¹
spomiêdzy zêbów i œlina wylatywa³a ³ukiem z ciemnej i zadymionej salki przez próg. I znów nic
nie mówili, jakby gdzieœ w œrodku prze¿ywali jak¹œ wspólna pora¿kê, jakiœ plan, który siê nie
powiód³. I w tej ciszy zaci¹gali siê ³apczywie papierosem, a spod ich sumiastych w¹sów po
chwili wylatywa³ dym zwartym strumieniem, rozbija³ siê o politurê sto³u, by po chwili
rozproszyæ siê w k³êby, które zas³ania³y ich zgarbione sylwetki. I wtedy znów brali ciê¿kie kufle
48
i s¹¿nistymi, tak - na to co robili z tym piwem nie ma innego s³owa, s¹¿nistymi ³ykami bez pospiechu opró¿niali te kufliska i oblizywali szczoty tych swoich sumiastych w¹sów. Bo wszyscy
trzej, dwóch od roweru i w³aœciciel mieli w¹sy. I trwali tak w tym milczeniu i dymie. W³aœciciel
wróci³ w koñcu z zaplecza, dostaliœmy dwa lody Bambino, ale zamiast wyjœæ przygl¹daliœmy siê
automatowi do gry, który sta³ przy œcianie. Nie mogliœmy siê nadziwiæ jak kolorowe i œwiec¹ce
cyfry migocz¹ i pojawiaj¹ siê i znikaj¹ i zamiast nich pojawia siê z akompaniamentem muzyki
têcza i trwaliœmy tak jak tych dwóch w milczeniu, patrz¹c na te cudowne obrazy, a¿ jeden
z mê¿czyzn zniecierpliwiony nasz¹ obecnoœci¹, bo przerwaliœmy im chyba rozmowê zachrypia³
do nas: - ej, dzieciaki! I odwróciliœmy siê uœmiechniêci jakby wpó³ pijani od tych kolorowych
cyferek i zobaczyliœmy tylko jego sylwetkê, bo za plecami mia³ s³oñce i otwarte drzwi. Wygl¹da³
jak starotestamentowy Jahwe mówi¹cy z wnêtrza chmury, bo otacza³y go k³êby dymu
z papierosów i powiedzia³ do nas zachrypniêtym g³osem ten wschowski Jahwe, skazuj¹c nas tym
samym na wieczne wygnanie z dzieciñstwa – ej dzieciaki, wypierdalaæ st¹d. Do domu ale ju¿.
I uciekliœmy w pop³ochu tupocz¹c po zaplutych betonowych schodach i to by³y ostatnie lody
Bambino w Czarnym Kocie.
A kiedy id¹c z Ankiem ciemn¹ Wschow¹, minêliœmy i kino Hel i cmentarz protestancki
znaleŸliœmy siê w pobli¿u Czarnego Kota postanowiliœmy, ¿e wejdziemy na jedno piwo, ¿e
Piekarski mo¿e ze swoj¹ z³aman¹ rêk¹ i naszym kluczem poczekaæ. I weszliœmy mówi¹c „dobry
wieczór”, a wnêtrze Czarnego Kota wygl¹da³o inaczej. Za barem nie by³o mê¿czyzny z w¹sami,
jego miejsce zajê³a m³oda dziewczyna z kolczykiem w nosie. Podœpiewuj¹c nalewa³a piwo, by³o
wci¹¿ sennie i smutnawo, choæ bardziej nowoczeœnie, bo nawet niewielki telewizor migota³ nad
barem. Rozgl¹da³em siê pomimo tych zmian po zadymionej jak wówczas salce, siedzia³o tam
kilku mê¿czyzn, ale ¿aden z nich nie przypomina³ mi wschowskiego Jahwe.
Zamówiliœmy piwo i stanê³y przed nami na stoliku dwie szklanice, poœwiadczaj¹c tym
samym, ¿e czasy Czarnego Kota, w którym kupowaliœmy lody Bambino dawno minê³y. Bo nie
by³o ju¿ tej gry œwiat³a w szkle, któr¹ widzia³em kiedyœ, nasze szklanki nie mieni³y siê bursztynem, by³o za to o wiele bardziej porêczne. Wszystko siê w Czarnym Kocie zmieni³o i tylko
willa, której parter zaj¹³ nie doczeka³a siê prawdziwych mieszkañców o czym œwiadczy³y nadal
powybijane okna. Ale Anek chwyci³ szklankê jakby nie widz¹c ró¿nicy a mo¿e dla niego
ró¿nicy po prostu nie by³o i wyci¹gn¹³ rêkê do mnie z t¹ zwyk³¹ szklank¹ i tryknêliœmy siê tymi
szk³ami bez mówienia sobie za co. Potem jednak szybko przepêdzi³ nas gwar i rozparci na
krzes³ach ludzie, których nie znaliœmy. Ja ich nie zna³em bo nie mia³em sk¹d i Anek,
wschowianin z urodzenia, te¿ ich nie zna³. By³a to jak powiedzia³, jakaœ nowa Wschowa, ta
pewnie z bloków, które budowano wiele lat po tym jak Anek wyjecha³ na Wybrze¿e wybijaæ
nitownic¹ swój w³asny alfabet codziennoœci, wiêc dopiliœmy co mieliœmy dopiæ,
doogl¹dnêliœmy wieczorne wiadomoœci w telewizorku nad barem i tyle nas widzieli ci obcy
wschowianie.
III
Anek wiedzia³ gdzie jest ulica WoŸnicza na której Piekarski mieszka³, ale kiedy tam trafiliœmy nie mogliœmy znaleŸæ jego nazwiska w ¿adnym spisie lokatorów. Chodziliœmy po klatkach
schodowych, w których ciemnoœæ miesza³a siê z zapachem moczu i wilgoci¹ i zagl¹daliœmy przy
md³ym œwietle ¿arówek do gablotek Spó³dzielni Mieszkaniowej. By³y w tych gablotkach przypiête pinezkami tabelki, w których kaligraficznym pismem, przypominaj¹cym gotyk, wypisano
nazwiska mieszkañców. By³ tam Rurarz, by³ Pieni¹¿ek, by³ nawet lokator o nazwisku Pokrywka,
ale poœród tych nazwisk nie by³o ¿adnego Piekarskiego. A¿ w koñcu zmêczeni chodzeniem po
tych klatkach schodowych, po wytartych drewnianych dudni¹cych schodach, zmêczeni czytaniem w pó³mroku nazwisk, zdejmowaniem gablot, ¿eby przenieœæ je na chwilê
w jaœniejsze miejsce, zapukaliœmy do przypadkowych drzwi. I otworzy³a nam kobieta, a za ni¹
Mateusz Marczewski
49
wyszed³ na klatkê schodow¹ zapach prywatnoœci, mebli i dywanów, ha³as telewizora i ta kobieta
powiedzia³a nam gdzie Piekarski mieszka i okaza³o siê, ¿e byliœmy w tamtej klatce ale
w spisie, wypisane kaligraficznym pismem widnia³o nazwisko jego zamê¿nej córki, zupe³nie
inne nazwisko, pod którym skry³ siê nasz Piekarski.
Anka zostawi³em na podwórku, bo nie chcia³ wchodziæ, bo po co tak na jedn¹ chwilê iœæ
w goœci bo przecie¿ do domu babki siê nam spieszy³o i zapuka³em do drzwi. Kiedy Piekarski
otworzy³, okaza³o siê, ¿e jest to mi³y i niewysoki cz³owieczek w ciep³ej flanelowej koszuli
i z w³osami na po¿yczkê zakrywaj¹cymi ³ysinê. I kiedy powiedzia³em, ¿e jestem od Babki to
okaza³o siê, ¿e Piekarskiemu nie mieœci siê w g³owie, ¿ebym ot tak wzi¹³ klucz i znikn¹³ w ciemnoœciach. I nawet siê nie spostrzeg³em kiedy przekroczy³em próg, a na stole wyl¹dowa³ bia³y
obrus i ju¿ dwie szklanki stoj¹ na podstawkach, a Piekarski niesie ostro¿nie gor¹c¹ wodê i nalewa i herbata gotowa. Przyniós³ te¿ kruche ciastka i zdrow¹ rêk¹ trzymaj¹c opakowanie zêbami
próbuje je bezskutecznie rozerwaæ. W koñcu odda³ ciastka, otwar³em je, a on w tym czasie zgasi³
telewizor i usiedliœmy przy stole w ciszy i tylko ¿ona i on ze zdjêcia œlubnego wisz¹cego nad
komod¹ patrzyli ponad nami rozmarzeni. Zanim domiesza³ cukier w swojej szklance odezwa³
siê jakby boj¹c siê ciszy, która nawet nie zd¹¿y³a siê zrobiæ ciê¿ka i zacz¹³ opowiadaæ o wypadku i rowerze i z³amanej rêce i o tym, ¿e to taki k³opot dla innych, ta z³amana rêka. Klucz od
dzia³ki babki po³o¿y³ na stole jak ³¹cznik, który doprowadzi³ do naszego spotkania dwóch
obcych sobie ludzi i jak jak¹œ nagrodê za s³uchanie. Bo Piekarski zacz¹³ opowiadaæ.
Siorba³em jak najciszej gor¹c¹ herbatê i patrzy³em jak Piekarski mówi, potem jedn¹ rêk¹
miesza w szklance, potem robi usta w dziubek i siorbie swoj¹ cicho, potem g³adzi obrus bia³y
jakby dla zrobienia niewielkiej przerwy i znów mówi. Biorê kolejne ciastko i popijam jak najciszej herbat¹, a Piekarski zaczyna o tym, ¿e znicz zbi³ i ma³pkê wódki st³uk³ jak siê przewróci³
na rowerze. I to wyznanie oœmiela Piekarskiego, s³yszê to nawet w jego g³osie, do dalszego
zwierzania siê, jakby najgorsze mia³ ju¿ za sob¹, a teraz przyszed³ czas na g³êbsze zwierzenia.
Wiêc ja zachêcony tym wspomnieniem kolejne ciastko biorê i chrupiê i okruszki zbieram pedantycznym gestem, tak jak to gospodarz robi, a on mi na to zaczyna opowiadaæ, ¿e ludzie gadaj¹,
¿e na cmentarzu popija i ¿e to prawda, ¿e on na tym cmentarzu popija, ale to wszystko z kultur¹,
¿adne pijañstwo, raczej tak dla rozweselenia starych koœci. Mrugam z uœmiechem, ¿e wszystko
jest normalne, a alkohol dla ludzi i nic w tym z³ego nie ma a on jeszcze bardzie zachêcony dalej
ci¹gnie w g³¹b, coraz bardziej w siebie i coraz bardziej od siebie zaczyna mówiæ. I nagle zaczyna o ¿onie, która mu umar³a i ¿e on dopiero po jej œmierci wiele zrozumia³. I ja czujê, ¿e sytuacja robi siê coraz ciê¿sza, bo Piekarski jest bardzo samotny i chce mi powiedzieæ o tym rozweselaniu na cmentarzu chyba dok³adniej, ale przecie¿ Anek jest na dworze, a tu z pójœcia po klucz
zrobi³o siê ju¿ z dziesiêæ minut. I kiedy ja tu jestem przy bia³ym obrusie i z herbat¹ w rêce, tam
Anek w tych ciemnych klatkach schodowych marznie i wdycha ciemnoϾ i zapach moczu. Ale
powiedzieæ gospodarzowi, ¿e na dworze czeka syn Babki to wyrok, bo Piekarski zaprosi Anka
do œrodka ugoœci i nie wyjdziemy st¹d d³ugo. Z drugiej strony wyjœæ i zostawiæ Piekarskiego
przy bia³ym obrusie samego ze swoimi wspomnieniami te¿ nie³adnie. Przeprosi³em wiêc gospodarza na chwilê, wsta³em od sto³u i poszed³em do ³azienki. Tam wspi¹³em siê na taboret,
uchyli³em okienko, maleñkie okno ³azienkowe i cicho zawo³a³em w ciemnoœæ: Anek! Anek!
A Anek wyszed³ z klatki, zobaczy³ mnie w okienku, a to okienko by³o takie ma³e, ¿e tylko czêœæ
mojej twarzy widzia³, bo to by³ bardziej nawet lufcik. Przez ten lufcik rozmawiaæ by³o
niewygodnie, ale innego wyjœcia nie by³o.
- No co ty Milimetr dawaj ju¿, co ty tam robisz u niego? Robicie te klucze, czy co?
W œlusarzy siê zabawiacie? – Anek mówi do mnie pó³szeptem z do³u i czujê, ¿e ju¿ jest trochê
znudzony czekaniem.
- Ale Anek – ja mu na to takim samym pó³szeptem – on jak siê dowiedzia³, ¿e jestem
wnukiem Babki to siê bardzo ucieszy³, bo babkê szanuje i zaprosi³ mnie do œrodka.
50
- No, ale ile to bêdzie trwa³o, bo ja ju¿ marznê tutaj w tej klatce.
- Zupe³nie nie potrafiê powiedzieæ, Anek, bo on rozmawiaæ zacz¹³ o tej rêce.
- No to skróæ t¹ rozmowê szybko, Milimetr. Skróæ, klucz weŸ i na jednej nodze mi siê tu melduj.
- Ale jak mam wyjœæ kiedy on mnie goœci, bia³y obrus po³o¿y³ na stole i herbatê i ciastka
przyniós³ – pytam i czujê, ¿e coraz gorzej jest, bo co Anka obchodz¹ moje i Piekarskiego
ciastka, kiedy on w tym ch³odzie i ciemnoœci.
- Ciastka? Herbata? To przecie¿ ty bêdziesz tam siedzia³ i siedzia³.
- Ale Anek on zacz¹³ wspominaæ swoj¹ zmar³¹ ¿onê, wiêc jak ja mu teraz mam te wspomnienia przerwaæ, jak wiem jakie one s¹ dla niego wa¿ne?
- ¯onê wspomina? No bracie, ale ¿eœmy siê urz¹dzili – on na to i czubkiem buta szturchaj¹c
kopie w ziemi dziurkê jakby tam znaleŸæ mia³ rozwi¹zanie. – Ja nie bêdê wchodzi³, bo zmêczony
jestem i do domu chcê – mówi jakby sam do siebie i po chwili dodaje znów na podsumowanie
- no Milimetr to ¿eœmy siê wpakowali. IdŸ i za³atw to szybko.
Kiedy wróci³em do sto³u Piekarski w³aœnie dolewa³ herbaty do naszych fili¿anek, odniós³
czajnik do kuchni, wróci³, usiad³ za sto³em i milcza³ chwilê jakby dla z³apania spokoju, przywrócenia w¹tku rozmowy, po czym zapyta³ czy wiem coœ o jego ¿onie, czy Babka opowiada³a
mi o jego ¿onie, a ja na to mu powiedzia³em, ¿e nie, nic nie opowiada³a, bo to by³a prawda
i Piekarski nabra³ powietrza w p³uca, a ja spojrza³em na zdjêcie wisz¹ce na œcianie za jego plecami, na m³od¹ parê Piekarskich. I m³odzi na tym zdjêciu wydali mi siê jeszcze bardziej
rozmarzeni ni¿ przed chwil¹, jeszcze bardziej szczêœliwi i zakochani jakby czuli, ¿e o nich siê
Mateusz Marczewski
51
mówi. I Piekarski zacz¹³ mówiæ i wspominaæ i rysowa³ obraz swojej ¿ony, Feli, Felusieñki,
Felicji powoli, ale skutecznie, a ja s³ucha³em tych jego wynurzeñ, jad³em ciastko za ciastkiem,
a Piekarski coraz bardziej oswobodzony z milczenia opowiada³ ju¿ teraz nie o ¿onie ale o tym,
¿e pokocha³ j¹ tak naprawdê po jej œmierci i ¿e kocha j¹ coraz bardziej, kiedy za ¿ycia, kiedy za
jej ¿ycia ¿y³ tylko z ni¹ a jej nie kocha³. - Nie kocha³em jej za jej ¿ycia i teraz dopiero trzy lata
po œmierci jestem zakochany po uszy i nie mogê ju¿ wytrzymaæ bez Feli – mówi³ Piekarski
a mówi³ to cicho, tak cicho i smutno, ¿e wiedzia³em ju¿, ¿e zupe³nie uzasadnione jest jego popijanie na cmentarzu. S³ucha³em i nic nie mówi³em, rozgl¹da³em siê po pokoju i wierci³em siê na
krzeœle coraz bardziej zdenerwowany tym siedzeniem. - Ale po co ja takie rzeczy panu mówiê odezwa³ siê jakby czuj¹c moje podenerwowanie - stare historie starego cz³owieka. Ale mówiê
to panu, bo pan nie ze Wschowy, nikt siê nie dowie, a ja nie chcia³bym, ¿eby ludzie o tym gadali.
Pana babka to porz¹dna kobieta i nawet jak jej pan t¹ mêsk¹ rozmowê powtórzy ona nikomu nic
nie powie, a wie pan jak to jest. Musia³em komuœ powiedzieæ bo ciê¿ko na sercu, smutno,
szczególnie teraz, kiedy jesieñ idzie i jeszcze mnie ta rêka tak os³abi³a...
- Ale¿ Panie Piekarski, to ¿adne stare historie, ¿aden z Pana stary cz³owiek, mi³o mi, ¿e chce
siê Pan ze mn¹ podzieliæ opowieœci¹ - odpowiadam i widzê jak Piekarskiemu w oczach ogniki
radoœci, ¿a³obnej radoœci zajaœnia³y i a¿ siê na krzeœle poprawi³ i pochyliwszy do mnie
powiedzia³:
- A wie Pan jak j¹ pozna³em, jak spotka³em moj¹ Felutkê? Zaraz, zaraz, mam zdjêcia nawet
z Krynicy.
I kiedy podszed³ do barku umieszczonego w mebloœciance i zacz¹³ wyjmowaæ kartoniki po
wedlowskich wiœniach w czekoladzie, kiedy zacz¹³ przygotowywaæ zdjêcia, wszystkie czarnobia³e o brzegach misternie pofalowanych, postrzêpionych jakby duch czasu próbowa³ je pogryŸæ
swoimi niewidzialnymi z¹bkami, ja przeprosi³em go i znów poszed³em do ³azienki i rzuci³em siê
do lufcika i po krótkich nawo³ywaniach oznajmi³em Ankowi, ¿e jeszcze to potrwa.
- Ale co mam zrobiæ Anek! Co ja mam zrobiæ, kiedy on tak bardzo w swoje wspomnienia
tak bardzo siê zag³êbi³, ¿e niemal p³ywa w nich jestem mu tylko potrzebny, ¿eby móg³ do kogoœ
mówiæ - mówiê do niego, bo Anek ju¿ wcale nie jest zadowolony, traci powoli cierpliwoœæ
i sytuacja staje siê coraz bardziej zawik³ana bo teraz to i nawet Anek nie mo¿e wejœæ do
Piekarskiego, bo co by powiedzia³, jakby wyt³umaczy³, ¿e sta³ pó³ godziny na dworze.
- No i tak podoba ci siê to jego opowiadanie, ¿e chcesz siedzieæ tam bez koñca, Milimetr?
- Nie podoba mi siê prawie wcale, s³ucham bo wypada, ale nudz¹ mnie te jego wspomnienia
– odpowiadam.
- To powiedz mu, ¿e siê spieszysz Milimetr, powiedz mu, ¿e siê œpieszysz i musisz ju¿ iœæ na
mi³oœæ bosk¹ – mówi. – Milimetr, ja ju¿ tu pó³ godziny czekam, a ty nic nie robisz tylko go
s³uchasz – cedzi jadowitym szeptem.
- Spróbujê. Spróbujê to skróciæ powiedzia³em i schodzê z taboretu i ju¿ zamykam lufcik, ale
nagle s³yszê cichy krzyk Anka. I znów wskakujê i znów do lufcika siê przyklejam i patrzê w dó³
a tam Anek uœmiechniêty szeroko, patrzy w lufcik, na mnie. I nagle z jego ust pada recepta na
nasz¹ zawi³¹ sytuacjê herbaciano-wspomnieniow¹, recepta na przesz³oœæ Piekarskiego, na
Felutkê, która wsta³a po trzech latach z grobu, o¿y³a i Piekarskiemu opowiadaniem przynosi
ulgê. I ta recepta jest prosta jak nit i pewna w dzia³aniu jak nit i Anek z uœmiechem cedzi przez
zêby regu³y bolesnej metody:
- Jak ci zacznie opowiadaæ znowu swoje wspomnienia przebij go natychmiast jak¹œ swoj¹
opowieœci¹ - mówi - przebijaj go za ka¿dym razem to siê jego wspomnienia rozprosz¹ i w koñcu
nie bêdzie mu siê chcia³o opowiadaæ. Odwróæ po prostu jego uwagê od jego i ¿ony przesz³oœci.
I kiedy wróci³em do sto³u, stó³ zawalony by³ ju¿ zdjêciami i Piekarski zaczyna³ braæ jedno
za drugim i opowiadaæ o tym, co z Felusi¹ robi³ i gdzie by³, a ja z miejsca nawi¹zywa³em brutalnie i sympatycznie zarazem do jego opowieœci i te¿ opowiada³em. A im czêœciej
52
nawi¹zywa³em do swojej przesz³oœci, tym trudniej Piekarskiemu by³o opowiadaæ o swojej.
S³uchaæ mnie nie chcia³ i mówi³ tylko - tak, tak - potakiwa³ g³ow¹, jakby zgadzaj¹c siê z tym co
u mnie w przesz³oœci by³o i jednoczeœnie stuka³ palcem w zdjêcie jakby chcia³ mnie przywo³aæ
do porz¹dku wa¿niejszej, bo jego opowieœci, wci¹gn¹æ w czarno-bia³e realia jego w³asnej
przesz³oœci. Ale tylko zaczyna³ opowiadaæ, tylko napocz¹³ opowieœæ o wakacjach w Boszkowie,
tych co Felusia ³ódk¹ pop³ynê³a sama na jezioro i wios³o zgubi³a a dulkowaæ nie umia³a, ja mu
na to opowiada³em jak z babk¹ na boszkowskie jeŸdziliœmy i jakie tam by³y rodzinne zjazdy na
pla¿y. Kiedy on mi o Wieliczce zacz¹³ mówiæ, jak z Felusi¹ chodzili po sztolniach, ja mu
odpowiada³em grotami w Tatrach, do których tylko z ojcem wszed³em, a matka z siostr¹ zosta³y
na s³oñcu bo siê ba³y ch³odu. Ale on tych moich historii zupe³nie nie chcia³ s³uchaæ, zupe³nie go
nie interesowa³y moje wspomnienia i im bardziej by³ znudzony moj¹ przesz³oœci¹, tym s³abiej
stuka³ palcem w kolejne zdjêcie, tym bardziej pogr¹¿a³ siê w zamyœleniu i ju¿ nawet nie
przerywa³ mi, nawet mnie chyba nie s³ucha³, bo po chwili sam ju¿ ogl¹da³ zdjêcia, przek³ada³ je,
szepta³ coœ cicho, czyta³ daty i miejsca wypisane na tyle zdjêcia, mrucza³, odk³ada³ zdjêcie na
bok i natychmiast bra³ nowe. I w koñcu zamilk³em a Piekarski zag³êbiony w sobie wci¹¿ ogl¹da³
swoj¹ przesz³oœæ i ona dla niego by³a ¿ywa, wci¹¿ ¿ywa i w niej siê obraca³, w niej oddycha³
i przechodzi³ ze wspomnienia na wspomnienie, przelatywa³ pomiêdzy miejscami, które z Fel¹
kiedyœ odwiedzi³, przefruwa³ pomiêdzy œwiatami, które tworzy³ z ni¹ kiedyœ. I dla niego to
wszystko by³o wci¹¿ pe³ne ¿ycia, pe³ne ruchu i wra¿eñ, a dla mnie by³y to martwe s³owa jak
opowiadanie snu, który gdy zostanie wypowiedziany, opowiedziany, poddany obróbce narracji
jest tylko stekiem s³ów pozbawionym ¿ycia i tej sennej g³êbi, w której siê p³ywa bez cia³a. Tak
jak ten amerykañski dramaturg, który zbudzi³ siê ze snu pora¿ony piêknem historii, która mu siê
w³aœnie œni³a i zanotowa³ wpó³ obudzony t¹ genialn¹ histori¹, by rankiem, na szafce nocnej, ko³o
budzika znaleŸæ kartkê z sentencj¹ „kobieta i mê¿czyzna poznaj¹ siê i siê w sobie zakochuj¹”.
Wiêc co móg³ mi Piekarski opowiedzieæ o pobycie w Ciechocinku w 1974 roku z Fel¹, Felicj¹,
kiedy tam siê tyle rzeczy w nich wydarzy³o, a on móg³ mi tylko opowiedzieæ, ¿e Felutka z³apa³a
go na zdradzie z jedn¹ z pañ z turnusu. I by³o by to w jego ustach zaledwie zwierzenie
pornograficzne, jak ta pani bodaj¿e z Ko³a, uje¿d¿a³a go jak szalona na dolnym piêtrze
dwupiêtrowego ³ó¿ka w jego i Felicji pokoju i co chwila w spazmach rozkoszy wali³a siê
w g³owê o popisane d³ugopisem deski górnego ³ó¿ka. A przecie¿ w rzeczywistoœci by³o tam
o wiele mniej pornografii i o wiele wiêcej emocji, nie miêdzy nim a kobiet¹ z Ko³a, ale miêdzy
nim a Felusi¹. Nastêpne dwie noce bowiem by³y nie przespane i to uczucie, które pali³o go
w pierœ, ¿e j¹ zrani³, ¿e zrani³ Felutkê. I cierpia³ w tym Ciechocinku do koñca turnusu i nawet
nie wiedzia³, ¿e kocha tê swoj¹ Felê, o której ca³e jej ¿ycie myœla³, ¿e jej nie kocha. I podziêkowa³em mu za herbatê, klucz od dzia³ki wzi¹³em i wyszed³em, a Piekarski uœmiechn¹³ siê
do mnie i zamyœlony powiedzia³ tylko, ¿e babka ma wspania³ego wnuka i mo¿e byæ z tego
dumna. I poszed³em przez wilgoæ i smród moczu wprost do Anka i zostawi³em Piekarskiego
szczêœliwego i smutnego zarazem, bo on stoj¹c w drzwiach swojego mieszkania wiedzia³ ju¿
chyba, ¿e nikt z nim do Felusi iœæ nie mo¿e, bo s¹ to ju¿ tylko jego wspomnienia. A my oswobodzeni z impasu herbaciano-wspomnieniowego pobiegliœmy krzywymi podwórkami wprost
w zadymione objêcia Czarnego Kota, a za nami przez te podwórka p³yn¹³ duch Felusi, kochanej
za ¿ycia i jeszcze bardziej po œmierci. I piliœmy z Ankiem za ni¹ i za Piekarskiego i nawet
wypiliœmy za t¹ ladacznicê z Ciechocinka raz, za te jej spazmatyczne walenie siê w g³owê i za
ka¿dym razem, za ka¿dym toastem tak samo mocno tr¹caliœmy siê szklankami, w których nie
odbija³ siê bursztyn. Bo przecie¿, mówiliœmy sobie lepkimi od alkoholu s³owami, ka¿de wspomnienie ma tê sam¹ cenê a Anek œmia³ siê bo nie by³ tego wszystkiego œwiadkiem i dla niego
to, co tam przy tym bia³ym obrusie i ciasteczkach by³o, by³o tylko opowieœci¹.
A w nocy obudzi³em siê w ³ó¿ku w mieszkaniu Babki i g³owa mnie ju¿ bola³a i postanowi³em
iœæ sikaæ i usiad³em na ³ó¿ku.
Mateusz Marczewski
53
Zenon Musia³owski
Pióro bielika
Zwi¹zki Niemena z Ziemi¹ Lubusk¹
Jest sobota 20 stycznia 2007 r. Jadê z ¿on¹
autobusem z Zielonej Góry, gdzie mieszkamy,
do Œwiebodzina, gdzie mieszkaj¹ Jerzy i Jan
Wydrzyccy, bracia stryjeczni Czes³awa
Niemena. Jestem z nimi umówiony.
Powiedzia³em im o zamiarze napisania do
„Pro Libris” o pobycie Czes³awa na Ziemi
Lubuskiej i poprosi³em o pomoc, czyli
podanie szczegó³ów, o których wiemy
niewiele. Zgodzili siê na rozmowê o „lubuskiej” fascynacji Czes³awa.
Po powitaniach usiad³em przy stole.
W pewnej chwili Jurek zauwa¿y³:
- Wiesz, na tym krzeœle, na którym usiad³eœ
mia³ zwyczaj siadaæ Czes³aw.
W tym momencie odnios³em wra¿enie jakbym siê przeniós³ w dawne czasy. Wspomnienia sta³y siê czasem teraŸniejszym.
Tu¿ po przyjeŸdzie ze Starych Wasiliszek
do Polski przebywa³ przez pewien czas
w Œwiebodzinie. Odwiedzi³ wówczas ca³¹
rodzinê Wydrzyckich tam zamieszka³¹: stryja
Józefa, jego ¿onê Olimpiê, ich trzech synów Romualda, Jerzego, Jana oraz dwie córki Urszulê i Halinê.
Stryj Józef by³ wielkim spo³ecznikiem,
dyrektorem szko³y. Zrobi³ wiele dla tutejszej
ludnoœci. Któregoœ dnia na prze³omie lat 60.
i 70., w trakcie odwiedzin Czes³awa Niemena
w Œwiebodzinie, stryj zagadn¹³:
- Mamy pomys³ wybudowania w mieœcie
basenu k¹pielowego. Mo¿e byœ tak Czesiek
54
wspomóg³ nasze przedsiêwziêcie swoimi koncertami?
Janek przypomina sobie jaka by³a wówczas odpowiedŸ Czes³awa na propozycjê
budowy basenu:
- Stryjowi siê nie odmawia.
Jerzy opowiada, jak pewnego dnia, po
œmierci ojca Niemena - Antoniego
Wydrzyckiego, ich ojciec Józef zapowiedzia³
najbli¿szej rodzinie, ¿e trzeba bêdzie jeszcze
skromniej ¿yæ, gdy¿ bêd¹ musieli teraz pokrywaæ koszty nauki i utrzymania Czes³awa.
Jurek mówi: - ¯y³o nam siê wtedy ju¿ bardzo
biednie, a tu jeszcze dodatkowe wydatki.
A Maria Wydrzycka, ¿ona Jerzego dodaje:
- Po œmierci ojca Czes³aw rady stryja
Józefa traktowa³ jak rady w³asnego rodzica.
W owym czasie, w niewielkich miejscowoœciach zazwyczaj nie organizowano
koncertów znanych muzyków. Zatem koncerty w Œwiebodzinie, by³yby prawdziwym
ewenementem. Niemenowi spodoba³ siê pomys³ i sugestia stryja. Zgodzi³ siê zagraæ. Da³
5-6 koncertów, z których dochód w ca³oœci
przeznaczy³ na budowê basenu. Nawet kiedy
trasa koncertowa Niemena obejmowa³a tylko
du¿e miasta wojewódzkie: Wroc³aw, Poznañ,
Zielon¹ Górê, Szczecin, Bydgoszcz i Warszawê. Jedynym ma³ym (powiatowym) miastem
na trasie koncertów Niemena by³ Œwiebodzin.
Miasto, do którego Niemen czu³ sentyment
i które z przyjemnoœci¹ odwiedza³.
Mimo tak du¿ego zaanga¿owania nie uda³o
siê zgromadziæ wystarczaj¹cej iloœci œrodków
na budowê basenu. Uzbierane pieni¹dze by³y
tylko czêœci¹ funduszy. Cztery lata temu obecny burmistrz Œwiebodzina, Dariusz Bekisz,
podj¹³ pomys³ budowy p³ywalni. Dziêki
po¿yczce bankowej basen przy ulicy Sulechowskiej sta³ siê faktem.
Wróæmy do wspomnieñ. Jurek siêga
pamiêci¹ do tamtych lat i z uœmiechem
opowiada, ¿e Czes³aw, z daleka od kamer
i t³umów, w zaciszu domowym, by³ bardzo
ciep³ym, pe³nym humoru rozmówc¹. Rozmawiano o wszystkim, bo te¿ wiele tematów by³o
mu bliskich: sprawy codzienne, ale tak¿e
rozwa¿ania filozoficzne, religijne, metafizyczne. Polityk¹ niechêtnie siê zajmowa³.
O koncertach i swojej rosn¹cej s³awie mówi³
niewiele, pod tym wzglêdem by³ nieœmia³y,
choæ z drugiej strony lubi³ siê wyró¿niaæ,
choæby strojem czy sposobem bycia.
W 1997 roku Jerzy Wydrzycki zorganizowa³ w Muzeum Regionalnym w Œwiebodzinie wystawê obrazów Czes³awa
Niemena.
W jego domu jest jeszcze trochê zdjêæ
z Niemenem. Czes³aw robi³ zawsze bardzo
du¿o zdjêæ ze swoich koncertów, nagrywa³ te¿
filmy video. Prawdopodobnie w domu artysty
na ¯oliborzu jest sporo fotografii, materia³ów
z pobytu na Ziemi Lubuskiej. Na pewno te¿
w jego archiwum jest wiele nagrañ z ró¿nych
koncertów. Trzeba mieæ nadziejê, ¿e kiedyœ
bêdziemy mieli mo¿liwoœæ ujrzeæ te zdjêcia
i us³yszeæ tê nie znan¹ bli¿ej muzykê.
Kontynuuj¹c wspomnienia Jurek przypomina sobie:
- Kiedy Czes³aw zgadza³ siê ze swoim
rozmówc¹ mia³ zabawny zwyczaj powtarzaæ:
- Tak mówisz, a gdy siê nie zgadza³, mówi³:
- To znaczy, ¿e wiesz lepiej.
Jurek na koncertach Niemena by³
odpowiedzialny za akustykê i za wszystko, co
wi¹za³o siê z nag³oœnieniem.
- Czes³aw mia³ zwyczaj wykorzystywaæ
swój sprzêt na ca³¹ moc - wspomina. Na uwagê,
¿e jest za g³oœno, Niemen zwyk³ odpowiadaæ:
- To znaczy, ¿e wiesz lepiej
Poniewa¿ Czes³aw by³ uparty, kiedy
uwa¿a³, ¿e ma s³usznoœæ, to po tych s³owach
ju¿ nie by³o dyskusji, musia³o byæ tak jak
chcia³ artysta.
To, co mówi Jurek Wydrzycki nagrywam
na swoim dyktafonie. Przy odtworzeniu
zapisu, okaza³o siê, ¿e mój sprzêt to zwyk³y
szmelc. Nici z zapisu rozmowy, po prostu nic
Zenon Musia³owski
55
nie mo¿na zrozumieæ. No có¿, pozostaje to, co
z ¿on¹ zapamiêtaliœmy. Dobrze, ¿e Ela by³a ze
mn¹, co dwie g³owy to nie jedna. ¯ona zapamiêta³a wiele szczegó³ów z tej rozmowy, które
mi umknê³y. Przypomnia³a sobie tak¿e, ¿e
kiedy poznaliœmy siê we Wroc³awiu czêsto
mówi³em: - Mówisz. Byæ mo¿e us³ysza³em to
okreœlenie podczas którejœ rozmowy z Niemenem. Jak przez mg³ê s³yszê jeszcze te
s³owa, kiedy w 1974 roku Niemen wystêpowa³
we Wroc³awiu w Teatrze Polskim i kiedy po
koncercie pochwali³em jego dokonania, m.in.
p³yty nagrane w RFN i sam koncert, wówczas
Niemen po wys³uchaniu peanów na swoj¹
czeœæ powiedzia³: - Tak mówisz... A póŸniej
doda³, ¿e chcia³ tworzyæ ca³kiem inn¹ muzykê
typu „Romanca Cherubina”. Ale wracajmy do
wspomnieñ Jurka.
Czes³aw czêsto powtarza³, ¿e cz³owiek powinien byæ szczery, w zgodzie z samym sob¹
a tak¿e w kontaktach z rodzin¹. Kiedy np. stryj
postawi³ przed nim kieliszek, wtedy odpowiedzia³ z uœmiechem: - Stryju nie ten adres.
Nie lubi³ alkoholu ani sutego jedzenia.
Tutaj, w domu stryja, przebywaj¹c wœród
rodziny, móg³ swobodnie mówiæ o swoich
problemach. Nie musia³ uwa¿aæ, ¿e s³owa
wypowiedziane w tym domu mog¹ byæ wykorzystane przeciwko niemu. Takim przyk³adem
56
mo¿e byæ sprawa nagrania programu „Mi³oœæ
niejedno ma imiê”, w którym Niemen prezentowa³ utwór Norwida „Pochwa³a pracy”, który
by³ potem wykorzystany w czasie, gdy na
wybrze¿u zaczê³y siê strajki. Robotnicy domagali siê godziwych warunków pracy i p³acy.
Dlatego strajkowali. Autorzy programu
sugerowali widzom, jakoby ich idol zachêca³
do przerwania strajków.
Jurek opowiada³ jak dobrze wychowanym
cz³owiekiem by³ Czes³aw. Kiedy nie móg³
przyjechaæ po koncercie, dzwoni³ i mówi³ jak
bardzo jest mu przykro i obiecywa³, ¿e nastêpnym razem bêdzie ju¿ na pewno. Nie zawsze
siê to udawa³o. Mia³ dni wype³nione co do
minuty; koncerty, nagrania, wywiady, ¿ycie
rodzinne. Dla siebie mia³ niewiele czasu, ale
zawsze stara³ siê mieæ go dla rodziny, bliskich
i swoich fanów.
Zapyta³em Jurka: - Jak myœlisz, dlaczego
Czes³aw pokocha³ Ziemiê Lubusk¹?
Jurek odpowiedzia³: - Tutaj, w Œwiebodzinie, £agowie, Troszkach odpoczywa³ po trudach tras koncertowych. Zapomina³ choæ na
chwilê o niesprawiedliwej, bolesnej krytyce,
o nadszarpniêtym zdrowiu. W £agowie rodzi³a
siê jego mi³oœæ do Ma³gosi. W Œwiebodzinie,
w domu stryja czu³ siê bezpiecznie. Jurek ma
domek letniskowy w Troszkach. Kiedy
w 1996 roku zmar³ stryj Józef, Czes³aw przyjecha³ na pogrzeb. W domu by³o bardzo du¿o
ludzi. Niemen czu³ siê zmêczony. Zabra³em go
wtedy do mojego domku letniego w Troszkach. Zauwa¿y³em, ¿e Czes³aw chêtnie tutaj
przebywa³. Mia³ nawet zamiar kupiæ sobie
domek w £agowie, czy w Kosobudkach
Tutaj, na Ziemi Lubuskiej poœród zieleni,
jezior nabiera³ si³ do dalszych dokonañ twórczych. Przypomina³y mu siê krajobrazy z lat
dzieciñstwa i m³odoœci, które spêdzi³
w Starych Wasiliszkach.
Jurek opowiada³, ¿e w jego domku letnim
wisi du¿e pióro ze skrzyd³a or³a bielika. Jurek
znalaz³ je w lesie. To pióro by³o dla Czes³awa
Niemena wa¿ne. By³o dla niego natchnieniem
do malowania, pisania tekstów, czy muzyki.
Czes³aw czasem puszcza³ z góry to wielkie
pióro i obserwowa³ jak spada. O czym wówczas myœla³? Mo¿e chcia³ byæ ptakiem, or³em?
To pióro i myœli towarzysz¹ce jego lotowi,
mia³y tutaj swoj¹ cich¹, swobodn¹ przestrzeñ.
Œwiat widziany z punktu poruszaj¹cego siê
pióra, wygl¹da³ w tym magicznym miejscu
bardziej harmonijnie, a muzyka nabiera³a realnych i ostatecznych kszta³tów. Byæ mo¿e,
przez lot tego pióra widzia³ ptaki szybuj¹ce po
niebie, a wodê w rzece i jeziorze postrzega³
jak cudowne zwierciad³o, które odbija³o
w swojej toni kolory i roœlinnoœæ wokó³.
Chcia³ tak staæ i podziwiaæ przyrodê, stapiaæ
siê z ni¹, ch³on¹æ wieczorne powietrze i byæ
szczêœliwym. Poœród magicznej przyrody,
w tym zielonym raju, rozpoznawa³ nuty, lekkie
jak piórko. S³ysza³ muzykê, która koi, pieœci
albo wzbudza niepokój, dreszcze. Pióro opada,
zsuwa siê po powierzchni starej pod³ogi. Nuty
odbijaj¹ siê od œcian domku, uderzaj¹ lekko
w ucho Czes³awa. On ju¿ wie, ju¿ zna te nuty,
bawi siê nimi, jak tym piórem i mówi sobie: To jest moja MUZYKA, znaleziona w tej
wieczornej leœnej ciszy. Myœlê, ¿e to s¹
w³aœnie takie proste chwile szczêœcia, radoœci,
za którymi têskni siê do koñca.
Czes³aw Niemen chcia³ nawet namalowaæ
obraz z tym piórem i tê malarsk¹ kompozycjê
umieœciæ na obwolucie p³yty SPODCHMURYKAPELUSZA. Jurek ¿a³uje, ¿e nie
podarowa³ Czes³awowi tego pióra.
Teraz, Czes³aw jest ju¿ w innym wymiarze
czasu, ale na szczêœcie, umieraj¹c cz³owiek nie
znika ca³kiem. Artysta takiej miary, pozosta³
w naszych umys³ach i sercach na zawsze.
Pozosta³y po Nim obrazy, nagrania z jego
muzyk¹ i niepowtarzalnym g³osem. Mam
wra¿enie, ¿e chcia³ nam powiedzieæ, ka¿demu
z osobna: - Ju¿ zawsze bêdê schodzi³ do ciebie
moj¹ muzyk¹.
Zenon Musia³owski
57
Robert Rubacha
Œwiatki
Nasze ma³e œwiatki
Przystanki przy zat³oczonej
Autostradzie cieni
Twoje i moje bunkry przeciwdŸwiêkowe
Na huk spadaj¹cych trosk
Schronisko dla rozbieganych myœli
By choæ przez chwilê wiedzia³
Do czego zosta³eœ powo³any
Po co Ciê stworzono
Œwiatki œwietlane
Zwalniaj¹ nas z roli aktorów
Zrzucaj¹ wszystkie maski i przebrania Oœlepia Ciê prawda
Boisz siê tego czego nie ujawniasz w drodze realnej
Źród³a siebie
Lêkasz siê barw
Wolisz ¿yæ w mroku
Podobny do innych
Niepodobny do innych
Nie wyró¿niony
Nie zauwa¿ony
Ma³e œwiatki
Odes³a³y Ciê do pêdu
Z soboty na niedzielê
Rozpoczê³a siê nierówna partia szachów
Kule przeciwko d³oniom
Woda przeciwko koœciom
Spaliny przeciwko nadziei
Czo³gi przeciwko s³owom
W³adza przeciwko poddanym
Ludzie przeciwko ludziom
A w tym wszystkim
Bia³o-czerwona szachownica
58
Jacek Katos Katarzyñski
Nastêpny kruk w deszczu
Kluczy³ w mieœcie, w którym cwane budynki nauczy³y siê wycieraæ nudê o plecy niecierpliwych. Im bli¿ej jego serca – Placu Przepowiedni, tym jego krok bardziej uspokaja³ siê poczuciem dokonania.
Dotar³. Plac. Rynek – niegdyœ targowisko idei, dziœ brudne brukowisko. Jak w ca³ym mieœcie, na placu nie by³o nikogo... nie, poza ich trojgiem (czworgiem). Ich wzrok, jak kat – czasomierz, przypomina³ o tych, którzy czekaj¹. Tym bardziej pewny swej misji podszed³
odwa¿nie, blisko.
– Ach! Zostajesz?! – grubas z nochalem przykrêconym do bia³ych smarków wydawa³ siê tu
najwa¿niejszy. Lecz, zza jego d³ugiego p³aszcza opryskliwoœci, wychyli³ siê ch³opiec.
Na pierwszy rzut oka delikatny, kruchy, ubrany w schludn¹ grzecznoœæ, a dostojny, a pewny
siebie, z oczyma zmru¿onymi w kaliber zawiœci. G³osem bol¹co dojrza³ym, uzupe³ni³ skromn¹
wypowiedŸ grubasa.
– Pluskiew armiê, wraz ze skrzecz¹cym tapczanem i kurw¹ za dwa dolce, chêtnie na tê noc
Ci u¿yczymy, jeœli grzecznie siê po¿egnasz i opuœcisz nasze miasto rankiem.
Wreszcie Jego Dwoje w syjamskim g³ów uœcisku, poprawiaj¹c z³oœliwy garnitur bezwzglêdnej w³adzy, zach–m–urzyli dziedziniec.
– To przecie¿ niez³y nocnik, jak na Twoje potrzeby porannego spuszczania nadgryzionych
i nie strawionych uczuæ. Bo przecie¿ wci¹¿ je trawisz, bij¹c piêœciami g³uche œciany, prawda
synu Miko³aja? I co…? I srasz w koñcu najintymniejszymi wydzielinami gruczo³ów Twojej
przepoconej rutyn¹ duszy! Prawda? No powiedz szczerze, tak choæby dla siebie samego.
Srogo przywitany potrafi³ patrzeæ na tych troje (czworo) czyst¹ dum¹.
– Ale to niewa¿ne – uœmiechnêli siê zroœniêci, zmieniaj¹c diametralnie nastrój spotkania.
Dopiero teraz zauwa¿y³, ¿e ca³y plac, wys³any by³ niesamowitym pierzastym, ¿ywym
dywanem. Pijane s³oñcem kruki, ciche i chwiejne w swym istnieniu chowa³y pod granatem
skrzyde³ bezdomne krople ¿alu. Chór garde³ przepitych, niezmordowany w swym narzekaniu,
pogania³ cienie chmur leniwych, wyginaj¹c przy tym nieœwiadomie lustro czasu w zakola narcystycznych ucieczek.
– Przyszed³em po nieskoñczonoœæ – oœmieli³ siê w koñcu odezwaæ przybysz.
– Szczêœcie! – zach–m–urzy³y ponownie spiête w jedn¹ myœl g³owy. Zupe³nie jakby tylko
chór, tych dwojga ust potrafi³ wyartyku³owaæ s³owo dosadne i istotne.
– Szczêœcia nie ma! – zaoponowa³ zuchwale. – To tylko u³uda i obietnica. Wiara w cuda, to
z³o!! – wysycza³.
Jacek Katos Katarzyñski
59
– Marzenia to emocje, które mo¿na urzeczywistniæ – ch³opiec próbowa³ wsun¹æ spokój w tê
nieuzasadnion¹ sprzeczkê.
– Co kurwa mo¿na urzeczywistniæ? U³udê marzeñ??! – k³óci³ siê zdezorientowany labilnoœci¹ odczuæ goœæ.
– Marzenia istniej¹ w obrêbie naszej rzeczywistoœci. Mo¿emy je zmaterializowaæ! – rozedrgany oddechem bia³y glut smarków podkreœla³ czerwieñ ust spieczonych k³ótniami w s³oñcu.
Doœwiadczony w nich grubas by³ stanowczy, ale i spokojny.
– Ale przecie¿ rzeczywistoœæ przestaje byæ realn¹, gdy ulega z³udzie! – nie poddawa³ siê,
lecz czu³ jak spina go delikatne zrezygnowanie.
– U³uda, to równie¿ motor d¹¿eñ, si³a dzia³ania. Doceniamy Wasze pragnienie lotów w obce,
nieznane nawet Nam rewiry szóstego wymiaru. Z powag¹ traktujemy wasze wizje ich zagospodarowania. Lecz tylko wtedy, przyniesie to swoje pozytywne konsekwencje, gdy bêdziecie
potrafili powróciæ z tych dziewiczych wypraw w dowolnej chwili, bogatsi o baga¿ nasion realnych spe³nieñ – zawtórowa³y sobie g³owy, przypominaj¹c mu o roli, jak¹ tu odgrywa.
– Jedyna nieskoñczonoœæ, jak¹ mo¿emy Ci ofiarowaæ to u³uda szczêœcia – powiedzia³
ch³opiec skrywaj¹c siê za grubasem.
– Lecz musisz jeszcze obna¿yæ siê w rozmowie przed kimœ znacznie potê¿niejszym ni¿ My.
IdŸ tam! – uzupe³ni³ s³owa ch³opca gruby, wskazuj¹c ziewaj¹ce drzwi gotyckiej budowli.
***
Misja upchana w plecak oczekiwañ, Jego przeznaczenie. On, syn Miko³aja,
Tenktórynieposiada³imienia.
Urodzi³ siê w ma³ej wiosce–fabryce. Jak ka¿da tego typu osada, by³a to zaledwie
mikrocz¹stka molocha, planety ca³ej, gdzie sensem istnienia, ka¿dej istoty znajduj¹cej siê na niej
lub wokó³ niej, by³a produkcja wyobraŸni. Hermetyczna dla obcych i zale¿na w pe³ni od armii
anio³ów, panów szóstego wymiaru. Jego dom.
Rodzina Tegoktórynieposiada³imienia, jak ka¿da zreszt¹ rodzina pracuj¹ca i mieszkaj¹ca
w wiosce-fabryce zajmowa³a siê jedynie produkcj¹ drobnych pó³produktów. W tym wypadku
by³a to najogólniej mówi¹c produkcja kiczowatych snów. Ta jednak wydawa³oby siê w¹ska
specjalizacja rodzinnego interesu, posiada³a jeszcze ca³y system poœrednich specjalizacji. I tak
na przyk³ad, On, zgodnie ze zwyczajem, odziedziczy³ po ojcu umiejêtnoœæ wyginania i obróbki
czasu, jaka by³a niezbêdna do produkowania md³ych snów, bêd¹cych jednym z g³ównych Ÿróde³
prymitywnej mi³oœci. Jego ¿ona natomiast, zajmowa³a siê produkowaniem wynaturzonych
zachcianek, ale tylko w formie podœwiadomych p³askorzeŸb, co by³o kolejn¹ po¿ywk¹
tej najprostszej, a jednak jednej z najbardziej trwa³ych, a tak¿e najbardziej niebezpiecznych,
w swej monogamicznej naturze, form mi³oœci, czyli prymitywnego uczucia zalanego lukrem
kiczu.
Poza tymi podstawowymi obowi¹zkami, by³o kilka nadrzêdnych, którymi zajmowali siê
wszyscy, bez wyj¹tku. T¹ „zaszczytn¹” prac¹, by³a niewolnicza harówka dla skrzydlatych
despotów, odwiecznych Panów szóstego wymiaru, Anio³ów Nadziei. G³ównym zadaniem ca³ej
wioski–fabryki, by³o modelowanie z b³êkitnosrebrnej rtêci Ich krwi, anielskiego uskrzydlenia
i utrzymywanie go sterylnie czystym i wolnym od zarazków w¹tpliwoœci i zadumy. Praca ta,
wymagaj¹ca bezwzglêdnej precyzji i misteryjnego artyzmu poch³ania³a ca³kowicie autonomiczne obszary upoœledzonych dusz mieszkañców–pracowników, przez co wpychani zostali
w coraz wiêksze upoœledzenie ograniczeniami. Z tych prostych uwarunkowañ zdawa³a sobie
sprawê, tak jedna jak i druga strona. Jednak to anio³owie potrafili lataæ i dostarczali im podstawowych surowców umo¿liwiaj¹cych produkcjê. Tym samym umacniali kruch¹ konstrukcjê ich
osobowoœci, ofiarowuj¹c im sens ¿ycia. Tymi arcywa¿nymi sk³adnikami umo¿liwiaj¹cymi
60
ci¹g³oœæ prac, by³y skrystalizowane ³zy Najwy¿szego, nazywane przez Nich „z³otym puchem
nieœwiadomoœci”, a bêd¹ce niczym innym jak atomami duszy. Karm¹ œlepej wiary.
Anio³owie dawali mieszkañcom osady, jeszcze inn¹ po¿ywkê egzystencji – nadziejê niezale¿noœci. Otó¿ istnia³a legenda, z soczyst¹ perfidi¹ rozg³aszana przez samych anio³ów, legenda
Œwiêtej Misji Spe³nienia. G³osi³a ona, ¿e najbardziej szanowany mieszkaniec fabryki–wioski,
wybraniec pochodz¹cy z najstarszego, najbardziej szacownego rodu, senior przyk³adnej rodziny,
artysta i mistrz w sztuce uplastyczniania wyobraŸni, w przeddzieñ swojego spoczynku, uda siê
do Miasta Przeznaczenia i przyniesie trzy rzeczy od „Tychktórzyniepotrzebuj¹wiary”;
NIESKOÑCZONOŒÆ…
…PERFIDIÊ S£ODYCZY…
…SENS NIENAWIŒCI
I one to, pozwol¹ im uniezale¿niæ swoje ¿ycie od jakichkolwiek, samozwañczych w³adców
ich ¿ycia, pomog¹ poj¹æ m¹droœæ stworzenia, unieœæ siê ponad k¹œliwe anio³y i tworzyæ sny
bogatsze od narodzin. Co trzydzieœci trzy lata wieœniacy–robotnicy ¿egnali wybrañca, obarczonego Misj¹ Œwiêtego Spe³nienia, który po wyruszeniu w drogê stawa³ siê automatycznie
bohaterem, a jego rodzina mog³a liczyæ na pomoc zewsz¹d i gwarancjê dobrobytu. Mieszkañcy
wioski–fabryki, niemal z seksualn¹ satysfakcj¹, zrzekali siê tych przywilejów, podœwiadomie
uwalniaj¹c swoje skryte ¿¹dze od blokad odpowiedzialnoœci. A tak naprawdê, istnia³a tylko
jedna rodzina dziedzicz¹ca od wieków, z ojca na syna, tê odpowiedzialnoœæ. I to w³aœnie
cz³onkowie tej rodziny, jako jedyni mieszkañcy wioski–fabryki, byli œwiadomi tego, ¿e dla
oddaj¹cych siê w pe³ni nieograniczonym meandrom wyobraŸni i snu, przychodzi chwila, w
której dusza rozmywa siê smugami niebytu. A by³o tak, bowiem w historiê tego rodu, wpisana
by³a KL¥TWA GRZECHU PIERWORODNEGO – PARADOKS OBDAROWYWANIA.
Dzieñ, w którym ¿egnano wys³annika Œwiêtej Misji Spe³nienia, Anio³owie nazywali
„Œwiêtem Marabuta – Szczêœliwym Dniem Ptaka-œmieciarza”. Podczas po¿egnania wybrañca,
sadowili siê nieco ponad ich g³owami i z wyrazem kruchej powagi, dr¿eniem srebrnych piór,
bezczelnie rozbudzali zefiry obrzydliwej ironii. Ten dystans, to by³a ich pe³na ob¿arstwa uczta
uzasadnieñ. Czuli siê wtedy wype³nieni sensem w³asnej to¿samoœci. Niemal z seksualn¹ satysfakcj¹, opychali siê wat¹ u³udy.
On, syn Miko³aja, nie zas³uguj¹cy jeszcze swoim stanem œwiadomoœci na posiadanie w³asnego
imienia, by³ nastêpnym wys³añcem nadziei. Jak dot¹d, nikt jeszcze z takiej wyprawy nie powróci³.
***
Po rozmowie na placu skrzypi¹ce zaproszenie wprowadzi³o go do niezbyt du¿ego, jak na
gotyck¹ budowlê tego typu, koœció³ka. Dziwne, ¿e wczeœniej go nie zauwa¿y³. Budynek jak
kruki, mami³ pulsacj¹ istnienia. Bior¹c pod uwagê, w jakim mieœcie siê znajduje, prawdopodobnie nie móg³ to byæ, tak po prostu – koœció³, ale jego ceglaste mury wydawa³y siê byæ
a¿ t³uste od misteriów i obrz¹dków w nim odprawianych. T³uste od wiary w absolut. Jak¿e
jednak by³ zaskoczony, gdy daj¹c siê po³kn¹æ tej niby–œwi¹tyni, znalaz³ siê w niskiej, mrocznej,
skaml¹cej wilgoci¹ komnacie.
Dziwne, jak nagle zmieni³y siê proporcje budowli. Zewnêtrzna strzelistoœæ stopi³a siê
w klaustrofobiczny ciê¿ar. Dziwne, jak oczekiwania wytresowane rutyn¹ potrafi¹ mimo
wszystko ³amaæ porz¹dek wymiarów.
Grobowiec wiary. Jego pustkê burzy³ stoj¹cy na œrodku, misternie wyrzeŸbiony fotel-tron.
W jego ramionach wciœniête wysuszone cia³o staruszka. Zmursza³e cia³o-drewno, mumia
prze¿yæ, z twarz¹ zaoran¹ si¹cletnim doœwiadczeniem – doskonale zachowan¹ map¹ prze¿yæ.
Jacek Katos Katarzyñski
61
A jednak ¿ycie, jest œmiertelnie uparte.
Poczu³ na sobie wzrok starca, kocie Ÿrenice. Obserwator z innego œwiata w nich zaklêty,
lubie¿nie oblizywa³ obcoœæ przybysza, parali¿uj¹c w nim mechanizm postanowieñ.
A jednak si³, walka dodaje.
Podszed³ bli¿ej. Dziwne dopiero teraz, zauwa¿y³ jeszcze kogoœ. Po obu stronach niby–tronu,
dwie nagie, piêkne i ponêtne kobiety.
Ta po prawej – kruczow³osy idea³ po¿¹dania, o piersiach pe³nych grzechu i ³onie dra¿ni¹cym
wilgotnym czerwieni¹ jêzyczkiem. Delikatnymi palcami rozczesywa³a na g³owie starucha burzê
t³ustych zezwierzêceniem ko³tunów – utopijne i bezsensowne zajêcie.
Ta po lewej – ruda bogini inicjacji dziewczêcej, o skórze p³on¹cej czerwieni¹ gwa³tu,
kobiecoœci zaklêtej w zamkniêtych p¹kach kwiatów. Masowa³a ramiê obleœnoœci, co jakiœ czas
œcieraj¹c œlinê znu¿enia gromadz¹c¹ siê wci¹¿, na starczych ustach – utopijne i bezsensowne
zajêcie.
– Perfidia s³odyczy – przyt³umiony g³os przybysza brzmia³, jak wypowiedziana po raz pierwszy, proœba o otworzenie siê Sezamu. Zamiast us³yszeæ odpowiedŸ, jeszcze dotkliwiej odczu³
gor¹ce natrêctwem, lubie¿ne jêzyki wzroku ca³ej trójcy.
– Perfidia s³odyczy – powtórzy³, tym razem œmielej.
– Ciekawy. Jest w nim coœ ekscytuj¹cego – szepnê³a s³odko ta po prawej.
– W kim kurwa jest coœ ekscytuj¹cego?!? – Wybuchn¹³ poirytowany. Uparte ignorowanie
jego ego, doprowadza³a go do sza³u. Mimo to, nie móg³ poj¹æ w³asnych reakcji.
– Ciekawy... fascynuje go ryzyko – równie s³odko szepnê³a rudow³osa.
– Fascynuje mnie pogoda i mokre cipsko!!! – Bez zastanowienia na oœlep, bi³ tarcz¹ wulgaryzmu. Bez potrzeby. Bez uzasadnienia.
A jednak instynkt rodzi siê w schemacie.
– Ciekawy... taaak, jest ciekawy, a ciekawoœæ... – nagle, w ci¹g³ym bezruchu warg starca,
z g³êbi m¹drych doœwiadczeñ, wydoby³ siê aksamitny g³os ukojenia.
– … ciekawoœæ, to onanizm ducha. – starzec dokoñczy³ spokojnie, zaledwie rozchylaj¹c
wargi.
– Perfidia s³odyczy… – przypomnia³ Tenktórynieposiada³imienia
– … po to przyby³em – doda³ cierpliwie.
– Perfidia s³odyczy tkwi w gwa³cie – stary zaskoczy³ jego oczekiwania prostot¹ odpowiedzi,
poddaj¹c siê wci¹¿, z zaskakuj¹c¹ obojêtnoœci¹, coraz bardziej namiêtnym pieszczotom kobiet.
– Seksssss… – wyszepta³a podniecaj¹co czarna.
– I gwa³t – podobnie uzupe³ni³a ruda.
– Przyszed³eœ z ¿¹daniem – oblepione œlin¹ wargi starca, jakby drgnê³y. Ruda nie zwraca³a
ju¿ na to uwagi, dra¿ni¹co wypina³a w stronê przybysza sto¿ki swoich niewinnych piersi. Palce
jej przyjació³ki ju¿ jakiœ czas temu zajê³y siê zag³êbianiem we w³asnym morzu zwierzêcych doznañ.
– Przyszed³eœ z ¿¹daniem, ale ja chcê czegoœ w zamian. Powiedz wpierw, proszê, co w sobie
nosisz? – spokój starczego g³osu parzy³ siê z szeptami i chichotami podnieconych kobiet.
Tenktórynieposiada³imienia czu³, ¿e nieœwiadomie ulega podra¿nionej ¿¹dzy. Próbowa³ zatopiæ
siê w rozmowê ze starcem, ale rozprasza³ go jego w³asny cz³onek, nasycony, ponad granicê
ponad granicê dotychczasowego poznania, seksualn¹ gotowoœci¹.
– No powiedz, co masz w sobie takiego, co mo¿esz mi w zamian daæ? Co masz w sobie czystego, nieskalanego? Czego jesteœ pewien, tak do koñca? Do granic wyobra¿alnego bólu? –
62
wysykiwa³a mumia m¹droœci, obojêtna na ciêciwy pragnieñ. Wys³aniec niczego ju¿ nie by³
pewien. Jego fizycznoœæ gwa³ci³a wewnêtrzny spokój.
A jednak rezygnacja pielêgnuje nasiona rozwi¹zañ.
– Œwiadomoœæ wyboru – zareagowa³ w koñcu ze spokojem przybysz
A jednak starcze umi³owanie ¿ycia, jest burdelem œmierci.
– Mhmm… staruch zapadaj¹c kilkomyœl zadumy, po raz pierwszy wyraŸnie siê poruszy³.
– Œwiadomoœæ myœli, czyli jedynie, tak naprawdê, œwiadomoœæ domys³u. Posiadasz
Œwiadomoœæ, która pozwala Ci jedynie domyœlaæ siê swojego istnienia – g³os doœwiadczenia sta³
siê zimnym strumieniem s³ów wyrzucanym przez zaciœniête zêby, a cia³o prze¿yæ rozbudzi³o w
sobie zadziwiaj¹co p³ynn¹ i naturaln¹ gestykulacjê pretensji.
– Co Ty chcesz mi tu wcisn¹æ?! U³udê marzeñ??? Pos³uchaj! Nie mo¿esz mieæ pewnoœci istnienia, jeœli nie zaznasz bólu i b³ogoœci. Jeœli nie potrafisz okreœliæ, gdzie tkwi ich œrodek
ciê¿koœci. Jeœli nie dotkn¹³eœ kresów w³asnych mo¿liwoœci. Nie mo¿esz byæ pewien w³asnego
istnienia! A ju¿ na pewno, nie bêdziesz umia³ czerpaæ z niego satysfakcji. Czyli… Ciê nie
bêdzie. Twoja dusza, jej esencja, po prostu wyparuje – doda³ g³osem o barwie dzieciêcej pogardy.
– Pos³uchaj – mimo to, t³umaczy³ mu cierpliwie – seks i gwa³t, oto dwa przeciwstawne sobie
wiatry instynktu, unosz¹ce w harmonii skrzyd³a ¿ycia. Tylko wariat mo¿e byæ wolny od seksu
i tylko wariat nie potrafi zakreœliæ granic gwa³tu. Perfidia s³odyczy tkwi w gwa³cie.
Nagle rozgniewany starzec, ponownie wtopi³ siê w metafizyczny bezruch unosz¹c siê jednoczeœnie ponad fotel–tron. Jego cia³o nabra³o muskulatury, a w³osy ¿ywego blasku i tylko oczy
pozosta³y te same. G³osem pe³nym drwiny koñczy³ swoje nauki.
– Jeœli nie ugniesz siê przed t¹ prawd¹, jeœli jej nie dotkniesz, to do stu wilgotnych pizdek.
B¹dŸ sobie niczego nieœwiadom¹ œwini¹ i pieprz siê sam…
Dziewczyny wybuch³y sarkastycznym œmiechem. D³awi¹ce siê drwin¹ cia³a, zwiêd³y morduj¹c najbardziej skryte sny po¿¹dania.
– … w ryj – dorzuci³ jadowicie staruch–niestaruch, nasycaj¹c swoje cia³o wyssan¹ z kobiet
witalnoœci¹. Teraz, pomiêdzy dwiema p³achtami kobiecej staroœci, prê¿y³ swoje cia³o m³odzieniec–niem³odzieniec.
Ju¿ nie zwracali na przybysza najmniejszej uwagi. Zajêli siê toczeniem w³asnej egzystencji.
Odwróci³ siê, by wyjœæ.
W tej samej chwili, z tamy drzwi, z rzeki œwiat³a wy³oni³ siê ten sam
m³odzieniec–niem³odzieniec, który jeszcze przed chwil¹, wbi³ go w s³ój milczenia piêœci¹ bezlitosnej drwiny. Lecz to, jak siê pojawi³ i jak wygl¹da³ obudzi³o, w nim bezpieczn¹ ciekawoœæ.
Pos¹g jego miêœni, okryty jedynie przepask¹ na biodrach i symfoni¹ œwiat³a i cieni, czyni³ go
bogiem m³odoœci.
– Seks i jego perfidna s³odycz – uœmiechn¹³ siê ciep³o.
– Ty jesteœ tym, który niesie sens nienawiœci? – zapyta³ zmêczony ju¿ wys³annik nadziei.
– Lub seks i jego nieœmia³a gorycz – nie zwracaj¹c zupe³nie na niego uwagi, m³ody bóg oddawa³ siê kontemplowaniu swoich narcystycznych w¹tpliwoœci.
– Czy to odpowiedŸ? – lecz zamiast niej, poczu³ tylko jak zatapia siê w jego wilgotnym
wzroku.
A jednak milczenie umacnia oczekiwanie.
– Seksss…
Jacek Katos Katarzyñski
63
A jednak oczekiwanie rozbija milczenie.
– … jest najpiêkniejsz¹ rzecz¹ na œwiecie – zaufanie, jakie wzbudza³ w wys³anniku wioski–fabryki cierpliwie karmi³o satysfakcjê spe³nienia. Nie mówi³ o nienawiœci, a jednak przybysz
gotów by³ wracaæ z trupem misji okrytym ca³unem dumy.
– Piêkno jest obiektywne – us³ysza³ zza swoich pleców. Odwróci³ siê. Nie by³o ju¿ trójcy
starców–niestarców.
Na zmursza³ym fotelu–tronie, owita sukni¹ czarnych koronek, siedzia³a karlica.
– Nie ma obiektywizmu. Nawet Bóg jest subiektywny – zareagowa³ natychmiastowo.
– Hi, hi, hi – zaœmia³a siê dzieciêco – To prawda. A i prawda jest wzglêdna. Ofiary staj¹ siê
katami, a kaci ofiarami. I tak rodzi siê nowa p³aszczyzna postrzegania prawdy, czyli winy
istnienia. W sercach katów, rodz¹ siê ofiary ofiar. Zdaje siê, ¿e ktoœ ju¿ to powiedzia³, hmm…
– zabawnie zakrêci³a zadum¹ na swoim maleñkim palcu wskazuj¹cym.
– To znaczy, ¿e nienawiœæ jest ogranicznikiem piêkna. Jest jego nigdy niena¿artym
paso¿ytem? – poszukiwa³.
– Tak – wydê³a w przesadn¹ powagê wargi, – bo przecie¿, jak ktoœ powiedzia³ „ograniczenie stwarza mistrza”, „bla, ble, blu, bli”, bla, hi, hi, hi, to te¿ ktoœ powiedzia³ – rozbawiona
podpowiada³a mu dalej – a mo¿e to nienawiœæ jest ograniczona robakiem piêkna, tocz¹cym
krwawe tunele w jej soczystym mi¹¿szu?
– No, tak. Ale s¹ to uczucia nie posiadaj¹ce swoich substytutów. Musz¹, wiêc, poprzez
swoj¹, jakby nie by³o niezale¿noœæ, byæ obiektywne, choæby w swoim subiektywnym postrzeganiu.
– Ach, m³ody cz³owieku. Raz mówisz, ¿e nie ma obiektywizmu, to znów stwierdzasz
stanowczo, ¿e œwiat nie mo¿e byæ go pozbawiony. Pamiêtaj, ¿e to niezwykle delikatna, ale
pajêczo mocna materia. Jeœli wiesz o czym ja mówiê? Potrafi przybieraæ najró¿niejsze kszta³ty
postrzegania nie trac¹c sensu swej wypowiedzi. Wiesz w ogóle o czym ja mówiê?!?
– Ale¿ to proste – ucieszy³ siê jak pochwalony uczniak – to znaczy, ¿e klucz do zrozumienia
nienawiœci czy mi³oœci, jest zawsze inny dla ka¿dego.
Karlica by³a ju¿ wyraŸnie zmêczona poszukiwaniami „œlepca”. Wci¹¿ jednak uœmiecha³a siê
serdecznie.
– No, na przyk³ad – ci¹gn¹³ rozentuzjazmowany – jeœli czujesz siê szczêœliwa zapadaj¹c siê
w tym starym fotelu, kochasz wrêcz to swoje siedzisko, to przecie¿ ja na twoim miejscu
móg³bym je po prostu znienawidziæ. I by³o by to zupe³nie naturalne. Czy ten fotel daje ci
wygodê? Czy czujesz siê przez to szczêœliwa? Wiesz, teraz wygl¹dacie jak „jedno” – uœmiechn¹³
siê g³upkowato.
– Hi, hi – ma³a królowa emocji, jak dziecko, próbowa³a skryæ swoje rozbawienie w drobniutkich d³oniach – a czy ten „fotel”, jak ty to nazywasz, czuje siê szczêœliwy daj¹c mi tê wygodê?
Czy nienawidzi mnie, skazany na bezwzglêdne pos³uszeñstwo? Czy jest szczêœliwy bêd¹c moim
niewolnikiem? Hi, hi, hi.
– Ale, po có¿ siê zastanawiaæ nad wra¿liwoœci¹ kawa³ka drewna? Czy ten fotel w ogóle coœ
czuje?!
– Nic! – jej uœmiech zadr¿a³ zw¹tpieniem – poza tym, ¿e zna najwiêksze tajemnice tej komnaty. On zna odpowiedzi na twoje pytania! – zrezygnowana zajê³a siê ogl¹daniem swoich
paznokci.
– O burzo znu¿eñ! – zakl¹³ – jaki jest wiêc sens mojej misji, skoro ka¿esz mi prosiæ kawa³ek
zmursza³ego drewna o klucz do spe³nienia? Modlitwa do próchna o m¹droœæ istnienia! – tym
razem on u¿y³ ostrza ironii.
Nagle karlica spowa¿nia³a. Nici mroku zszy³y jej czarn¹ sukniê z fotelem–tronem w cia³o
przestrogi. Wygl¹da³a teraz jak surrealistyczny pos¹g oparty na czterech martwych ¿y³ach drzewa.
64
– Sens nienawiœci tkwi w sile, jak¹ daje mi³oœci – powiedzia³a ze spokojn¹ stanowczoœci¹,
wysy³aj¹c arkê spe³nienia w trzciny jego umys³u.
Czerñ po¿ar³a jego zmys³y.
***
Budzi³ siê powoli. Ciê¿kie powieki pozwala³y mu na delikatne odnajdywanie w³asnej
to¿samoœci. Tysi¹ce obrazów z jego przesz³oœci, splecione w kilkusekundowy kola¿ wspomnieñ,
przywróci³o mu œwiadomoœæ.
Ju¿ wiedzia³.
Otworzy³ oczy. Znowu znajdowa³ siê na Placu Przeznaczenia. Coœ jednak siê zmieni³o.
Proporcje, w jakich odbiera³ to, co go otacza³o, uleg³y dziwnemu rozci¹gniêciu. W œrodku
napuchniêty now¹ œwiadomoœci¹, na zewn¹trz kiwa³ siê niepewnie na patykowatych nó¿kach.
Przepitym emocjami g³osem oskar¿a³ cienie chmur o mordowanie spe³nieñ. To w gruncie rzeczy
egoistyczne tokowisko zbija³o siê w jeden chór trenów. Czarny las zawodu. Niczego
nieœwiadome chmury, plu³y bezczelnie prze¿utymi kêsami „z³otego puchu”. Pijane s³oñcem
kruki, nieœwiadomie wygina³y lustro czasu w zakola narcystycznych ucieczek. Wali³ na oœlep
swoim ciê¿kim dziobem w per³y w³asnych marzeñ. Upity têcz¹ wspomnieñ sta³ pomiêdzy
podobnymi mu misjonarzami. Wiedzia³, ¿e nie wróci do swojej fabryki–wioski, do swojej
rodziny. Gdyby tak siê sta³o i da³ im to, co znalaz³, sny by umar³y, a Anio³owie utonêliby
w morzu. B³êkitnosrebrzystym morzu w³asnej krwi.
Oczyma zmru¿onymi w kaliber zawiœci, przygl¹da³ im siê drobny, ubrany w schludn¹
grzecznoœæ ch³opiec. Te kruki by³y jedynie drobnymi zachwianiami, zastanowieniami w jego
¿yciu. Opiekowa³ siê nimi. Opiekowa³ siê w³asnymi, skrytymi marzeniami.
„Nastroje…” pomyœla³. Nie chcia³ wracaæ do œwiata zewnêtrznego. Tu by³ jego SEN–S
¯YCIA. Uniós³ g³owê, by spojrzeæ w k³êbowisko obojêtnych chmur. Plu³y mu w twarz, per³ami
³ez, atomami jego w³asnej duszy.
Dopiero teraz, gdy nienaturalnie wychyla³ g³owê do ty³u, mo¿na by³o zrozumieæ intencje
jego „œciœniêtego w kaliber zawiœci” wzroku. Jego oczy uœmiecha³y siê do nieba.
***
– Nastroje to perfidne wê¿e!!! – krzyk psychicznego opró¿nienia. Flaga prawdy wyrwana
z podœwiadomoœci. Laska wiary ponaglaj¹ca do powrotu z miêdzyplanetarnej podró¿y
w Kryszta³ Snu, brutalnym piersi rozsadzeniem. Zoe dr¿eniem zsun¹³ siê na bruk, bezwzglêdnej
w swym ob¿arstwie, rzeczywistoœci.
Zoe tym razem rozbudza³ siê powoli. Czu³ jak z jego podœwiadomoœci delikatnie wyparowuje sen.
– Nastroje to perfidne wê¿e. – Powiedzia³ sam do siebie, nie rozumiej¹c jednak dlaczego
u¿y³ takich w³aœnie s³ów.
Jacek Katos Katarzyñski
65
Czes³aw Sobkowiak
Blask w œrodku zimy
Blask
Najtrudniej napisaæ pierwsze zdanie. Takie,
¿e otwiera siê droga i za nim id¹ kolejne.
Zdobywcy przestrzeni. I ³¹czy siê z nimi,
z ka¿dym bez wyj¹tku, delikatna niæ pokrewieñstwa. Smutek, têsknota. Któr¹ wyczuwa
tylko ktoœ obdarzony subteln¹ zdolnoœci¹
tajemnego czytania œwiata w jednoœci wszystkich nastêpuj¹cych po sobie odmian.
Mieszcz¹cych siê w jednym i tym samym oddechu. W czytaniu tego, co zosta³o stworzone.
Stworzone w dziwnej ³¹cznoœci wszystkiego
ze wszystkim, co jest istot¹ g³ównego
odkrycia. Wielkoœci w drobinie. Ca³oœci we
fragmencie. A to nie sk³ada siê tylko z liter,
lecz jest tak¿e przeczuwan¹, niewidzialn¹
rzek¹, która s¹czy siê, przenosi ciê¿ary i ma
swój nurt podziemny. Daj¹cy poznanie.
Mo¿liwoœæ tworzenia w zwi¹zku z realnoœci¹.
Kto o takim zdaniu nie myœli, zdaniu daj¹cym
opowieœæ. Nie zmaga siê ze sob¹. Kto tego nie
doœwiadcza, ten nie jest prawdziwym twórc¹.
Przychodzi siê i odchodzi od sto³u, od kartki.
Ile razy tak w ci¹gu dnia. By wreszcie zalœni³
blask w œrodku zimy.
Skrzyd³a
To nieprawda, ¿e cz³owiek mo¿e obyæ siê
bez skrzyde³. Utrwala siê jednak tendencja do
zapominania imion, wa¿nych znaków, szlaków wêdrówek i napisów na kamieniach. Robi
siê w tym kierunku coraz wiêcej. M³yny miel¹.
Najlepiej, gdyby na dodatek wyzbyæ siê nazywania rzeczy po imieniu, co by³oby przychylnie przyjête. Wyzbyæ siê odwagi. Odejœæ od
66
pisania ksiêgi. Komu to by³oby po myœli? Bez
skrzyde³ ptak nie wzleci, a cz³owiek wykopie
g³êboki dó³. Rzeczy i idee zmieni¹ siê
w œmieci. Uroœnie sterta odpadków. Czyta³em
poemat T.S. Eliota o spustoszonej ziemi.
Dom
W domu z czerwonej ceg³y urodzi³em siê
i mieszka³em wiele lat. A teraz dom mieszka
we mnie. Jako ten zapisany w najdrobniejszych szczegó³ach. Pompa do wody w zimê
niekiedy zamarza jak zamarza³a wtedy.
Klamka u wejœciowych drzwi nadal ma g³owê
lwa. W koszu wiklinowym na strychu pierwsza moja ksi¹¿ka, któr¹ czyta³em. Coraz
czêœciej przekraczam jego próg, lekko
wchodzê do kuchni, siadam za sto³em, patrzê
na ojca, który d³ugo mimo zmêczenia pracuje,
bowiem jeszcze ¿yje, a wieczorem kopci nieco
naftowa lampa. Matka uk³ada g³owê do snu.
Brat nie wróci³ ze stolarni. Drugi brat z ³owienia ryb. Takie to wszystko niby logiczne,
proste, a jednak skomplikowane. Rozgl¹dam
siê po sprzêtach, po œcianach. Jakby dopiero
teraz nasta³ czas, ¿eby siebie dog³êbnie poznawaæ.
Kromka
Niewiele jest mi potrzebne. Tylko szklanka
gor¹cej herbaty i kromka chleba. Niekiedy
kartka. Nie mówiê tego po to, by kogokolwiek
do czegokolwiek nak³aniaæ. Nie tylko w ten
wieczór, w którym komuœ móg³bym powiedzieæ, do czego w kilku zdaniach
doszed³em.
Wiatr
Najczêœciej jest ju¿ zaskakuj¹co póŸno.
Za póŸno. Na cokolwiek. Nie tylko sklepy
pozamykane. Tak¿e jakby zabrak³o ludzi.
Zimno siê pali neon „apteka”. Jedyne, co
mo¿na stwierdziæ, to wiatr. Wtedy smutno.
Bo
Bo ju¿ nie ma nawet obietnic. Ani uœcisku
braterstwa. Jeszcze trochê i pojawi¹ siê
wszêdzie tabliczki z napisem „nieczynne”.
Jeszcze
Realnoœæ ma do mnie dostêp. I pytanie, co
nale¿y zrobiæ. Nie uchylam siê przed wyborem. Z tego powodu dzisiaj przeby³em kilkadziesi¹t kilometrów. Powiedzia³em, ¿e wbrew
wszystkiemu trzeba siê trzymaæ. Trzeba siê
staraæ. Zapewne to za ma³o. Zawsze bêdzie za
ma³o. Niewystarczaj¹co. Bo s¹ góry i przepaœcie do przebycia. Nie mo¿na byæ z siebie dumnym. Có¿ siê takiego dokona³o ¿eby sobie
przypisywaæ zas³ugi. Teraz zapali³em
œwieczkê. Niech nikt w to nie w¹tpi, po której
chcê byæ stronie. S³owo „jeszcze” potwierdza
siê i wyjaœnia, jak¹ przestrzeñ ka¿dego dnia
mam na myœli. Staram siê unikn¹æ b³êdu. Nic
wiêcej.
Po deszczu
Nie jest wa¿ne, proza to czy poezja.
Wa¿ne, ¿e patrzê, mogê i chcê patrzeæ na
ka³u¿e po deszczu, które kilka chwil utrzymuj¹ siê w p³ytkich wg³êbieniach ziemi.
To miejsce
Tu trawa i drzewa. Dwie zbiegaj¹ce siê
ulice, kilka niskich domów. Staw œredniej
wielkoœci miêdzy topolami. Równiutko,
dok³adnie zaci¹gniêty zielon¹ rzês¹. Kwaœny
zapach kiszonki z daleka daje znaæ o sobie.
Kontynuowane s¹ gospodarskie zajêcia. Dym
idzie z komina. £¹czy siê z tym widokiem
nieprzenikniona cisza. I zarazem dziwnoϾ
zwyczajnych, najzwyklejszych zdarzeñ tego
œwiata. Jak na przyk³ad wczesne tego roku
ptasie wêdrowanie po mglistym niebie,
wysoko nad domami. Albo wytê¿ona praca
mrówek w skwarny dzieñ. Nie teraz, ale
kiedyœ bêdzie to wszystko widoczne jak na
d³oni. Ka¿da rzecz i czynnoœæ osobna. Kiedy
ju¿ o niczym nie zechcemy mówiæ, ¿e coœ siê
utrwali³o i jest ci¹gle nasze.
Zima
Zima sk³ania siê ku koñcowi. Niebo siê
przejaœnia po przejœciu deszczu ze œniegiem.
Chorzy wypatruj¹ na ulicê przez szpitalne
okna. A tu akurat jedzie samochód dostawczy
z napojami. Jak w prozie. Skrêca w prawo,
w ulicê Bankow¹. Niektórzy ludzie maj¹
ci¹gle w sobie wielki, lodowcowy ch³ód.
Podobny do pomnika wyzwolicieli. Nawet nie
patrz¹ na fioletowe krokusy, choæ wysz³y na
skwerach. Lekcewa¿¹ z satysfakcj¹ czyjeœ
zmêczenie. Jakby chcieli wywieraæ presjê
swoj¹ powag¹ i z³oœci¹. Tak to wygl¹da. Wiêc
co innego powiedzieæ, gdy w wyrazie twarzy
utrwalaj¹ siê atrybuty umierania.
Marzec
Oddycham i czujê ka¿dy oddech. Niby nic
szczególnego. Tak po prostu bywa. Wiem, co
znaczy zapoznany, znajomy ucisk. ¯e z bólu
wiedza, to ju¿ inna kwestia. Jakoby niezbêdna
podczas wêdrówki przez bezdro¿a. Przynajmniej tyle otwarcie mówi nam ten intruz ból.
Trudno z niego zrezygnowaæ, taki prawie
braterski, i ci¹gle konsekwentnie przypomina,
¿e ma coœ wspólnego z ka¿dym naszym
dniem, nawet w chwili zasypiania. Wiêc to
jednak nie to samo, co swobodne przygl¹danie
siê ptakom zak³adaj¹cym gniazda. Nie to
samo, co opluskiwanie cia³a ciep³¹, morsk¹
wod¹.
To
Do nêkania i wszelkich innych niezbyt
skomplikowanych dokuczliwoœci, jakich
potrafi¹ nie sk¹piæ ludzie lub przypadki losu,
trzeba podchodziæ filozoficznie. Tego wymaga
zasada istnienia kosmosu.
Teraz
Teraz niczego nie napiszê. Bêdê czeka³.
By³ przyp³yw wiêc jest i odp³yw. Jak w oceanie. Fala, która znowu przyjdzie przyniesie
ze sob¹ jakiœ nieoczekiwany g³êbinowy œwiat.
Czes³aw Sobkowiak
67
Wtedy w³¹czê siê w ten ogrom, co jeszcze nie
przes¹dza, czy próba z³owienia wartej podziwu, wielkiej ryby, oka¿e siê udana.
Kropla
Nie miej w¹tpliwoœci, nie znaczysz cokolwiek wiêcej ni¿ kosmos. Patrz¹c w kroplê
wody zobaczysz w³asn¹ twarz.
Œwiat³o
Zanim zrozumiem, co siê naprawdê dzieje,
minie ca³e ¿ycie. ¯e wszystko zale¿a³o od
œwiat³a. ¯e bywa³em blisko jego obecnoœci.
Które niekiedy mnie spotyka³o. Gdzieœ siê
gubi³o. Nie wiedzia³em jak trafiæ na œlad.
Ba³em siê, ¿e stracê wiêcej ni¿ zyskam. Nie
zasmakowa³em innego chleba. Przez te wszystkie trudne lata.
Liœcie
Liœcie, ob³oki, krople deszczu, polne œcie¿ki.
Wszêdzie milczenie. Z kamyków, kilku
kawa³ków drewna, rozbitych kolorowych
szkie³ek i blasku na wodzie, uk³adam czego mi
brak. Gdybym to jeszcze mia³ w sobie odwagê
istnienia, tak¹ jak one. Móg³bym zapisaæ
w swojej biografii, ¿e wystarcza mi codzienne
doœwiadczenie, bo nie jestem poszukiwaczem
jakichkolwiek innych skarbów.
Gioconda
Wierzê w ruch wertykalny. Ten, który
uwalnia i daje lotnoœæ ¿yciu. Jak wtedy,
w tamtym momencie, kiedy zmêczony
w swoich latach, w jednej z sal Luwru,
stan¹³em przed obrazem Mona Lizy. Myœl¹c,
co jeszcze mogê zobaczyæ. Poczu³em jej
uœmiech delikatny, tajemny, przeniesiony
przez wieki, jakby bezs³ownie ci¹gle wyjawia³, ¿e ¿ycie jest i jest. Tyle¿ wiemy, ile
utracimy. Nic ponadto. Wydawa³o mi siê
potem, kiedy wraz z innymi oddala³em siê do
nastêpnych sal, ¿e w takim zwiedzaniu jest coœ
niestosownego. IϾ dalej i dalej, doϾ
spiesznie, zdradliwie, poch³aniaæ wspania³e
dzie³a, i w gruncie rzeczy nic nie pamiêtaæ,
poza tym, ¿e siê by³o w Luwrze. PóŸniej
poszed³em do pobliskiego parku, nie parku,
lecz do ogrodów Tuileries. Obejrza³em
68
ogromne rzeŸby, wszystko wiedz¹ce g³owy
Igora Mitoraja. Maski wiecznoœci. Antyk
i wspó³czesnoœæ. Usiad³em na bia³ej ³awce,
jad³em jab³ko, œwieci³o jesienne, paŸdziernikowe s³oñce. £adna dziewczyna, mo¿e piêtnastoletnia, imigrantka z Ba³kanów, o czarnych, krêconych w³osach obchodzi³a fontannê, chyba ze dwa razy, zbli¿aj¹c siê do ³awek,
z wymownym gestem wyci¹gniêtej po ja³mu¿nê rêki. Wiod³em za ni¹ d³ugo wzrokiem
a¿ ledwo widoczna jej postaæ opuœci³a obszar
jesiennego parku i znalaz³a siê na ulicy.
Wie¿a Eiffla
Trzeba znaleŸæ siê nad Sekwan¹, aby siê
dowiedzieæ, ¿e nic nie jest wiêksze od ekscytuj¹cego wje¿d¿ania, wchodzenia, piêtro po
piêtrze, a¿ na sam szczyt tej paryskiej,
stalowej ¿yrafy, która u samego nieba zdaje siê
skubaæ smakowite liœcie. Kamienne miastolegenda k³ad³o siê u stóp Kazika i moich.
Rozlega³ siê coraz szerszy i szerszy widok a¿
po sam daleki, mglisty horyzont. A¿ po doznanie niechêci schodzenia w dó³, gdzie konieczne jest podejmowanie decyzji i dokonywanie wyboru. Wspominam tê jedn¹ z tysiêcy
wyj¹tkowoœæ poznawania Wie¿y Eiffla, by daæ
dowód, i¿ nieprawdziwe by³o czyjeœ
(z lekka chore) zdanie: „Jednak Pary¿ jakoœ
nie upad³ mu do stóp”.
S³odka Francja
Do Francji pragn¹³em pojechaæ niemal od
zawsze. Kiedy mia³em jakieœ dziesiêæ lat ciocia Jadwiga z Wolsztyna podarowa³a mi
rozmówki polsko-francuskie. I dzisiaj myœlê,
¿e wykaza³a tym faktem du¿¹ postêpowoœæ, bo
gdzie mnie wiejskiemu ch³opcu do jêzyka
francuskiego. Ta ma³a, nadobowi¹zkowa ksi¹¿eczka rozbudza³a jednak moj¹ wyobraŸniê.
DŸwiêk wyczytywanych z niej francuskich
s³ów brzmia³ jakby nie by³o tajemniczo i magicznie. Kiedy z mam¹ jecha³em do tego
powiatowego miasta, w którym na prze³omie
dziewiêtnastego i dwudziestego wieku s³ynny
lekarz Robert Koch odkrywa³ pr¹tki w¹glika,
do sklepu lub na targowisko, a by³o to moje
pierwsze miasto widziane na w³asne oczy,
i dziwi³em siê czemu domy takie wysokie, te
dwu-, trzypiêtrowe kamienice, to zawsze ju¿
nieco zmêczeni zachodziliœmy w³aœnie do
cioci Jadwigi na ulicê Poln¹. Tam samotnie
mieszka³a w swoim domku. Jej m¹¿ zgin¹³ na
morzu. Przyjmowa³a nas chêtnie. Piliœmy
herbatê, czasami coœ zjedliœmy. I dalej na
dworzec, w drogê powrotn¹ kolej¹ ¿elazn¹ do
Jaromierza. Ja oczywiœcie tkwi³em z g³ow¹
przy oknie. Pary¿ œni³ mi siê wiele lat póŸniej
przynajmniej kilka razy. I te¿ sporo miejsca
zajmowa³ w moich myœlach, po prostu uosabia³ w moich marzeniach wszelk¹ mo¿liw¹ do
wyobra¿enia niezwyk³oœæ. Nowoczesn¹ myœl
i piêkno. Wolnoœæ i bunt. Piêkne kobiety.
Artystów. Kawiarnie. Malarzy. Tak¿e nasz¹
wielk¹, romantyczn¹ Emigracjê z Mickiewiczem, Towiañskim, Krasiñskim, Norwidem
czy S³owackim i legionem innych. A poza tym
do tego miasta nad Sekwan¹ wyjecha³ w stanie
wojennym z rodzin¹ na emigracjê Kazik
Skorupski. To by³o istotne. Wczeœniej
w Pary¿u osiad³a El¿bieta T., która studiuj¹c
we Wroc³awiu polonistykê dorabia³a przes³uchiwaniem taœm z muzyk¹ klasyczn¹. Mnie
zreszt¹ te¿ na muzykê Bacha, Mozarta
znacznie uczuli³a. Stamt¹d, z wolnego œwiata,
przychodzi³y listy, ksi¹¿ki. Oni pisali do mnie,
ja pisa³em do nich. Podawaliœmy sobie rêce.
Mimo, ¿e raz po raz zapraszali mnie do siebie,
to jednak ci¹gle nie by³o specjalnej okazji, by
tam pojechaæ. Odwleka³em ten moment na
póŸniej i póŸniej, bo jeszcze zd¹¿ê. A¿
w koñcu przyszed³ czas wype³niania siê snu.
Sta³o siê tak jak mia³o siê staæ, wyda³em
„Rozmowê z Rimbaudem”. Ksi¹¿kê wys³a³em
Kazikowi. Któregoœ lipcowego dnia latem
nastêpnego roku s³yszê jego g³os w s³uchawce
telefonicznej, mówi, ¿e jest w £agowie, gdzie
odpoczywa, boso chodz¹c po bukowych
lasach i k¹pi¹c siê w jeziorze. To wtedy,
w gor¹ce, niedzielne po³udnie, jedz¹c
smaczny obiad pod zielonym parasolem
z napisem „¯ywiec”, wymyœliliœmy niemal
fantastyczny plan. W rok póŸniej okaza³o siê,
¿e ca³kiem realnie wype³niony, co do joty,
a nawet z naddatkiem. Ukaza³a siê bowiem
w roku 2004 nak³adem „Pro Libris” moja
ksi¹¿ka „Podziemne s³oñca”, z³o¿ona z wierszy po polsku i w przek³adzie na jêzyk fran-
cuski, dokonanym przez poetê i t³umacza
zas³u¿onego zreszt¹ w sferze przek³adu, gdy
idzie o literaturê polsk¹ i francusk¹. Nie ukrywam, ¿e czu³em siê jak w przys³owiowym
siódmym niebie. W koñcu na jego translatorskim warsztacie by³y utwory Mi³osz¹,
Szymborskiej, Twardowskiego, Gombrowicza, Bruno Schulza. Nie, nie, nic z tych rzeczy,
du¿o skromniej traktujê to, co wysz³o spod
mojego pióra. Nastawia³o mnie jednak to
wszystko bardzo entuzjastycznie do wyjazdu
nad Sekwanê. I przyszed³ czas, ¿e wieczorem
w Zielonej Górze wsiad³em do rejsowego
autobusu z torb¹ pe³n¹ ksi¹¿ek, a nastêpnego
dnia oko³o po³udnia na pobocznej rue de
Maubeuge w Pary¿u odebra³ mnie ju¿ Kazik.
Jechaliœmy bogatymi ulicami, z mostu rzuci³em
spojrzenie na Sekwanê, wszêdzie kunsztowne
fasady pa³aców i kamienic. W restauracjach
siedzieli ludzie jak figurki. Jedli, pili. Kobieta
serwetk¹ wyciera³a usta. Nie zd¹¿y³em za
panoramicznymi szybami dostrzec ich ruchu,
inni zwyczajnie stali na chodniku, ktoœ
³adowa³ skrzynki z owocami na samochód.
Gdzieœ w pobli¿u Notre Dame patrzy³em na
kawiarniê, do której zachodzi³ Sartre, do innej
Hemingway, gdzieœ kawiarnia „Nowe Ateny”,
w której o sztuce dyskutowa³ Gaugain. Jad¹c
tunelem Kazik pokaza³ mi miejsce, punkt
œmierci, w którym zginê³a ksiê¿na Diana.
W koñcu dotarliœmy do jego domu. Przez
okno, w przydomowym, wypoczynkowym
ogródku od razu dojrza³em wysok¹, samotn¹
brzozê. Na emigracji brzoza to Polska. Na stoliku jeszcze sta³y talerzyki, kieliszki, zapewne
po jakiejœ biesiadzie pod go³ym niebem do
póŸnej nocy. Pomyœla³em, to dobrze, ¿e
Regina ich jeszcze st¹d nie zabra³a, gdy¿
zachowuj¹ klimat autentycznego, rodzinnego
¿ycia. Kazik zorganizowa³ trzy spotkania
autorskie: w Stowarzyszeniu Polaków, w ksiêgarni i liceum, gdzie prowadzi zajêcia
teatralne. Czy mo¿na sobie wyobraziæ coœ lepszego? Na ka¿dym spotkaniu obecny by³
Krzysztof Je¿ewski, co logiczne a zarazem
bardzo sympatyczne. Pozna³em wtedy jego
¿onê Filipinkê Mayê. Wiersze oczywiœcie
czyta³em po polsku, a po francusku wtórowali
mi piêkni i m³odzi: Amandine, Kenan i Axelle.
Czes³aw Sobkowiak
69
Powiedzieli mi póŸniej, ¿e przypad³ im do
gustu wiersz „Krowa”, co mnie ucieszy³o. Tak
póŸno napisa³em o tym umi³owanym zwierzêciu domowym wiersz. Zadano kilka prostych
pytañ. Poza tym w miejscowej prasie ukaza³
siê nie ca³kiem maleñki artyku³ oraz zdjêcie.
Wzrusza³o mnie, kiedy ktoœ mi mówi³, ¿e
przyjecha³ specjalnie po pracy na to spotkanie
kilkadziesi¹t kilometrów. A ktoœ siê spóŸni³
i by³o mu ¿al. I mnie by³o ¿al. Tym bardziej
by³em poruszony. Przecie¿ nikt tu o mnie
nigdy nawet nie s³ysza³. Czu³em w sobie
swoj¹ anonimowoœæ. Wszystko co mia³o siê
staæ, stawa³o siê dopiero w momencie czytania
poezji. Rozstrzyga³o siê na tak lub na nie.
Jeszcze pamiêtam twarze, gesty, równie¿
tonacje g³osu. Natomiast przed spotkaniem
w liceum jakoœ wyj¹tkowo mia³em obawê, czy
siê uda, usilnie zastanawia³em siê, co zebranej
m³odzie¿y sensownego powiedzieæ. Trema
ros³a i dochodzi³a do zenitu, kiedy weszliœmy
do obszernej, pustej, szarej sali, zupe³nie
w moim odczuciu nie nadaj¹cej siê do czytania
wierszy i mówienia o poezji. Kilka rzêdów
pustych krzese³ dzia³a³o przygnêbiaj¹co.
Jeszcze mog³em uciec. Kiedy wszystkie
miejsca zape³ni³a m³odzie¿ uœwiadomi³em
sobie, ¿e nie ma wyjœcia, klamka zapad³a.
Muszê. Po kilku s³owach wstêpu Krzysztofa
i Kazika przyszed³ czas na mnie. Stara³em siê
jakoœ zahipnotyzowaæ salê, na której byli
m³odzi Francuzi pochodzenia arabskiego,
dzieci przybyszów z Afryki, Azji, no i oczywiœcie rdzenni Francuzi. Bo choæ oni byli
z ca³ego œwiata jakby, to ja by³em z Polski,
o której niewiele, ale coœ tam jednak s³yszeli.
W pewnym momencie opór zosta³ prze³amany. I pojawi³ siê pozytywny klimat, gdy
powiedzia³em, ¿e du¿o czyta³em Maxa
Jacoba, Apollinaire’a, Rene Chara, Rimbauda,
Eluarda. A piosenki Edith Piaf po prostu
kocham. Karmi³y moj¹ m³odoœæ i rozpacz pod
niskim sufitem. Tymi kokieteryjnymi, ale
przecie¿ prawdziwymi, wyznaniami chyba
sprawi³em, ¿e z wielu stron posypa³y siê pytania, co przecie¿ lubi ka¿dy autor. Taka sytuacja znacznie u³atwia i rozwija porozumienie
z publicznoœci¹. Pewien ch³opak zapyta³ np.
co myœlê o przysz³oœci œwiata. Musia³em coœ
70
myœleæ, skoro jestem poet¹, mimo ¿e nie prorokiem, wiêc powiedzia³em, ¿e oni, m³odzi,
szczególnie oni, bêd¹ œwiadkami wydarzeñ,
przemian o charakterze globalnym. Musz¹ byæ
przemiany, trzeba to powtarzaæ nawet tysi¹c
razy, no i najwa¿niejsze, coœ w tym kierunku
robiæ, bo inaczej œwiat upadnie. Straszni s¹
ludzie, którzy sumienia maj¹ ze skóry
wo³owej. Dzisiaj powtórzy³bym to samo.
Wyniszczona, stara i obrzydliwa jest skóra
œwiata, która wiêzi tê now¹, chc¹c¹ siê przebiæ
od spodu i daæ ludziom natchnienie. Ich ciekawoœæ myœli i œwiata udzieli³a mi siê bardzo.
Nie by³a bez pokrycia. Wielu podchodzi³o
póŸniej do stolika i chcia³o dostaæ „Podziemne
s³oñca” z autografem. Coœ niesamowitego.
Radosnego. To by³o trzecie, promocyjne spotkanie tej dwujêzycznej ksi¹¿ki. W Zielonej
Górze natomiast z okazji jej wydania nie
zas³u¿y³em nawet na æwieræ spotkania
z publicznoœci¹, co mo¿e i lepiej. Ale jednak
mi ¿al, tak naprawdê, ¿e tak to na miejscu
wygl¹da. W poczuciu dobrze wype³nionego
obowi¹zku g³oszenia wielkoœci poezji i zbawiania œwiata przy jej pomocy poszliœmy do
restauracji, gdzie podano egzotyczne owoce
morza. Pierwszy raz stara³em siê jeœæ jakieœ
nieznane mi stworzenia, które wy³uskiwa³em
ze skorup sparzonych wrz¹tkiem, jakieœ ma³¿e, ostrygi i krewetki. No tak. Piliœmy wino
czerwone, s³odkie, coraz bardziej s³odkie,
i Francja te¿ nabiera³a s³odkiego smaku.
Wolnoœæ i bunt jawi³y siê piêknie. Mo¿na
o tym opowiadaæ i opowiadaæ. Nastêpnego
dnia Ela Twarowska zabra³a mnie do Wersalu.
Ogl¹da³em place, pomniki, pa³ac, witra¿e
w koœcio³ach i Katedrze oraz parki. Zaœ
w niedzielny ranek Kazik uruchomi³ swego
granatowego Forda i pojechaliœmy wraz
z Gabrysiem beztrosko przez lasy królewskie
do Chartres, gdzie Katedra od wieków s³ynna
na ca³y œwiat. Ogromna, ogromne gotyckie
sklepienia, przepiêkne witra¿e, boczne nawy,
kaplice. Wysoka, widoczna z daleka. Ach,
jeszcze raz piæ wino, byæ tam gdzie platany
cicho szeleszcz¹, po stawie p³ywaj¹ cicho
dzikie kaczki, ludzie spokojnie wysiaduj¹
w po³udniowej porze na ³awkach, ktoœ s³ucha
poezji, zg³asza siê z pytaniem, byæ jeszcze raz
na targowisku w Wersalu, nie za du¿ym targowisku, ze sprzedawcami wykrzykuj¹cymi
donoœnym g³osem ceny, nape³nionym wszelkimi owocami morza i ziemi. Aby oczy mog³y
chciwie syciæ siê tym bogactwem. Jeszcze raz.
Pary¿
W pewnym momencie uzmys³owi³em
sobie. Trzeba przyjechaæ do Pary¿a pierwszy
raz, na jeden dzieñ, byæ z daleka, kimœ
zupe³nie samotnym i obcym, ¿eby zobaczyæ
jak wiele tu ¿ycia i jak wiele œmierci. W tym
mieœcie, które jest ca³ym œwiatem.
Zdanie
Pisanie dobrego zdania sprowadza siê
tylko do poœwiadczenia jego uczestnictwa
w milczeniu.
Ksiêga
Z powodu znu¿enia i g³êbokiej nocy
chwilowo pisanie ksiêgi przenios³em w sferê
snu. W nie wymyœlone spotkania snem osnutych liter i rzeczy. Wiêc praca trwa i trwaæ
bêdzie na wszystkich mo¿liwych polach.
Obliczona na dni, miesi¹ce i lata. Bo nie tylko
przy biurku od samego rana. Nie tylko dzisiaj.
Piórem i atramentem, ale i krokami do apteki
oraz po mleko, a nawet myciem zêbów.
Patrzeniem na polny krajobraz. Potr¹ceniem
patyka na drodze, spojrzeniem w ka³u¿ê.
W obecnoœci ca³ego œwiata a nie inaczej.
Co z czym siê po³¹czy w najwiêkszym sekrecie, na co wp³ywu ju¿ nie ma zamêt lub jasnoœæ i utrudzenie. Pisanie i nie pisanie jednoczeœnie. Zapominanie imion i ich odzyskiwanie. Tylko wst¹piæ w ten strumieñ. A¿ nieznane samo siebie pozna, zas³oniête uka¿e
swoje oblicze. To, co ze mnie i co ze œwiata.
Z teraz i z kiedyœ. Z braterstwa i jego
przekreœlania. Taka ¿mudna wêdrówka. Zanim
przyjdzie mi kiedyœ wst¹piæ w sen najwiêkszy.
Poza snem i nie snem.
Na literackiej prowincji
Tu daj¹ o sobie znaæ dziwaczne pretensje
do wielkoœci. Bez dba³oœci o takt i przyzwoitoœæ, jazgotliwie i awanturniczo, zg³aszaj¹
je z regu³y ci, których utwory s¹ raczej mierne,
nijakie, które mog³yby czasami nawet zaistnieæ w prasie brukowej, ze wzglêdu na tanie,
p³ytkie opisy ckliwych sytuacji ³ó¿koworomansowych np. w gabinecie lekarskim lub
wiersze nie wykraczaj¹ce poza zapo¿yczenia
i parafrazy innego poety, oczywiœcie nie
wysokiego lotu parafrazy, bo w koñcu dobra
parafraza wymaga talentu, podjêcia stylu
i tonacji intelektualnej, a poza tym potrzebne
jest zag³êbienie siê w cudz¹ osobowoœæ.
Pisanie o takich autorach jest doϾ ryzykowne,
gdy¿ ka¿da krytyczna ocena, jakieœ kwestionowanie poziomu artystycznego, u osoby
cierpi¹cej na megalomaniê i wszelkie autowielkoœciowe urojenia, mo¿e wywo³aæ agresywne roszczenia. Wypada siê zastanowiæ, czy
w ogóle na literackiej prowincji jest miejsce
dla krytyka choæby œrodowiskowego, czy
próba uczciwego, rzetelnego opisu, czy
wskazanie wartoœci lub ich kwestionowanie
czemukolwiek s³u¿y poza wywo³aniem
emocjonalnej reakcji. Tak, w³aœnie tak.
A jeszcze niedawno, bo to dobrze pamiêtam,
choæby z moich piêknych czasów wroc³awskich, obowi¹zywa³a powszechnie zasada,
któr¹ szanowano i respektowano, ¿e autor nie
wszczyna sporu z krytykiem o swoje racje, bo
by siê oœmieszy³, wiêc nie dyskutuje krzykliwie w swojej sprawie, nie polemizuje z tym co
o nim napisano. Nawet, gdyby nies³usznie. Bo
nie mo¿na byæ sêdzi¹ we w³asnej sprawie.
Myœlê, ¿e taka zasada zreszt¹ nadal funkcjonuje, tyle tylko, ¿e w œrodowiskach traktuj¹cych
powa¿nie uprawianie literatury, sztuki. Móg³by
ktoœ zapytaæ, czy taki stosunek do literatury
mo¿liwy jest tak¿e na prowincji. Zapewne teoretycznie mo¿liwy. Jednak skazuje co ambitniejszych na samotnoœæ. Pomijanie. Bo tu
rz¹dzi zmowa spragnionych nagród i pochwa³.
Na tego typu niedogodnoœci trzeba byæ obojêtnym. Trzeba umieæ wytrwaæ. Mo¿e nawet byæ
zahartowanym, choæ wra¿liwy cz³owiek nigdy
siê na zniewagi nie uodporni. Trzeba po prostu robiæ swoje, nikt bowiem w przysz³oœci nie
bêdzie pyta³, czy okolicznoœci by³y lub nie
by³y sprzyjaj¹ce. Kiedyœ utwory, wszystkie
utwory, tak¿e napisane w Zielonej Górze,
naprawdê zostan¹ okrutnie zweryfikowane,
bez absolutnie jakiejkolwiek taryfy ulgowej.
Czes³aw Sobkowiak
71
Gdy m³ody poeta siê rozwija, to mo¿na ow¹
„ulgê” jeszcze mieæ na uwadze, trzeba mieæ na
uwadze, w koñcu dojrzewa, ale ju¿ na pewno
nie wobec autora urodzonego przesz³o pó³
wieku temu.
Wrogowie i przyjaciele
Trzeba mieæ przyjació³, przynajmniej jednego przyjaciela. Niczego bym nie osi¹gn¹³
bez przyjació³, ani w przesz³oœci ani teraz.
Myl¹ siê jednak ci, którzy s¹dz¹, ¿e powinni
postêpowaæ na wszelkich polach ¿ycia tak, by
za wszelk¹ cenê mieæ wokó³ siebie wy³¹cznie
ludzi sprzyjaj¹cych. Nie chc¹c naraziæ siê
komukolwiek, nie zabieraj¹c w ¿adnej sprawie
zdecydowanie g³osu, usuwaj¹c siê w cieñ.
Bo wtedy nikt krytycznego s³owa nie powie.
W ka¿dej sytuacji s¹ odpowiedni. Na ka¿de
zawo³anie gotowi siê stawiæ. Egzystuj¹ tak
ca³ymi latami. Nigdy nikogo nie bêd¹ broniæ,
o nikogo siê nie upomn¹ dla swej wygody.
Kalkuluj¹c co wy³¹cznie dla nich korzystne.
G³adcy, bez wyrazu osobistego charakteru.
Niby porz¹dnie, spokojnie, bo z nikim
w sporze, niby o spokojnych sumieniach,
niczemu niewinni, bez skazy, choæ to oczywiœcie z³udzenie, co w literaturze dok³adnie ju¿
opisywano. Myœlê, ¿e o cz³owieku œwiadcz¹
tak¿e jego wrogowie, ci którym œwiadomie siê
nara¿a, którym siê potrafi sprzeciwiaæ.
Powiedzieæ nie. Wiedz¹c, ¿e to mo¿e nawet
kosztowaæ. To oni paradoksalnie daj¹ niejak¹
gwarancjê krystalizacji duchowej. Wiêc ani
nie bójmy siê, ¿e swoj¹ postaw¹ wywo³amy
(bywa, ¿e obrzydliw¹) reakcjê, ani nie
oskar¿ajmy siebie niepotrzebnie, ¿e ktoœ coœ
ma lub mo¿e mieæ przeciw nam. Miejmy
w takiej sytuacji po prostu coœ w³asnego.
Siebie. Miarê. Wyznaczajmy poziom. Nie
wybieraj¹c gry uników, gdy rzecz dotyczy
istoty. Ale otwarcie, uczciwie. Tak¿e zdecydowanie, kiedy trzeba. W ten sposób tylko
mo¿na budowaæ. I spokojnie patrzeæ w lustro.
Wtedy takie zdania s¹ wiêcej warte, wa¿niejsze ni¿ pokrêtne kombinacje. Przeciwieñstwa
w gruncie rzeczy uwiarygodniaj¹ nasze pogl¹dy, nasz system wartoœci. Porz¹dek œwiata
tego wymaga. Wypada te¿ pamiêtaæ o takim
paradoksie, ¿e nie ka¿dy wróg musi byæ fakty-
72
cznie wrogiem, zw³aszcza, gdy uzmys³awia
prawdê lub wyprowadza ze z³udzenia. Wtedy
mo¿e byæ nawet cenniejszy od przyjaciela,
gdy potrafi ró¿niæ siê odwa¿nie, gdy jak¹œ
wa¿n¹ kwestiê mocno uœwiadomi. Nie zawsze
to potrafi przyjaciel, choæ powinien. Kiedyœ
mówi³o siê, ¿e na wagê z³ota jest posiadanie
dobrego przeciwnika.
„Przyjaciel z Zielonej Góry”
Znany warszawski prozaik, pisarz z du¿ym,
uznanym dorobkiem - Marek Nowakowski
poda³ niedawno, ¿e zapozna³ siê z zawartoœci¹
„teczki” na w³asny temat. Jakie¿ musia³o byæ
jego zaskoczenie, kiedy skonstatowa³, ¿e
autorem niektórych donosów na niego jest
m.in. „przyjaciel z Zielonej Góry”. Nam tu
wypada siê tylko domyœlaæ, kto to taki. Ilu
takich „przyjació³” tkwi³o w naszym
œrodowisku? Mia³o nic nie byæ wiadome, ale
powoli coraz wiêcej jest i bêdzie wiadome. I to
jest sprawiedliwe.
Có¿
Có¿ mo¿na powiedzieæ o cz³owieku o napiêtej skórze twarzy, który zaszed³ a¿ po sam
szczyt. Ambicje go nios³y i pycha. I jeszcze
inne ognie.
Ci¹g dalszy o prowincji
Prowincjonalnoœæ to zaw³aszczanie racji
wy³¹cznie dla siebie, to niedopuszczanie do
wyra¿ania pogl¹dów, a ju¿ nie daj Bo¿e
wyrazistych pogl¹dów. Upominanie siê np.
o szacunek dla podmiotowego sumienia, wyznania czy œwiatopogl¹du budzi tu niemal natychmiast zgorszenie. Dlaczego niektórzy
uzurpuj¹ sobie prawo zajmowania siê cudzymi
najbardziej osobistymi przekonaniami, cudzym
¿yciem, tego naprawdê nie jestem w stanie
zrozumieæ. Mogê za³o¿yæ jedynie, ¿e chodzi
o rodzaj uzurpacji. W przypadku reagowania
na tego typu niestosownoœci pojawia siê jakiœ
dziwny pop³och, histeria, agresja, oczekiwanie
i ¿¹danie, by z zaprezentowanych zdañ publicznie siê wyt³umaczyæ, niemal kajaæ.
Przyznaæ siê w koñcu do pope³nienia przynajmniej b³êdu nieprzyzwoitoœci. Bo na prowincji
nic siê tak naprawdê nie zmienia, œwiat
trwa na jedn¹ mod³ê. Zw³aszcza w sferze
myœlenia. Pozycje s¹ zastrze¿one. Coœ
zupe³nie surrealistycznego i jednak kafkowskiego. W zastyg³ych formach trwaj¹ ludzie
wydawaæ by siê mog³o œwiatli, bo wykszta³ceni na wzorach wspó³czesnej i klasycznej
literatury tudzie¿ filozofii. Nie s¹ otwarci, niezale¿ni, nowoczeœni, jedynie udaj¹, pozoruj¹,
¿e s¹ takimi. Tak naprawdê tkwi¹ w nich
despoci. Wydaje siê im, ¿e wolno z wyczytanych paradygmatów czyniæ obowi¹zuj¹cy
dla ca³ej otaczaj¹cej rzeczywistoœci wzór, i ju¿
nikt inny nie powinien roœciæ sobie prawa do
choæby zasygnalizowania w³asnej manifestacji
myœlowej. Bo ten ich wzór ma byæ niepodwa¿alny. A przecie¿ siê myl¹. Nie nad¹¿aj¹c
za duchem czasu. Ludzie prowincjonalni
z biegiem lat zmieniaj¹ siê w gorliwych
stra¿ników swoich zas³ug, nienaruszalnoœci
autorytetu i sêdziwoœci wieku. Przykre, ale
prawdziwe.
Nad Odr¹
Tutaj, w pradolinie Odry, na jej obrze¿u, na
tej niewidzialnej linii ³¹k i lasów, gdzie niemal
ca³e ¿ycie mieszkam (poza kilkuletnim
pobytem w europejskim Wroc³awiu), odkrywam horacjañsk¹ pozytywnoœæ. Muszê odkrywaæ. Potykaæ siê o grudê i staraæ siê byæ
ptakiem. Chcê czy nie chcê. Tyle mi przypad³o
i wszystko zale¿y od tego, co potrafiê
zobaczyæ w sk³adzie i uk³adzie tego lokalnego
œwiata. Ceniê jego rytm, ³agodnoœæ, chropowatoœæ, gorycz, pojedyñczoœæ ka¿dej
rzeczy. Wilgoæ, igliwie, mech i kamienie.
Zimno, skwar. Mam tu swoje wierzby obstukiwane przez dziêcio³a, podmok³y, olchowy las,
wychodz¹c¹ z niego sarenkê, œcie¿kê w sosnowym lesie, noc¹ s³yszê szczekanie psa.
Zapisujê tê ojczyznê na kartce. Widok lip
z mojego okna. PóŸn¹ jesieni¹ czasami idê
daleko w pola po g³óg. Zwyczajnoœæ jak
pó³przezroczysta zas³ona, nieco zmatowia³a
lub przykurzona szyba, delikatnie zamglony
widok. Mo¿na dojrzeæ rzeczy ostateczne.
Widniej¹ce na granicy horyzontu. Liœæ
opowiada historiê, w której jest powaga.
Kropla nim wyschnie odtwarza kosmos.
W czerwcu nios¹ siê oceany, b³ogostany
akacjowego zapachu. Noc¹ bezustannie
nap³ywaj¹ jego gêste fale. D³ugo wysiadujê na
schodach. Czasami do pó³nocy. Lubiê to.
Czekam na takie dni. Nasycone zapachem.
Teraz œwieci nad ³¹k¹ wielki bochen ksiê¿yca,
co dopiero wyp³yn¹³ nad horyzont. Móg³by siê
nie jeden tutaj w³aœnie uczyæ, ¿e ¿ycie nie
sk³ada siê tylko ze s³ów, zw³aszcza
gor¹czkowych s³ów bez pokrycia, co siê ci¹gle
mno¿¹. I ludzi przyprawiaj¹ o nieszczêœcia.
Tak siê z³o¿y³o, ¿e pojecha³em do Zaboru
z Ani¹ Szewczuk (subtelne ma wiersze,
zaskakuj¹ce w widzeniu lirycznych prze¿yæ)
na spotkanie autorskie w tamtejszej bibliotece
i odczuliœmy klimat ¿yczliwoœci dla poezji
i w ogóle wartoœci cz³owieczych. Jeszcze siê
ludzie nie zaparli ani nie wyzbyli podstawowych zapatrywañ na ¿ycie. Dobrych zapatrywañ, które umacniaj¹ ducha. Nie zas³oni³y
ich twarzy maski. W³aœnie tu, jakby na
poboczu œwiata. Którego rytm ju¿ ma³o kogo
obchodzi. Rytm zachowuj¹cy jednak istotnoœæ. Wracaliœmy przez £az, Przytok, Zawadê
patrz¹c w gwiaŸdziste niebo, œwiat³o w oknach
wielu domów, na krajobrazy pól i lasów
ton¹cych w mroku nocy, które ledwo by³o
widaæ. Odra pozdrawia³a subtelnym zamgleniem
Tulipany
W po³owie stycznia, a styczeñ tego roku
prawie wiosenny albo i bardziej ni¿ prawie
wiosenny, modyfikowany klimatycznie, wysz³y
tulipany, wychyli³y siê sympatycznie m³od¹
zieleni¹, ciekawsko do œwiat³a, spoœród
grudek pulchnej, torfowej ziemi. Gdyby im
umieæ dorównaæ. Czyli przejœæ od s³ów do
czynu. I wiedzieæ, co nale¿y wiedzieæ, aby
w najmniejszym poruszeniu nie zawiera³ siê
b³¹d, który niweczy wszystkie najœwietniejsze
zamiary. A wtedy do œwiat³a ju¿ ¿adna droga.
Intencje pogubione, myœli nie znajduj¹
sposobu ani prostoty odwagi, by siê do ¿ycia
odnowiæ i przysposobiæ. Zrobi³o siê w styczniu ciep³o, raŸnie na duszy. Ju¿ mia³em
wra¿enie, ¿e tak pozostanie. I szeroko
zewsz¹d nadejdzie m³odoœæ. A tu nagle œniegu
nasypa³o, i s³usznie, i w bieli œwiat natychmiast wypiêknia³. A teraz znowu œniegu nie
Czes³aw Sobkowiak
73
ma, powia³ ciep³y, porywisty wiatr, tulipany
wychylaj¹ siê z ziemi. Takie s³abe, jeszcze
bezradne, a jest w nich ca³a moc natury. Ten
zapisek przyrodniczy dedykujê Ewie, która jak
ma³o kto wie i czuje, o czym tu piszê.
Ulica w Zawadzie
Nie jest jakaœ szczególna. Chodzê po niej
ju¿ dziesi¹tki lat. Teraz jest asfalt, wczeœniej
by³y kocie ³by. Sporo samochodów na poboczach. Domy st³oczone jeden obok drugiego.
Dorodne lipowe drzewa poprzycinano, bo
ga³êzie wchodzi³y w druty elektryczne. Niektórzy za³o¿yli nowe dachówki i ocieplenia.
Otworzyli sklep „Ewa”. W koœciele za³o¿yli
nowy witra¿. Niekiedy wchodzê na dach swojego domu i ogl¹dam okolicê. Widzê, ¿e ze
stodó³, w których dawniej sk³adano snopy
zbo¿a, str¹cono bocianie gniazda. Jesienn¹
oraz wiosenn¹ por¹ ci¹gnê³y têdy dzieñ i noc
d³ugie kolumny radzieckiego wojska. Wy³o to
wszystko. Po wsze czasy. Noc¹ ciê¿ko i g³ucho sz³y rakiety szczelnie okryte brezentem a¿
trzês³y siê domy. A teraz nareszcie nawet autobusy w kierunku Zaboru jad¹ inn¹, okrê¿n¹
drog¹. Ta ulica nie kojarzy mi siê najlepiej,
zw³aszcza z okresu stanu wojennego. Wieczorami, w œrodku nocy, podchodzili pod mój
dom jacyœ m³odzi ludzie i starali siê byæ bardzo dokuczliwymi. Rzucano kamieniami
(kilka razy st³uczone zosta³y szyby w oknach),
walono piêœciami w drzwi. Uszkadzano je.
Nagle budzi³em siê w nocy, wstawa³em, uchy-
74
la³em firanki. Czasami w pobli¿u z wygaszonymi œwiat³ami stawa³o auto, z którego
nikt nie wysiada³, tylko obserwowa³. Taki to
by³ czas. Min¹³. Ten, co na zebraniach oddzia³u miejscowych pisarzy zgryŸliwie
komentowa³ moje chodzenie z Bibli¹ pod
pach¹, te¿ ju¿ min¹³. Ta, co by³a wtedy aktywna, podekscytowana, próbowa³a dziwnie
zagadywaæ, postarza³a siê znacznie. Zobaczy³em nie tak dawno w lokalnej gazecie zdjêcie zrobione mi w tamtym czasie z ukrytego
aparatu. Idê na nim w pobli¿u Zbawiciela,
chodnikiem po stronie, gdzie teraz stoj¹ ju¿
nie wywo¿eni w nocy solidarnoœciowi robotnicy. Wygl¹dam du¿o m³odziej. Napisano pod
nim: „nieznany mê¿czyzna”, rozeœmia³em siê.
Mo¿e i s³usznie tak napisano, w koñcu ja sam
siebie do koñca nie znam. Gazetê wrzuci³em
do kosza na œmieci. Na pewno jest jeszcze
gdzieœ wiele innych zdjêæ, tak¿e tajnych
nagrañ. Mniejsza z tym. Na mojej ulicy,
w pobli¿u mojego domu, by³ do niedawna
maleñki sklep spo¿ywczy. Wieczorami
zw³aszcza licznie zbierali siê przy nim
piwosze, ale pito te¿ wino pod lipowymi drzewami nawet w czasie deszczu. Gwar. Krzykliwe rozmowy pijanych. Latem ha³as niós³
siê do póŸnej nocy. Gard³owe œpiewy.
Dochodzi³o do awantur. Próbujê przywo³aæ
tamte twarze, ciep³e dni, twarze m³odych
osób, których zna³em. I okazuje siê, có¿, nikogo z nich, tak¿e jeszcze m³odej sprzedawczyni
tego sklepiku, ju¿ nie ma na œwiecie. Odeszli.
Henryk Szylkin
Wiosna
S³oñcem maj rozb³ysn¹³. Zakwit³y czereœnie
zapraszaj¹c pszczo³y na z³ote nektary.
Tañczy t³um motyli, a barw swych nadmiarem
umaja ogrody narodzone we œnie.
Widz¹c to kuku³ka zapodziana w liœciach
wyfruwa z kryjówki z kukaniem radosnym,
wszak bocian na dachu wyklekota³ wiosnê:
kwiatom, drzewom i ludziom – wszystkim
uroczyœcie.
Niech ta ptasia radoœæ pod krêgiem szafirów,
bez sennych nad wod¹ ociê¿a³ych mg³awic,
które rodz¹ chmury owiniête kirem,
nie burzy ogrodów przylotem b³yskawic.
Wstrzymaj wiosno wszystkie czasu moce ciemne,
aby nie krzycza³y – daremnie, daremnie!
Lato
Wczoraj by³y p¹ki, dziœ kosze owoców.
W kwietniu przebiœniegi, w lipcu ró¿e kwitn¹.
Widnokr¹g nad lasem od œwitu b³êkitny.
Przysz³y dnie najd³u¿sze i najkrótsze noce.
Ogród niby obraz w sztaludze rozpiêty,
a na nim w rozb³ysku mozaikowe lato
w zio³a rozmaite i w kwiaty bogate,
zasadzone jakby na pó³krêgu têczy.
Inny czas w nim p³ynie – ni¿ ten w wioœnie mojej
zanurzony w barwie niebiesko-ró¿owej
gdzie serce stuka³o radosnym spokojem,
a tysi¹c pomys³ów wpada³o do g³owy.
Pozosta³y po nich tylko nik³e cienie.
Przerwa³ œwiat sen dziecka, a losy odmieni³.
75
Patryk Koblischke, Martyna B¹k, Daria Steffan, Ma³gosia Pieni¹¿ek, Damian Koby³ecki
Legenda o ksiê¿niczce S³ubii
i ksiêciu Furcie
S³ubice, miasto le¿¹ce na granicy polsko-niemieckiej, s¹siad Frankfurtu nad Odr¹, w roku
2005 obchodzi³y swoje 60-lecie. Aby uczciæ tê rocznicê Biblioteka Publiczna Miasta
i Gminy w S³ubicach og³osi³a konkurs plastyczny pt. „Legenda o moim mieœcie”.
Na konkurs wp³ynê³o wiele prac. Dzieci ze œwietlicy SP Nr 3 w S³ubicach, nim wykona³y
prace plastyczne, napisa³y kilka legend o swoim mieœcie. S¹ to piêkne opowieœci p³yn¹ce
prosto z serca, które mog³y siê wydarzyæ. Poni¿ej przedstawiamy jedn¹ z nich.
Dawno, dawno temu nad brzegiem
wielkiej rzeki mieszka³a sobie dziewczyna
imieniem S³ubia.
S³ubia tak naprawdê by³a ksiê¿niczk¹, ale
o tym nie wiedzia³a, bo jej rodzice zginêli
w bitwie pod Kunowicami. S³ubi¹ opiekowali
siê wieœniacy, którzy zajmowali siê soleniem
ryb z³owionych przez rybaków.
S³ubia lubi³a przesiadywaæ nad rzek¹ i karmiæ ³abêdzie. Pewnego dnia, gdy pochyli³a siê
nad lustrem wody, zobaczy³a… koguta o twarzy mê¿czyzny. Wystraszy³a siê i uciek³a.
Jednak nie dawa³o jej to spokoju i nastêpnego ranka wróci³a nad rzekê. Tym razem na
twarzy mê¿czyzny zobaczy³a ³zy. Nagle
us³ysza³a szum fal:
76
- Pomó¿ mu, pomó¿...
- Co mam zrobiæ? - zapyta³a zaskoczona
- Musisz znaleŸæ z³ot¹ nitkê. Potem na
lnianej koszuli wyhaftuj cyfry 69100 i wrzuæ
j¹ do wody - zaszemra³y fale.
Dziewczyna postanowi³a pomóc p³acz¹cej
twarzy.
Nie wiedzia³a, gdzie znaleŸæ z³ot¹ nitkê.
Ca³y dzieñ chodzi³a wzd³u¿ rzeki, ale nic nie
znalaz³a. W koñcu zmêczona usiad³a, aby
nakarmiæ swoje ³abêdzie. Zwierzy³a siê im
z problemu, a wtedy najwiêkszy ³abêdŸ
zanurkowa³ i wyci¹gn¹³ z dna k³êbek z³otej
nici. Uradowana dziewczyna, prêdko pobieg³a
do domu wyszywaæ koszulê.
Nastêpnego dnia rano, kiedy tylko promienie s³oneczne oœwietli³y ziemiê, dziewczyna
pobieg³a nad rzekê.
Wrzuci³a koszulê. Zaszumia³y fale, woda
siê wzburzy³a i w strumieniach fontanny
pojawi³ siê prawdziwy ksi¹¿ê.
- Dziêkujê Ci za odczarowanie - powiedzia³ ochryp³ym g³osem.
Pok³oni³ siê nisko i znikn¹³. Dziewczyna
poczu³a siê rozczarowana, rozp³aka³a siê
i posz³a do domu. Dni mija³y, a ksi¹¿ê nie
pojawia³ siê. Nagle w nocy odezwa³y siê
dŸwiêki tr¹bki. Przed drzwiami cha³upy sta³
ksi¹¿ê z ca³ym orszakiem. Uklêkn¹³ przed
dziewczyn¹ i powiedzia³:
- Przepraszam, ¿e musia³aœ na mnie czekaæ
tak d³ugo. By³em kiedyœ z³ym cz³owiekiem,
bardzo krzywdzi³em ludzi. Za karê Wró¿ka
zaczarowa³a mnie w tê wodn¹ poczwarê.
I dopiero tobie uda³o siê mnie odczarowaæ.
- Ale gdzie by³eœ tak d³ugo?- zapyta³a
S³ubia
- Musia³am zadoœæuczyniæ ca³e z³o, które
wyrz¹dzi³em ludziom. Inaczej znów sta³bym
siê potworem.
S³ubia i Furt pobrali siê i ¿yli d³ugo
i szczêœliwie. Ksi¹¿ê Furt zbudowa³ piêkny
zamek po obu stronach rzeki, po³¹czony
mostem.
Co pozosta³o do dziœ z tej legendy?
Nazwa S³ubic pochodzi podobno od s³owa
Salzbitz, które z niemieckiego oznacza izba
solna lub spichlerz solny. Tam w³aœnie pracowali opiekunowie S³ubii, sol¹c ryby
sp³awiane Odr¹ przez flisaków. Spichlerz
przetrwa³ do dziœ pod nazw¹ Oderspeiche. Nie
ma wprawdzie zamku, ale jest most ³¹cz¹cy
oba miasta S³ubice i Frankfurt, niegdyœ jedno.
St¹d te¿ pochodzi nazwa Stowarzyszenia
S³ubfurt, które poprzez sw¹ dzia³alnoœæ próbuje
po³¹czyæ oba miasta w przestrzeni kulturalnej
i artystycznej. Magiczna cyfra wyhaftowana
przez S³ubiê - to oczywiœcie kod pocztowy
S³ubic.
Patryk Koblischke, Martyna B¹k, Daria Steffan, Ma³gosia Pieni¹¿ek, Damian Koby³ecki
Die Sage über die Prinzessin
Slubia und Prinz Furt
S³ubice, die Stadt an der deutsch-polnichen Grenze, Nachbar von Frankfurt an der Oder,
beging im Jahre 2005 sein 60-jähriges Jubiläum. Um dieses Jubiläum würdig zu feiern,
verkündete die Öffentliche Stadt- und Gemeindebibliothek in S³ubice einen
Kunstwettbewerb zum Thema „Eine Legende über meine Stadt“. Viele Arbeiten sind
eingegangen. Kinder aus der Grundschule Nr. 3 in S³ubice, bevor sie ihre Arbeiten gefertigt haben, haben mehrere Legenden über ihre Stadt geschrieben. Es sind wundeschöne
Geschichten, direkt aus dem Herz, die auch wirklich hätten passieren können. Unten
präsentieren wir eine von ihnen.
Vor langer, langer Zeit, am Ufer eines
großen Flusses lebte ein Mädchen namens
Slubia.
Slubia war eigentlich eine Prinzessin, aber
sie selbst wusste nicht davon, da ihre Eltern in
der Kunnersdorfer Schlacht getötet worden
Pro Libris
77
sind. Slubia lebte bei einer Bauerfamilie, die
sich mit dem Salzen der Fische, die die Fischer
gefangen haben, beschäftigte. Slubia liebte es
am Fluss zu sitzen und die Schwäne zu füttern.
Eines Tages, als sie sich über die
Wassertafel beugte, sah sie einen Hahn mit
dem Besicht eines Mannes. Sie erschrak und
rannte weg. Diese Begegnung ließ sie nicht in
Ruhe und am nächsten Tag ging sie früh
wieder zum Fluss. Im Gesicht des Mannes hat
sie Tränen bemerkt und sie hörte eine Stimme,
die sagte:
- Hilf mir, hilf.
- Was soll ich machen? - fragte sie.
- Du musst einem goldenen Faden finden
und dann auf einem Hemd die Zahlen 69100
sticken und zum Schluss das Hemd ins Wasser
werfen. - sagte die Stimme.
Das Mädchen beschloss dem weinenden
Gesicht zu helfen. Sie wusste nicht, wo sie
nach dem Faden suchen sollte, setzte sich
erschöpft auf einen Stein und fing an die
Schwäne zu füttern, dabei erzählte sie über ihr
78
Problem. Auf einmal tauchte der größte
Schwan tief ins Wasser und holte ein Knäuel
mit einem goldenen Faden heraus. Das glückliche Mädchen rannte schnell nach Hause und
fing zu sticken an.
Am nächsten Tag, beim den ersten
Sonnenstrahlen, lief sie zum Ufer und warf das
Hemd ins Wasser hinein.
Das Wasser brodelte und in einer
Wasserfontäne zeigte sich ein wahrer Prinz.
- Ich danke dir, dass du den Fluch von mir
genommen hast. - sagte er leise, verbeugte sich
und verschwand.
Das Mädchen fühle sich enttäuscht, fing zu
weinen an und ging nach Hause.
Viele Tage vergingen und der Prinz zeigte
sich nicht mehr. Eines Nachts hörte man auf
einmal Trompeten spielen. Vor dem Haus
stand der Prinz mit seinem Hof, kniete vor
dem Mädchen und sagte:
- Entschuldige, dass du so lange auf mich
warten musstest. Ich war ein sehr böser
Mensch und habe oft den Leuten wehgetan.
Eine Fee verwandelte mich zur Strafe in das
Ungeheuer. Du hast es geschafft mich zurück
zu verwandeln.
- Wo warst du jetzt so lange? - fragte
Slubia.
- Ich musste zuerst all das Böse, was ich
gemacht habe, wieder gut machen, sonst
könnte ich mich wieder in das Ungeheuer verwandeln.
Slubia und Furt heirateten und lebten lang
und glücklich. Prinz Furt baute ein Schloss auf
beiden Uferseiten, das mit einer Brücke verbunden war.
Idalia Roszczyk
Przebudzenie
ostatnio budzê siê zbyt trzeŸwa
aby przetrwaæ
odurzam siê sarkazmem
regularnie prowadzê namiêtne dysputy
z g³uchoniemym s¹siadem na temat
sensu i celu krêcenia tasiemcowych idioseriali
made in Ameryka £aciñska
uciekaj¹c przed sob¹
ukrywam siê w ramionach
przypadkowych mi³oœci
o których nazajutrz zazwyczaj
zapominam
jakiœ dirty dancing na parkiecie
jakiœ taniec jêzyków w ustach
i „mimo i¿ cholernie mnie krêcisz
nie przelecê ciê bo ciê szanujê”
kud³ate anio³y
fruwaj¹ ponad g³owami
i uradowane klaszcz¹ kikutami
skrzyde³ b³agaj¹c o bis
ledwo widoczne œlady po ospie wietrznej
przypominaj¹ ¿e by³am dzieckiem
jeszcze ¿ywi poeci
nie rzucaj¹ siê ju¿
w przepaœæ epitetów
szeregowych i porównañ
homeryckich by ratowaæ
upadaj¹c¹ kulturê wysok¹
³ykaj¹ prochy na podwy¿szenie
nastroju cierpi¹ z powodu
impotencji twórczej i hemoroidów
seryjnie tn¹ ¿y³y
wierszom nienarodzonym
79
Lubuskie Wawrzyny
konkurs na najlepsz¹ ksi¹¿kê literack¹ i naukow¹ roku 2006
80
W lutym odby³a siê coroczna uroczystoœæ
wrêczenia Lubuskich Wawrzynów
Literacki „nobel” przyznawano ju¿ po raz
trzynasty. Jury, reprezentuj¹ce organizatorów
konkursu, w sk³adzie: Andrzej Waœkiewicz
(Urz¹d Marsza³kowski), prof. S³awomir Kufel
(Urz¹d Miasta), Alfred Siatecki („Gazeta
Lubuska”), Gra¿yna Rozwadowska-Bar
(ZLP), Maria Wasik (Biblioteka Norwida),
wybiera³o najlepsz¹ ksi¹¿kê spoœród ponad 20
„Gazetê Lubusk¹”, a wykonany przez Daniela
Kotallê.
Nominacjê do Wawrzynu Literackiego
otrzyma³ poœmiertnie Tadeusz Firlej za tomik
poezji Z czego zbudowany jest ten œwiat, opublikowany przez Wydawnictwo Prywatne FTF
w Gubinie.
Przyznano równie¿ dyplom honorowy za
debiut poetycki Agnieszce Moroz autorce
tomiku Ka¿dy idzie do nieba. Ksi¹¿ka ukaza³a
tytu³ów. W efekcie dyskusji postanowiono
przyznaæ Lubuski Wawrzyn Literacki powieœci Henryka Wawrzyñca Kordonia zatytu³owanej Kmieæ Sokolic z roli. Ksi¹¿ka
wydana w rzeszowskim Seminarium Duchownym jest trzytomow¹ sag¹ opisuj¹c¹ mieszkañców wsi polskiej na prze³omie XIX/XX
wieku. Laureat otrzyma³ nagrodê pieniê¿n¹
fundowan¹ przez Prezydenta Zielonej Góry
oraz z³oty liœæ wawrzynu sponsorowany przez
siê w wydawnictwie Artystyczno-Graficznym
„Arsena³”.
Ponadto Jury wyró¿ni³o dyplomem honorowym dr Ma³gorzatê Miko³ajczak za dokonania krytyczno-literackie, a szczególnie za
przygotowanie kolejnej Antologii poezji
lubuskiej, wydanej przez biblioteczn¹ Oficynê
Pro Libris.
Po raz drugi przyznano te¿ Wawrzyny
Naukowe. Tutaj decyzjê podejmowa³o Jury,
reprezentuj¹ce organizatorów konkursu,
w nastêpuj¹cym sk³adzie: prof. Czes³aw
Osêkowski (Uniwersytet Zielonogórski), prof.
Wojciech Strzy¿ewski (Biblioteka Norwida),
prof. Dariusz Dolañski (Urz¹d Marsza³kowski), dr Dariusz Rymar (Archiwum Pañstwowe
w Gorzowie), red. Edward Mincer (Radio
Zachód). Jury zdecydowa³o uhonorowaæ
Wawrzynem Naukowym ksi¹¿kê Tadeusza
Dzwonkowskiego
Zielonogórski
Klub
Inteligencji Katolickiej w latach 1981-2006.
Nagrodê sponsorowa³ Marsza³ek Województwa Lubuskiego, natomiast z³oty liœæ wawrzynu
Rektor Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Nominacjê do Wawrzynu Naukowego
otrzyma³a ksi¹¿ka – album Byliœmy w teatrze.
60 lat Teatru im. J. Osterwy w Gorzowie Wlkp.
Krystyny Kamiñskiej i Ireneusza K. Szmidta,
wydana z okazji jubileuszu. Ksi¹¿kê opublikowa³o wydawnictwo Artystyczno-Graficzne
„Arsena³”. Uzupe³nieniem dyplomu by³a
akwarela Adama Bagiñskiego z widokiem
Zielonej Góry. Podobn¹ otrzyma³a dr Ma³gorzata Miko³ajczak.
Ca³¹ uroczystoœæ prowadzi³, sprawnie
i dowcipnie, redaktor Edward Mincer, teksty
literackie piêknie interpretowa³a Ma³gorzata
Wower, a muzycznie uroczystoœæ wspiera³
zespó³ Cadillac.
Maria Wasik
Na zdjêciach: Henryk Wawrzyniec Kordoñ, Agnieszka Moroz, Tadeusz Dzwonkowski,
Krystyna Kamiñska i Ireneusz K. Szmidt.
Maria Wasik
81
NA GRANICY
82
Jacek Weso³owski
Jacek Weso³owski
Skrzydlate s³owa
(Rozwagi
polsko-niemieckie 2)
Geflügelte Worte
(Deutsch-polnische
Abwägungen 2)
Filozof (Ludwig Wittgenstein) powiada, ¿e jêzyk odbija rzeczywistoœæ. Znane
porzekad³o mówi, ¿e przys³owia s¹
m¹droœci¹ narodów. Narody maj¹ swoje
jêzyki i owe jêzyki odbijaj¹ m¹droœci tych
narodów w przys³owiach, w porzekad³ach, w cytatach ze skarbnicy narodowych literatur. W „skrzydlatych
s³owach”.
Le¿¹ przede mn¹ dwie grube ksiêgi
„skrzydlatych s³ow”: polskich i niemieckich. Ksiêgê polsk¹ u³o¿yli A. Romanowski i H. Markiewicz (Skrzydlate s³owa,
Pañstwowy Instytut Wydawniczy, War-
Der Philosoph (Ludwig Wittgenstein)
meint, dass die Sprache Spiegel der
Wirklichkeit sei. Ein bekannter Ausspruch
besagt, Sprichwörter seien die Weisheit der
Völker. Die Völker haben nämlich seine
Sprachen und diese spiegeln eben die
Volksweisheiten in den Sprichwörtern,
Aussprüchen und Zitaten aus der Schatzkammer ihrer Literaturen wieder. In den
„geflügelten Worten“.
Vor mir liegen zwei dicke Bände: ein
polnisches und ein deutsches Buch der
„geflügelten Worten“. Das polnische Buch
verfassten A. Romanowski i H. Markiewicz: Skrzydlate slowa (Geflügelte Worte),
szawa 1990). Ksiêga niemiecka jest
dzie³em zbiorowym (K. Bötcher u.a.,
Geflügelte Worte, Leipzig 1981). Porównajmy zebrane w nich m¹droœci narodów
polskiego i niemieckiego o sobie nawzajem.
Co mówi¹ polskie „skrzydlate s³owa”
o Niemcach? W polskiej ksiêdze jest
kilkanaœcie (piêtnaœcie) fraz z wyrazami
„Niemcy”, „Niemiec”, „niemiecki”. Najbardziej bodaj znane s¹ s³owa pieœni
patriotycznej, u³o¿onej przez poetê
Hoffmannna von Fallersleben w 1841
roku, któr¹ od 1922 œpiewaj¹ Niemcy
jako swój hymn narodowy: „Niemcy,
Niemcy ponad wszystko” (Deutschland,
Deutschland über alles – po II wojnie
œwiatowej pierwsz¹ strofê z ow¹ fraz¹
w³aœnie z hymnu wykreœlono). Inne popularne wœród Polaków m¹droœci
o Niemcach: „My, Niemcy, boimy siê
tylko Boga“ (Bismarck, 1888), „I Niemcy
s¹ ludzie...” (Mickiewicz, Konrad
Wallenrod, 1829; zdanie to powtarza Prus
w Lalce, 1887: „Niemcy te¿ s¹ ludŸmi...”),
„Nie bêdzie Niemiec plu³ nam w twarz,
ni dzieci nam germani³” (Konopnicka,
Rota, 1908), „A chocia¿ Niemiec, g³os
ludzki rozumia³” (Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1834), „miêdzy Niemców a Moskwê!” (¯eromski, Wierna rzeka, 1912),
„niemiecka gruntownoœæ” (deutsche
Gründlichkeit), „niemiecka przytulnoœæ”
(deutsche Gemütlichkeit).
W okaza³ej niemieckiej ksiêdze narodowych m¹droœci znajdujemy tylko dwa
zdania na temat Polski i Polaków, nawiasem mówi¹c odnotowa³ je ju¿ Georg
Buchmann w swoim pierwszym na
œwiecie zbiorze „skrzydlatych s³ów”:
Geflügelte Worte. Der Zitatenschatz des
deutschen Volkes, 1864. Oto one: „Finis
(regna) Poloniae!“ (przypisywane Koœciuszce, 1794) oraz „Noch ist Polen nicht
verloren“ (Mazurek D¹browskiego ze s³owami Józefa Wybickiego, 1797, refren
hymnu pañstwa polskiego od 1918:
„Jeszcze Polska nie zginê³a / Póki my
¿yjemy!”, ka¿de dziecko wie.
PIW Verlag, Warszawa 1990. Der deutsche
Band ist ein Gesamtwerk – von K. Bötcher
u.a., Geflügelte Worte, Leipzig 1981.
Vergleichen wir die Volksweisheiten der
Polen und der Deutschen; was sie gegenseitig voneinander denken?
Was sagen die polnische „geflügelte
Worte“ über die Deutschen? In dem polnischen Buch gibt es über ein Dutzend (15)
Phrasen, in denen die Wörter „Niemcy“
(Deutschland), „Niemiec“ (der Deutsche)
oder „niemiecki“ (deutsch) vorkommen.
Meistbekannt sind die von Hoffman von
Fallerslebens patriotisches Gedicht von
1841: „Deutschland, Deutschland über
alles“; die Deutschen singen es seit 1922 als
Nationalhymne (nach dem 2. Weltkrieg
wurde die erste Strophe mit der Phrase aus
der Hymne weggestrichen). Andere wohl
bekannteste: „Wir Deutschen fürchten Gott
und sonst niemand“ (Bismarck, 1888),
„Auch Deutsche sind Menschen“ (Adam
Mickiewicz, Konrad Wallenrod, 1929; der
Satz wiederholt Boles³aw Prus im Roman
Die Puppe, 1887), „Es wird der Deutsche
uns nicht ins Gesicht spucken und unsere
Kinder nicht germanisieren“ (Maria
Konopnicka, Eid, 1908), „Obwohl Deutscher (Niemiec= poln. der Stumme,
Bemerkung J.W.), verstand er die Sprache
der Menschen“ (Mickiewicz, Pan Tadeusz,
1834).
„Zwischen
Deutschen
und
Moskowitern!“ (Stefan ¯eromski, Der
getreue Strom, 1922), „deutsche Gründlichkeit“, „deutsche Gemütlichkeit“.
In dem prächtigen deutschen Buch der
Volksweisheiten gibt es nur zwei Sätze, in
denen von Polen die Rede ist; übrigens
dieselben, die schon Georg Buchmann in
dem wohl ersten Zitatenbuch der Welt,
Geflügelte Worte. Der Zitatenschatz des
deutschen Volkes (1864) angegeben hat:
„Finis (regna) Poloniae!“ /(Tadeusz Koœciuszko zugeschrieben, 1794) und „Noch ist
Polen nicht verloren!“ (Dombrowskimarsch
zum Gedicht von Józef Wybicki, 1797, die
Hymne Polens seit 1918).
Die beide Zitatensammlungen, sowohl
die polnische als auch die deutsche, lassen
die wohl bekannteste Redewendungen
unter den Tisch fallen: die polnischen „Jak
œwiat œwiatem, nie bêdzie Niemiec
Polakowi bratem” (Solange die Welt besteht, wird der Deutsche dem Polen kein
NA GRANICY
83
Obie ksiêgi cytatów, zarówno polska,
jak i niemiecka pomijaj¹ najbardziej
charakterystyczne s¹dy obu s¹siadów
wzajem o sobie. Polacy o Niemcach: „Jak
œwiat œwiatem, nie bêdzie Niemiec
Polakowi bratem”. Niemcy zaœ o Polakach i Polsce: „polnische Wirtschaft”.
W pierwszym pobrzmiewa jakby ¿al,
pomieszany z obaw¹, w drugim jednoznacznie lekcewa¿enie. Uczeni filolodzy
nie zidentyfikowali Ÿród³a tych powiedzeñ, datuj¹ siê chyba na wiek XVIII,
okres kie³kowania europejskich nacjonalizmów. Pierwsze spopularyzowa³ bodaj
Józef Ignacy Kraszewski, drugiego u¿ywa³ ze smakiem wspó³czesny mu Gustav
Freitag (na ksi¹¿kach tego pisarza,
zw³aszcza Soll und haben, ulubiony prezent z okazji konfirmacji, wychowywa³y
siê co najmniej trzy pokolenia Niemców,
ostatnie wynios³o do w³adzy nazistów).
Obaj pisarze byli nieprzejednanymi adwersarzami w narodowym konflikcie polsko-niemieckim w literaturze XIX wieku.
Zastanówmy siê nad jednym i drugim
s³ynnymi powiedzeniami: co siê za nimi
kryje?
Oczywiœcie ka¿de jêzykowe wypowiedzenie mówi tyle¿ o swoim przedmiocie,
co i o podmiocie wypowiadaj¹cym.
Dlaczego w polskim porzekadle nie
mówi siê wprost o Niemcu, ¿e „zawsze
bêdzie wrogiem”? Tylko ze „nie bêdzie
bratem”? Nie jest to sprawa rymu, bo
przecie¿ mog³oby byæ na przyk³ad:
„Niemiec to Polaka wieczny wróg i tak
nam dopomó¿ Bóg!”. Nawet brzmi
„bardzo po polsku”, bo z Bogiem – który
jedynie pozosta³ Polakom od rozbiórki
ostatecznej pañstwa polskiego przez
s¹siadów w koñcu XVIII wieku – królowie i cesarze byli obcy. Jednak nie wprost
i dosadnie „wróg”, tylko eufemistycznie
„nie brat”.
S¹ w jêzyku polskim epitety „rodzinne” o innych narodach. Mówimy
„siostrzyca Francja”, „bracia S³owianie”
(trochê ironicznie, zw³aszcza o Rosjanach), „Wêgier, Polak dwa bratanki i do
84
Bruder sein) und die deutsche: „polnische
Wirtschaft”. In dem polnischen Spruch hört
man Furcht mit Bedauern vermischt, in
dem deutschen – eindeutig die Geringschätzung. Die gelehrten Philologen
haben die Quellen dieser Sprachschöpfungen nicht identifiziert, man soll sie auf
das 18. Jh. datieren, als die europäischen
Nationalismen zu keimen begonnen haben.
Der erste Spruch wurde durch Józef Ignacy
Kraszewskis Werke populär, die zweite
benutzte oft sein deutsche Literaturkollege
Gustav Freitag (dessen Roman Soll und
haben, eine Schullektüre und beliebtes
Konfirmationsgeschenk für mindestens
drei Generationen der Deutschen war – bis
zum Nazideutschland). Die beide Dichter
waren unerbittliche Gegner in dem
deutsch-polnischen Nationalkonflikt in der
Literatur des 19. Jh. Versuchen wir die beiden unfreundlichen Sprüche zu analysieren.
Selbstverständlich sagt jede sprachliche
Äußerung in gleichem Maße etwas über ihr
Objekt aus wie über das Subjekt, das sie
ausspricht. Warum heißt es in dem polnischen Spruch nicht einfach „bêdzie wrogiem“ (er wird ein Feind sein), sondern:
„nie bêdzie bratem“ (er wird kein Bruder
sein). Das ist keine Sache des Reims, weil
das doch zum Beispiel auch so klingeln
könnte: „Niemiec to Polaka wieczny wróg i
tak nam dopomó¿ Bog!“ (Der Deutsche ist
des Polen ewiger Feind, so wahr uns Gott
helfe!). Das klingt sogar „echt polnisch“,
weil es mit Gott verbunden ist, der den
Polen allein seit Ende des 18. Jh. geblieben
ist –, Könige und Kaiser waren Fremde.
Dennoch nicht „feind“, sondern „kein
Bruder“.
Es gibt in dem Polnischen „familiäre
Epitheta“ über andere Nationen: „siostrzyca Francja“ (Schwester Frankreich), „bracia
S³owianie“ (die slawischen Brüder – etwas
ironisch, bes. zu Russen), „Wegier, Polak
dwa bratanki i do szabli i do szklanki“
(etwa: Ungarn und Polen sind wie Vettern,
im Kämpfen und beim Trinken). Wir haben
also hier die polnische Neigung, „sich zu
verbrüdern“, die polnische (slawische)
Seele beim Bechern. Wir sind alle Brüder,
Schwestern – aber: „es wird der Deutsche
dem Polen kein Bruder sein!“. Während der
Pole sich am Tisch vergnügt und zechend
szabli i do szklanki”. Widaæ tu polsk¹
sk³onnoœæ do bratania siê, polsk¹ (s³owiañsk¹) uczuciowoœæ, zw³aszcza gdy
przyjdzie „do szklanki”. Wszyscyœmy
bracia, siostry – ale: „nie bêdzie Niemiec
Polakowi bratem!”. Gdy Polak rozluŸnia
siê przy stopce okowity, zapomniawszy
o bo¿ym œwiecie (lecz rzadko o swych
krzywdach!), Niemiec wychyli z wolna
swoje piwsko, przedtem i potem pomyœlawszy o Wirtschafcie. Jego Wirtschaft
zorganizowany jest wzorowo, nie jest to
polnische Wirtschaft, o nie. Powœci¹gliwy
jest ten Niemiec wobec obcych (ryczy
pieœni tylko w swoim gronie), a zw³aszcza wobec s¹siada przy stole, który
wykazuje braki w podstawowej w jego,
Niemca, przekonaniu dziedzinie, jaka
jest Wirtschaft, die Ökonomie, gospodarstwo. Czy mo¿na ceniæ kogoœ takiego?
Ma³o, nie da siê na ten polnische
Wirtschaft spokojnie patrzeæ i go znosiæ,
a zatem trzeba coœ z tym zrobiæ!
Urz¹dziæ, zorganizowaæ, przyuczyæ
cz³owieka! A wiêc zabory i polityka germanizacyjna, kolonizacja w zaborze
pruskim. Albo po prostu anektowaæ,
wykorzystaæ w najbezwzglêdniejszy
sposób: najazd na Polskê w 1939 roku
i okupacja hitlerowska. No nie, powiemy
dzisiaj, to by³ wybryk niepojêty, nieodpowiedzialny zamach pijanego szewca
na sêdziw¹ a czcigodn¹ damê, kulturê
europejsk¹. Ale co zrobiæ mo¿na z tym
nieszczêsnym Polakiem w ramach przyzwoitoœci? Mo¿na mu po¿yczaæ pieni¹dze,
a w szczególnie trudnej sytuacji s³aæ cz³owiekowi paczki ¿ywnoœciowe. Pierwsze
by³o za Gierka, drugie za Jaruzelskiego.
To ostatnie bardzo by³o krzepi¹ce
w g³odnych latach osiemdziesi¹tych, ale
wniosek z ca³oœci niemiecko-polskiego
stosunku wyp³ywa jeden: Polak dla
Niemca nie jest rownorzêdnym partnerem. Inaczej ni¿ inne, „wielkie narody”: Francja, Anglia, Rosja. Polak niestety i co tu owijaæ w bawe³nê jest „gorszy”
od Niemca. James Joyce, Irlandczyk,
a wiêc „w³aœciwie Anglik”, syn wielkiego
Gottes schöne Welt vergisst, nimmt der
Deutsche langsam seinen Krug, wird aber
dabei nicht vergessen, sich um seine
Wirtschaft zu sorgen. Diese Wirtschaft ist
blühend und musterhaft organisiert, keine
„polnische Wirtschaft“! Der Deutsche ist zu
den Fremden zurückhaltend (brüllt er seine
Marsche nur unter „seinen“), sich im
Wirtshaus besoffen abzuschmatzen, hält er
für degoutant. Und mit jemanden, der in
dem, nach seiner deutschen Überzeugung
so wichtigen Bereich wie Wirtschaft, die
Ökonomie, Schwierigkeiten hat? Kann man
so einen schätzen? Nein, man kann diese
Wirtschaft des Nachbarn nicht ruhig hinnehmen! Man muss was tun.
Man muss das irgendwie organisieren
und ordnen, den Nachbarn belehren,
erziehen: Die Teilungen Polens 1773, 1792
und 1795 und Politik der Germanisierung,
Kolonisation im preusischen Gebiet. Oder
einfach angreifen, annektieren, rücksichtslos ausnutzen: Der deutsche Angriff auf
Polen 1939 und die Naziokkupation. Aber
nein, das war doch ein Unfug, ein unverantwortlicher Attentat auf die alte Dame,
die europäische Kultur. Was soll man also
sonst mit diesem Polen machen? Nun, man
muss ihm Geld leihen und zur Not den
Menschen Lebensmittelpakete schicken.
Das Erste war bei Gierek, das Zweite bei
Jaruzelski.
Das Letzte war sehr schön in den
achtziger Hundejahre in Polen, aber das
Fazit bleibt: Nach wie vor und wieder in
der Geschichte ist der Pole für den
Deutschen kein gleichberechtigten Partner.
Anders als die „große Nationen“: Frankreich, England, Russland. Der Pole ist
schlicht und einfach „schlechter“ als der
Deutsche. James Joyce, Ire, also „eigentlich
Engländer“, Sohn der großen Nation,
angesichts derer sich die Deutschen immer
als „schlechter“ empfanden, hat in seinem
Erwägungen über die europäischen Kultur
Frankreich mit der Mutter, Deutschland mit
dem Vater verglichen. Ein Sohn einer
anderen großen Nation, Wjatscheslaw
Molotow, drückte sich, als er mir
Ribbentrop 1939 den berüchtigten Pakt
abschloss, über Polen folgendermaßen aus:
„Bastard des Versailler Vertrages“.
Diese Nichtigkeit des Polen erweckte im
Deutschen oft Zorn und Aggression: „Finis
Pro Libris
85
narodu, wobec którego Niemcy zawsze
czuli siê jakoœ „gorzej” (Anglicy bardzo
wspó³czuj¹ innym narodom, ¿e nie s¹
Anglikami) w swoich rozwa¿aniach
o rodzinnej Europie porównywa³ Francjê
do matki, Niemcy do ojca. Syn innego
wielkiego narodu, Wiaczes³aw Mo³otow,
wyrazi³ siê jak wiadomo do Joachima
Ribbentropa w sierpniu 1939 roku
o Polsce: „bêkart traktatu wersalskiego”.
Ta „ni¿szoœæ” Polaka budzi w Niemcu
niechêæ, a nastêpnie gniew i agresjê.
„Finis Poloniae!” – wykrzykuje zniecierpliwiony. Lecz bywa te¿ inaczej: „Noch
ist Polen nicht verloren...” – mruczy
Niemiec wspó³czuj¹co a przyjaŸnie,
zw³aszcza gdy jemu samemu coœ gorzej
idzie i pomyœli o Polakach, co to nigdy
nie trac¹ kontenansu i po najwiêkszych
klêskach ich nieszczêsna Polska odradza
sie jak Phoenix aus der Asche. Nieszczêœcie
nie niszczy Polaka, wrêcz raczej go
wzmacnia na duchu. Niemca nachodz¹
wtedy wyrzuty sumienia i wzbiera
w nim entuzjazm dla Polski.
Ów entuzjazm zyskuje racjonalne
uzasadnienie, gdy „zupe³nie nieobliczalny sposób myœlenia Polaków” (wyra¿enie Goethego o Polakach po powstaniu
kosciuszkowskim 1794 roku) pcha ich ku
dzia³aniom, które Niemcy oceniaj¹ jako
dla siebie korzystne w danej ogólniejszej
sytuacji politycznej w Europie czy
w œwiecie. Tak by³o po roku 1830 (entuzjazm dla powstania listopadowego
w pañstwach niemieckich, zw³aszcza
w Saksonii; warto przypomnieæ, ¿e
w samym DreŸnie po roku 1831 kwaterowalo 6 tys. uchodŸców z Królestwa
Polskiego, wœród nich Adam Mickiewicz,
który tam w³aœnie napisa³ swoich
Dziadów czêœæ trzeci¹, st¹d nazwa
„Dziady drezdeñskie”), tak by³o po roku
1980 (Solidarität mit „Solidarnoœæ”
w RFN). Po roku 1848 jednak Niemcy
odetchnêli z ulg¹, po 13 grudnia 1981
wielu po prawdzie te¿. Ró¿ne m¹dre
g³owy w Republice Federalnej pisa³y
w gazetach, ¿e w³aœciwie dobrze zrobi³
86
Poloniae!“ schreit er. Aber manchmal
erweckt sie Mitleid, sogar Sympathie:
„Noch ist Polen nicht verloren...“ murmelt
der Deutsche, wenn ihm etwas schief läuft,
und er denkt dabei an die Polen, die nie die
Hoffnung aufgeben und nach größeren
Niederlagen ihr unglückliches Polen wie
Phoenix aus der Asche wieder auferstehen
lassen. Eine Notlage bricht den Polen nie,
umgekehrt – macht ihn stärker. Dem
Deutschen kommen dann Gewissenbisse
und in ihm erwächst Begeisterung für
Polen.
Diese Begeisterung gewinnt eine Rationale Erklärung, wenn „die absolut
unberechenbare Denkweise der Polen“
(Äußerung von Goethe über den Polen
nach dem gescheiterten KoœciuszkoAufstand 1794) sie zu Taten treibt, die von
den Deutschen für sich als nützlich in einer
konkreten allgemeinen politischen Situation in Euroopa und in der Welt empfunden werden. So war es nach 1830
(Enthusiasmus für den polnischen
November-Aufstand 1830 in deutschen
Staaten, besonders in Sachsen; in Dresden
nach 1831 haben 6 000 Flüchtlinge aus
Polen
quartiert,
darunter
Adam
Mickiewicz, der dort sein berühmtes
Drama Totenfeier. Teil III – sog. Dresdner
Totenfeier – geschöpft hat) so war auch nach
1980 (in der BRD Solidarität mit der polnischen Bewegung „Solidarnoœæ“). Nach 1848
haben die Deutschen aufgeatmet, nach
dem 13. Dezember 1981 manche auch.
Verschiedene kluge Köpfe haben in
Zeitungen geschrieben, dass der General
(Jaruzelski) doch eigentlich richtig gehandelt hatte: wen nicht er, dann wären die
Russen gekommen, was für die Polen
schlimmer gewesen wäre. Und dabei dachten die kluge Köpfe: „Man kann nicht wissen, wie sich das bei der unberechenbaren
Denkweise der Polen weiter entwickelt
hätte. Das könnte für uns Deutsche
irgendwelche unguten folgen haben“.
Das ist selbstverständlich eine sehr
menschliche Haltung. Sicher wäre es für
Polen und Deutschen besser, wenn sich die
gegenseitigen Beziehungen auf die gemeinsamen Interessen als auf einseitigen
Emotionen stützten. Aber es ist schwer mit
den gemeinsamen Interessen, wenn einer
der Partner stärker ist, wenn in seinen
Genera³, bo gdyby nie on, no to Rosjanie,
a to dla Polaków by³oby gorsze. I myœla³y
przy tym te g³owy: „Nie wiadomo, jakby
siê to przy tym polskim nieobliczalnym
sposobie myœlenia rozwinê³o. Jak dalece
by siê rozwin¹æ mog³o. Mog³oby to dla
Europy, tj. dla nas Niemców (zachodnich) mieæ jakieœ niedobre skutki...”.
Oczywiœcie bardzo ludzka postawa.
Zapewne i dla Polaków i dla Niemców
by³oby lepiej, gdyby wzajemne stosunki
oparte by³y bardziej na wspólnych racjach ni¿ na jednostronnych emocjach.
Ale o wspólne racje trudno, gdy partnerzy nie s¹ równi, bo jeden jest równiejszy, w jego rêkach spoczywa inicjatywa. Tak by³o w historii obu narodów co
najmniej od po³owy XVIII wieku. Nie
wiadomo, czego siê po tych Niemcach
by³o spodziewaæ. To znaczy wiadomo, ¿e
niczego dobrego. Bo z jednej strony
Immanuel Kant ze swoim moralnym
imperatywem, humanistyczne wartoœci
niemieckiej kultury, imponuj¹ca Polakom cywilizacja techniczna. Z drugiej
strony Hakata i Hitler, do dziœ nie
ca³kiem nie¿ywy.
Te w³aœnie ambiwalencje w myœleniu
o Niemcach widaæ w polskich kilkunastu
„skrzydlatych s³owach”. I w niemieckich
dwóch frazach o Polsce nie ma jednoznacznoœci. Tylko ¿e s¹ skape, w porównaniu. Oto nierównoœæ.
Ale gdy spojrzeæ dzisiaj na obie strony
granicy na Odrze i Nysie, to mo¿na
ostro¿nie powiedzieæ: „Wyrównuje siê.
Es gleicht sich aus“. Oder?
Aneks
Nota: W pierwszym moim tekœcie
z cyklu Rozwagi polsko-niemieckie (zatytu³owanym Miesi¹c grudzieñ, miesi¹c maj...),
który zamieœci³o „Pro Libris” w numerze
1/2005 do corpus doda³em anex. Czyniê
wiêc tak i teraz. S³owa „rozwagi” zamiast
„rozwa¿ania” u¿ywam œwiadomie dla
poszerzenia konotacji.
Händen die Initiative liegt. So war es in der
Geschichte der beiden Nationen mindestens seit Ende des 18. Jh. Mann kann nie
wissen, was die Polen von diesen
Deutschen zu erwarten haben. Das heißt,
sicher nichts Gutes. Weil es einerseits
Immanuel Kant mit seinem moralischen
Imperativ, die humanistische Traditionen
der deutschen Kultur, die den Polen
imponierende technische Zivilisation gibt.
Andererseits gab es doch die Hakatisten im
19.Jh. und Hitleristen im 20. – die Letzten
sind noch nicht ganz tot.
Diese Ambivalenz ist in den polnischen
goldenen Gedanken über die Deutschen zu
sehen. Und in den deutschen „geflügelten
Worten“ über Polen gibt es keine
Eindeutigkeit. Nur dass die deutsche Liste
der Sprüche sehr knapp ist. Das ist die
Ungleichheit.
Aber, wenn man heute auf die beide
Seiten der Oder-Neiße-Grenze guckt, kann
man vorsichtig sagen: „Es Gleicht sich aus.
Wyrównuje siê“. Oder?
Übertragung von Autor
Anhang
Nota: In meinem ersten Text aus dem
Zyklus Deutsch-polnische
Abwägungen
(Überschrift: Monat Dezember, Monat Mai...),
den „Pro Libris“ im Heft 1/2005 veröffentlicht hat, habe ich dem corpus der anex
angehängt. Das tue ich jetzt ebenso. Das
Wort „Abwägungen“ statt „Erwägungen“
oder „Überlegungen“ benutze ich bewusst,
um die Konotation zu erweitern.
Der gesunkene Deutsche
In der polnischen Literatur der ersten
Nachkriegsjahre, die einen eher beschreibenden als reflektierenden Charakter hat
und aus dem Bedürfnis heraus geschrieben
wurde, vom Alptraum im wachen Zustand
der Okkupation und bes. der KZWirklichkeit zu berichten, wie zum Beispiel
die Bücher von Seweryna Szmaglewska,
Micha³ Rusinek, später von Stanis³aw
Grzesiuk und vielen anderen, treten schablonenartig gezeichnete Figuren auf:
gewöhnliche Schergen, Dummköpfe,
Sadisten, korrumpierte Drückeberger,
NA GRANICY
87
Niemiec obni¿ony
W literaturze polskiej o charakterze
bardziej opisowym ni¿ refleksyjnym,
powstaj¹cej zaraz po wojnie, pisanej
z pragnienia relacji z okupacyjnego koszmaru na jawie, jakim by³y zw³aszcza
hitlerowskie obozy koncentracyjne, jak
np. ksi¹¿ki Seweryny Szmaglewskiej,
Micha³a Rusinka, póŸniej Stanis³awa
Grzesiuka i wielu innych, wystêpuj¹
szablonowo nakreœlone figury: zwyk³e
zbiry, przyg³upy, sadyœci, skorumpowani
dekownicy, karykatury diab³a w obozach
koncentracyjnych, w urzêdach niemieckich, w wojsku. S¹ to egzemplarze
Niemców „moralnie obni¿onych” –
poni¿ej poziomu cz³owieczeñstwa – si³¹
ich troglodyckiej natury.
Aby poprawiæ sobie naprawdê
samopoczucie, trzeba Niemca, którego
generalnie historia stawia ponad
Polakiem, zobaczyæ jako przegranego,
pobitego orê¿em, zale¿nego od woli
Polaka, jako – s³abszego. Czyli – odwróciæ role.
Ten zabieg jest widoczny w ca³ej literaturze polskiej, nie tylko tu¿ powojennej,
przyk³adów znajdzie siê wiele. WeŸmy
jeden z wysokiej próby prozy Tadeusza
Ró¿ewicza (opowiadanie Synowie). Do
ch³opskiej
chaty
wchodzi
oficer
Wehrmachtu. Jest to starszy mê¿czyzna,
nosi okulary. Zapewne z ostatnich rezerw wycofuj¹cej siê armii: jest koniec
wojny. Niemiec jest obdarty, brudny,
wstrz¹sa siê przestraszony na dŸwiêk
wybuchu. Polska ch³opka daje mu kubek
mleka. Prawie zawsze jest tak, ¿e
nieszczêsnemu Niemcowi Polak nie
odmawia chrzeœcijañskiej powinnoœci.
W ten sposób w oczach Polaka Niemiec,
obni¿ony militarnie, tym mocniej podnosi go moralnie. Ta podwójna operacja
na Niemcu jest niezwykle potrzebna
Polakowi, który prze¿y³ wojnê.
W tego rodzaju obrazach widoczna
jest jeszcze inna operacja. Ci Niemcy s¹
pognêbieni i przez cierpienie staj¹ siê
88
Karikaturen des Teufels in Konzentrationslagern, in deutschen Behörden, im
Militär. Es sind Exemplare von Deutschen,
die infolge ihrer trogloditischen Natur
„moralisch gesunken“ sind – unter das
Niveau der Menschheit.
Um das eigene Selbstwertgefühl tatsächlich aufzubessern, muss man den
Deutschen, den die Geschichte im allgemeinen über den Polen stellt, als den
Schwächeren sehen, als jemanden, der verspielt hat, mit der Waffe besiegt wurde und
vom Willen eines Polen abhängig ist. Also –
die Rollen umkehren.
Dieses Bestreben ist in der gesamten
polnischen Literatur zu erkennen, nicht nur
unmittelbar nach dem Krieg, dafür lassen
sich viele Beispiele finden. Nehmen wir
eines aus der hohen Prüfung der Prosa von
Tadeusz Ró¿ewicz, die Erzählung Die Söhne
(Synowie). Ein Wehrmachtmachtsoffizier
betritt eine Bauernkate. Er ist ein älterer
Mann, trägt eine Brille. Sicherlich aus den
letzten Reserven der Armee, die sich auf
dem Rückzug befindet: Der Krieg ist zu
Ende. Der Deutsche ist zerlumpt, schmutzig und beginnt beim Geräusch einer
Explosion erschreckt zu zittern. Die polnische Bäuerin gibt ihm einen Becher Milch.
Fast immer ist es so, dass der Pole dem
unglücklichen Deutschen die Christenpflicht nicht verweigert. Auf diese Weise
fühlt sich der Pole durch den militärisch
gesunkenen Deutschen verweigert. Auf
diese Weise fühlt sich der Pole durch den
militärisch gesunkenen Deutschen umso
stärker aufgewertet. Diese doppelte Operation am Deutschen ist dem Polen, der den
Krieg überlebt hat, ungeheuer notwendig.
In derartigen Bildern wird noch eine
weitere Operation sichtbar. Diese Deutschen sind zugrunde gerichtet. Und durch
ihr Leiden werden sie sozusagen zu
Menschen, wie wir, die gelitten haben. Das
Moralische hat Recht über dem Wirklichen.
Typisch polnisch.
Die Deutschen aus der Zeit
des Friedens – die gegenwärtige
Vergangenheit
Die tragischen Folgen der Kriegskatastrophe und das Kriegsthema waren in
der polnischen Literatur ständig präsent –
ludŸmi, jak my, którzy cierpieliœmy.
Racja moralna przezwyciê¿a racjê realn¹,
si³ê faktów. Typisch polnisch.
Niemcy czasu pokoju
– czas przesz³y teraŸniejszy
Tragiczne skutki wojennej katastrofy,
temat wojenny, by³y stale obecne w literaturze polskiej – od 1945 roku przez
mijaj¹ce dziesiêciolecia. Zatruwa³y ¿ycie
codzienne, psu³y stosunki s¹siedzkie,
wtr¹ca³y siê do mi³oœci dwojga ludzi,
miesza³y siê do podró¿y zagranicznych.
Taki obraz wy³ania siê z wielkiej iloœci
polskich powieœci, nowel, opowiadañ,
wierszy, utworów scenicznych, s³uchowisk radiowych i filmowych scenariuszy, których tematyka nie dotyczy³a
wojny z Niemcami, utwory te podejmowa³y problemy polskiej wspó³czesnoœci.
Nie mo¿na jednak mówiæ o wspó³czesnoœci,
nie
potr¹caj¹c
spraw
przesz³oœci i w taki sposób Niemcy
sprzed 20 i 30 lat jak diabe³ek z pude³ka
mieszaj¹ siê w polskie sprawy czasu
bie¿¹cego. Taki stan rzeczy móg³ nawet
pisarz uczyniæ osi¹ swego konceptu literackiego. Tadeusza Konwickiego Sennik
wspó³czesny (1963), jeden z polskich
ambitnych przyk³adów nouveau roman,
dzieje siê we wspó³czesnoœci, ale gros
ksi¹¿ki zajmuj¹ retrospekcje z partyzantki, piêcioletniej guerilli przeciw
Niemcom.
Jak bardzo œwiadomoœæ zbiorowa
chcia³aby siê od tego tematu uwolniæ,
przekonywa³ Tadeusz Ró¿ewicz w sztuce
Kartoteka (1960), utworze wspó³czesnym
i nowoczesnym. Podstarza³y i sterany
¿yciem wojennym jak i pokojowym polski by³y partyzant monologuje do m³odej
Niemki: „Chê powiedzieæ, ¿e to dobrze,
¿e pani jest. ¯e pani jest na tym naszym
œwiecie taka w³aœnie, ¿e ma pani osiemnaœcie lat (...), ¿e pani siê uœmiecha. Tak
powinno byæ. M³oda, z czyst¹, jasn¹
twarz¹, z oczami, które nie widzia³y... nie
von 1945 an durch die Jahrzehnte hindurch.
Sie vergifteten das Alltagsleben, zerstörten
nachbarschaftliche Beziehungen, schlichen
sich in die Liebe zwischen zwei Menschen
ein und brachten Auslandsreisen durcheinander. Dieses Bild ergibt sich aus einer
Vielzahl polnischer Romane, Novellen,
Erzählungen, Gedichte, Bühnenstücke,
Radiohörspiele und Filmdrehbücher, die
gar nicht vom Krieg gegen die Deutschen
handeln, sondern Probleme der polnischen
Gegenwart aufgreifen.
Man kann jedoch nicht von der
Gegenwart sprechen, ohne Dinge aus der
Vergangenheit zu berühren, und auf diese
Weise mischen sich die Deutschen aus der
Zeit von vor zwanzig, dreißig Jahren wie
das Teufelchen aus der Schachtel in die
aktuellen polnischen Angelegenheiten ein.
Einen solchen Tatbestand konnte ein
Schriftsteller sogar zur Achse seines literarischen Konzepts machen. Tadeusz
Konwickis Zeitgenössisches Traumbuch
(1963, Sennik Wspó³czesny), eines der ambitionierten polnischen Beispiele für den
nouveau roman, spielt in der Gegenwart,
das Gros des Buches aber nehmen
Rückblenden in die Partisanenzeit, den fünfjährigen Guerillakrieg gegen die Deutschen ein.
Wie sehr sich das kollektive Bewusstsein von diesem Thema befreien wollte,
macht Tadeusz Ró¿ewicz in seinem Stück
Kartothek (1960, Kartoteka), einem zeitgenössischen, modernen Werk, sehr deutlich. Ein
alt gewordener, ehemaliger polnischer
Partisan, der vom Krieg ebenso wie vom
Frieden erschöpft ist, hält vor einer jungen
Deutschen den folgenden Monolog: „Ich
will sagen, dass es gut ist, dass es Sie gibt.
Dass Sie in dieser unserer Welt so sind, wie
Sie sind, dass Sie achtzehn Jahre alt sind
(…), dass Sie lächeln. So eben soll es sein.
Jung, mit einem hellen, frischen Gesicht
und Augen, die nicht gesehen haben…
nicht gesehen haben. Ich möchte nur eines
sagen: Ich empfinde keinen Hass gegen Sie
und wünsche Ihnen Glück. Ich wünsche,
dass Sie weiter so lächeln und glücklich
sein mögen. Sehen Sie, ich bin von Dreck
und Blut gezeichnet (…), Ihr Vater und ich
haben in den Wäldern Jagd gemacht…
Aufeinander. Mit Gewehren, mit Flinten…
nein, nein, ich werde nichts erzählen… jetzt
NA GRANICY
89
widzia³y. Chcê tylko jedno powiedzieæ:
nie czujê do pani nienawiœci i ¿yczê
szczêœcia. ¯yczê, ¿eby pani siê tak
uœmiecha³a i by³a szczêœliwa. Widzi pani,
ja jestem uwalany w b³ocie, we krwi (...)
pani ojciec i ja polowaliœmy w lasach...
Na siebie. Z karabinami, ze strzelbami...
nie, nie bêdê opowiada³... teraz lasy stoj¹
ciche, prawda? Cicho jest w lasach.”
Ró¿ewicz dobrze pamiêta wojnê,
zaraz po niej pisa³ w s³ynnym wierszu:
„ocala³em prowadzony na rzeŸ.” Mgliste
wspomnienie o wojnie i o Niemcach
czasu wojny maj¹ pisarze urodzeni
w latach trzydziestych. Byli dzieæmi,
kiedy siê skoñczy³a, jednak ich czas
teraŸniejszy miesza siê co i raz z przesz³ym niedokonanym. Andrzej Brycht,
Dancing w kwaterze Hitlera (1966),
powieœæ wspó³czesna, czas akcji circa
anno 1965: „Wyrzygaæ to wszystko
z siebie, wyrzygaæ! Skurczony sta³em
pod bunkrem Hitlera (...), ¿aby gra³y
ostro w basenie Ewy Braun, od hotelu
szczekanie wilczura (...) chrypia³o grubo
i strasznie, a ze mnie schodzi³ ca³y dzieñ
dzisiejszy z charkotem i wyciem, wszystko, co wlaz³o we mnie si³¹, niepotrzebnie, mowa Niemca (...) krew dziewczyn,
p³omienie spalaj¹ce ludzi (...). Po co mi
to, krzycza³em, po co, przecie¿ ¿yjê teraz,
a nie wtedy, ¿yjê o ca³e swoje ¿ycie
póŸniej, wiêc jakim prawem (...), po co...”
S¹ pisarze, którzy przez lata zachowali okupacyjne urazy do Niemców
(Brandys, Andrzejewski, Konwicki), s¹
tacy, u których urazy te naros³y póŸniej
(Grochowiak, H³asko), niektórzy z biegiem lat zmienili pozytywnie swe nastawienie (Ró¿ewicz), s¹ wreszcie m³odzi,
którzy du¿o wiedz¹ o Niemcach czasu
wojny z lektur, i nie okazuj¹ przy tym
temacie szczególnych emocji – ani
negatywnych ani pozytywnych. Nale¿¹
ju¿ do innego czasu.
Nie ¿ywi³ do Niemców emocji Andrzej Kuœniewicz, pisarz urodzony na
progu XX wieku (rocznik 1904), mo¿e
dlatego, ¿e nale¿a³ do jeszcze innego
90
ruhen die Wälder, nicht wahr? In den
Wäldern ist es still.“
Ró¿ewicz erinnert sich gut an den
Krieg, kurz darauf schrieb er in einem
bekannten Gedicht: „Ich wurde zur
Schlachtbank geführt und kam mit dem
Leben davon“. Die Schriftsteller, die in den
dreißiger Jahren geboren wurden, erinnern
sich nur verschwommen an den Krieg und
an die Deutschen in jener Zeit. Sie waren
Kinder, als der Krieg endete, ihre Gegenwart aber vermengt sich immer wieder mit
der unvollendeten Vergangenheit. Andrzej
Brycht schreibt in Dancing in Hitlers
Quartier (1966, Dancing w kwaterze Hitlera),
einem zeitgenössischen Roman, dessen
Handlung circa anno 1965 spielt: „Alles aus
sich herauskotzen! Kaputt stand ich vor
Hitlers Bunker (…), die Frösche im Bassin
von Eva Braun quakten laut, vom Hotel her
ist das heisere Bellen eines Schäferhundes
zu hören (…), rau und schrecklich, und von
mir gleitet der ganze heutige Tag mit
Röcheln und Heulen ab, alles, was in mich
reingezwängt worden war, sinnlos, das
Gerede des Deutschen (…), das Blut der
Mädchen, Flammen, die Menschen verbrannten (…). Wofür brauche ich das,
schrie ich, wofür, ich lebe doch jetzt und
nicht damals, ich lebe mein ganzes Leben
danach, also mit welchem Recht (…),
warum…“
Es gibt Schriftsteller, die das DeutschenTrauma aus der Besatzungszeit jahrelang
beibehielten (Brandys, Andrzejewski, Konwicki) und solche, bei denen diese Traumata später größer wurden (Grochowiak,
H³asko); einige änderten ihre Haltung mit
den Jahren ins Positive (Ró¿ewicz);
schließlich gibt es die Jungen, die aus
Büchern viel über die Deutschen aus der
Kriegszeit wissen und bei diesem Thema
keine besonderen Emotionen zeigen –
weder negative noch positive. Sie gehören
bereits einer anderen Zeit an.
Keine Emotionen gegenüber den Deutschen hegte Andrzej Kuœniewicz, ein
Schriftsteller, der an der Schwelle zum 20.
Jahrhundert (1904) geboren wurde, vielleicht weil er einer noch anderen Zeit angehörte, mehr als die Vergangenheit interessierte ihn die Vorvergangenheit – die
Mehrheit seiner Romane spielt in k.u.k.
Ungarn-Österreich. Im Jahr 1975 erschien
czasu, bardzej od przesz³ego interesowa³
go czas zaprzesz³y – wiêkszoœæ powieœci
tego pisarza rozgrywa siê w wielonarodowej k.u.k. Ungarn- Österreich.
W 1975 roku ukaza³a siê powieœæ
Kuœniewicza Trzecie królestwo. Jest w niej
obraz Republiki Federalnej prze³omu lat
60. w 70., niesk³amany, przedstawiony
z ogromn¹ znajomoœci¹ ówczesnych
realiów tego pañstwa, z jego obci¹¿aj¹c¹
dzisiejszych Niemców histori¹, z jego
pietrz¹cymi siê problemami wybuja³ej
industrializacji, z jego zbuntowan¹
m³odzie¿¹. Warto by³o przeczytaæ.
Kuœniewicz’ Roman Das dritte Königreich
(Trzecie królestwo). Es ist ein Bild der
Bundesrepublik an der Schwelle von den
sechziger zu den siebziger Jahren, nicht
verlogen, dargestellt mit großem Wissen
um die damaligen Realien dieses Staates,
mit seiner die heutigen Deutschen belastenden Geschichte, den sich aufstauenden
Problemen einer übermäßigen Industrialisierung und einer rebellischen Jugend.
Das Lesen lohnte sich.
Übertragung von Lisaweta von Zitzewitz
91
MAŁY LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH
Andrzej K. Waœkiewicz
Kazimierz Furman
Jedną z cech lubuskiego środowiska
literackiego była swoista zacność. Nie
było tu głośnych skandali, ani obyczajowych, ani tym bardziej politycznych. Pisarze
byli ustabilizowani, pracowali w typowych
inteligenckich zawodach. Bywali dziennikarzami, nauczycielami, urzędnikami;
zdarzało się, że i funkcjonariuszami politycznymi. Przykładni obywatele, czynni
w życiu społecznym. Po prawdzie dla
innych nie było tu miejsca. Ci nieliczni,
preferujący bardziej artystowski styl życia,
jeśli już się pojawili, to przelotem. Tak było
w latach sześćdziesiątych, tak bywało
i później...
92
Na tym tle Kazimierz Furman różnił się
radykalnie. „Był chłopcem z marginesu:
– pisał Zdzisław Morawski we wstępie do
zbioru Wiersze (1995) – miał na
nadgarstku wytatuowaną literę «U» co
znaczyło «ultio», a po polsku brzmiało
«zemsta». Był to znak, że kiedyś zetknął
się przelotnie z satanistami-mścicielami.
Nosił w uszach kolczyki, włosy wiązał
w kitkę: miał modną w tych czasach, jak
mówiła pani MM, «fryzurę łysych”. Nigdzie
nie pracował. Utrzymywał się z drobnego
handlu, gry w karty, pieczeniarstwa. Pił
bardzo mocną herbatę, piwo, wódkę,
czynszu za mieszkanie nie płacił, w czym
był podobny do malarza swego czasu,
Gordona, ale za tego czynsz na ogół
płaciło miasto – plastyków zawsze
w Gorzowie faworyzowano. Pisał wiersze.
Wysyłał swoje utwory na różnorakie
konkursy, by parę złotych zarobić, często
konkursy wygrywał, nabrał nawet w tym
względzie profesjonalnej wprawy. «Muszę
obsłużyć lampkę górniczą» – mówił
o konkursie śląskim. «Muszę obsłużyć
Popiełuszkę» – mówił o konkursie, jaki
ogłoszono w rocznicę zabójstwa księdza.
Jego stosunek do tych konkursów był
ambiwalentny: są wariaci, co ogłaszają
konkursy do obesłania i wygrywania przez
Furmana, tedy wypijmy ich zdrowie za ich
pieniądze. Tu Furman był bliski demoralizującego tytułu-hasła Andrzeja Wajdy
Wszystko na sprzedaż.
Tekst Morawskiego nosi tytuł Gorzów
w czasach Furmana. Traktuje m.in.
o czymś, co można by nazwać odrzuceniem, czy – łagodniej mówiąc – nieakceptacją. „Czy parafialne «miasto średniej
wielkości» – pyta – mogło go zaakceptować? Zwłaszcza jego żółtawą chudość,
kitkę, kolczyki, brak zatrudnienia, wiersze
w których Chrystus schodzi z krzyża prosto w objęcia Marii Magdaleny, by w krzakach pod krzyżem kopulować. Taki
człowiek wymaga potępienia nie nobilitowania. Takiego odmieńca średniactwo
nie może znieść...”
Niby prawda, ale nie całkiem. W tym
zakresie, o którym dotąd mowa, Furman
wpisuje się w dość charakterystyczny
wzorzec poety zbuntowanego, „przeklętego”, tak jak on funkcjonował w średnich i późnych latach PRL. Był jedną
z marginalnych wersji procesu społecznego awansu. Autorzy ci wywodzili się
z reguły z małych miejscowości, ze
środowisk plebejskich. Pokończyli różne
szkoły, najczęściej średnie. Przez czas
jakiś pracowali, z reguły w zawodach
kwalifikowanych jako fizyczne (Furman
jako drukarz w gorzowskiej Silwanie,
pisze Alfred Siatecki w informatorze Pisarze lubuscy, 1981). Ocierali się o różne
formy instytucjonalnego ruchu młodoliterackiego, uczestniczyli w zjazdach, sympozjach, seminariach. Byli, by tak rzec,
dwuśrodowiskowi. Mentalnie przynależni
kulturze wysokiej, faktycznie funkcjonowali w środowiskach, z których wyszli,
albo w podobnych. Za nimi stał walor,
wysoko wtedy cenionej, autentyczności,
przeciw – niemożność wyartukułowania
swego stanowiska w języku, który na takich spotkaniach obowiązywał. Reagowali
więc agresją, skandalizowali. Opisywałem
to kiedyś na przykładzie zachowań Ryszarda Milczewskiego-Bruno. Kilkanaście
lat wcześniej mogliby swą autentyczność,
związek z warstwami, jakby nie było doktrynalnie najważniejszymi, wygrywać, być
swoistym wzorem. Teraz nie, prym bowiem na tych spotkaniach wiedli studenci,
lub niedawni absolwenci, wyćwiczeni
w seminaryjnych dyskusjach. Tu nie byli
partnerami, a z reguły mieli świadomość
własnej wartości. Więc skandalizowali.
Szczególność ich sytuacji polegała i na
tym, że – tak czy inaczej – buntując się
i skandalizując – funkcjonowali w państwie, które było ich, nie seminaryjnych
mędrków. I to państwo było zobowiązane
do świadczenia na nich. Honoraria,
konkursowe i lokalne nagrody, doraźne
wsparcia, spotkania autorskie, pomoc
w kwestiach mieszkaniowych... Jakoś
dawało się przeżyć.
Zwłaszcza gdy, jak Furman w Gorzowie, było się jedynym takim.
Urodzony w 1949 r. (w Jędrzejewie,
w dawnym województwie pilskim) debiutował w 1974 r. w „Nadodrzu”, pierwszy
tomik wierszy (Powrót do osłupienia)
wydał w 1976 nakładem Gorzowskiego
Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego.
Kolejne książki też wydawał w Gorzowie,
z reguły w niskonakładowych seriach.
„Ostatnie roczniki lat czterdziestych –
pisałem we wstępie do zbioru Odmienne
stany świadomości (1998) – poeci, którzy
znaleźli się między Nową Falą a Nowymi
Rocznikami, trochę tu, trochę tam,
a naprawdę – osobno. To nie tylko przy-
MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH
93
padek Furmana, także np. Stanisława
Gostkowskiego, Czesława Sobkowiaka
czy np. Kazimierza Nowosielskiego.
Aksjologia jest nowofalowa, ale bez
uroszczeń zbiorowego «my», słabo uległa
hipostazom; empiryczna, tak, ale zarazem
pozbawiana wiary w spełnienie programowych przekształceń. Raczej po
stronie rzeczy niż idei, problemów
człowieka pojedynczego, nie zbiorowości.
Ale unikając zbiorowych fascynacji,
wiar i wmówień – pozostawał jakby na
uboczu. Z poetami bardziej głośnymi
dzielił podobne przeświadczenia o tym,
jaką jest rzeczywistość, zdaje się jednak,
że słabo wierzył w to, iż wystarczy ujawnić
mechanizm kłamstwa, a odsłoni się czysta twarz rzeczywistości, zniewolenia
ustąpią, gdy wskażemy winnych...”
Czesław Sobkowiak w skądinąd trafnym szkicu (zob. „Pro Libris” 2006, nr 1)
pisze, iż w momencie debiutu „te problemy
[...] raczej mało musiały go obchodzić”.
Mniemam, że było jeszcze inaczej – on
ich po prostu nie dostrzegał. Ruch nowofalowy był w swej genezie i inteligencki,
i środowiskowy. Zrodził się wewnątrz
studenckiego ruchu kulturalnego, jako
swoiste odbicie wielkiej rewolty 1968 roku.
Miał, przynajmniej na początku, dwie
wielkie odmiany: kontestację polityczną
i kontestację obyczajową. Ta druga rychło
się zmarginalizowała, ta pierwsza zaś
(w obu swych odmianach – lingwistycznej
i „mówiącej wprost”) niezbyt jest zrozumiała bez, z jednej strony, nadziei
„paryskiego marca”, z drugiej zaś dyskusji
o „kapitalizmie państwowym”, „czerwonej
burżuazji”, alienacji władzy, przesłon,
które wytwarza, by ukryć swe rzeczywiste
interesy. Rozgrywało się to w e w n ą t r z
marksistowskiej aksjologii, i tak z początku było określane. Co prawda Jan
Kurowicki mniemanych marksistów miał
za zwykłych indywidualistów mieszczańskich, ale to w tej chwili mało istotne. Dość
że problematyka ta, iżby mogła być artykułowana, wymagała pewnego poziomu
uogólnienia, spojrzenia, tak powiedzmy,
94
z zewnątrz, iżby doświadczenia status
quo jawiły się jako element procesu,
i dodatkowo odniesienia tego procesu do
doktryny. Wówczas bowiem można było
stwierdzić na ile stan faktyczny odbiega
od postulowanego. Ale też owo spojrzenie
z zewnątrz w pewnym momencie
przemieniało się, co trafnie zauważył
Kurowicki, w postawę obserwatora, czy
wręcz „wizytatora”.
Furman był wewnątrz tego procesu,
poniekąd nawet był jego produktem:
Moja matka należała do SP
Nosiła mundur
Oficerki
Krawat
Krzyk mody ostatniej wojny
Śpiewała szlagiery lat czterdziestych
I piosenki retro
Recytowała wiersze o Piłsudskim
Wprzęgnięta w wóz historii i czasu
Dowoziła taczką cegły do rusztowań
Była z tego dumna
Zamieszkała w suterynie
W miasteczku na Ziemiach Odzyskanych
Jej najmłodsza córka bawiła się z myszami
Czasem do łóżeczka właził szczur
Wtedy matka gotowała kocioł wody
na płycie
Wrzątek wlewała dziurami pod podłogę
Chciała wytopić to paskudztwo
Nie wiedziała że pokój jest arką noego
Jeszcze mieszka w suterynie
Jest dumna że budowała warszawę
Dziś robi szale na drutach
By jakoś związać koniec z końcem
(Z życiorysu własnego matki)
Mówiąc prosto: on nie musiał wzywać,
by spojrzeć w szare oczy anonimowego
przechodnia, wczuć się w zmęczonych
ludzi idących szarym świtem do pracy,
ponieważ to były jego realne doświad-
czenia, i jeśli czegoś chciał to raczej wyzwolenia się od nich. Zamieszkać
w enklawach kultury wysokiej.
Ta sytuacja miała jeszcze jeden aspekt
słabo zauważalny z perspektywy tych,
o których pisał Kurowicki. Otóż by coś
odrzucić, skontestować trzeba wpierw to
mieć. Nie tyle posiąść, ale właśnie mieć,
jako rodzaj stanu naturalnego, przynależnego z racji urodzenia, wychowania,
środowiska.
We wczesnych wierszach Furmana,
który w swym debiutanckim tomie
deklarował (za Różewiczem!) „uczę się
słów prostych”. Przekładało się różnie.
Np. na takie deklaracje:
Jesteś mi Kraju jak Matka
Jak marzenie
Na dotyk bliski
Na kawałek chleba
Na echo odległy
Na oddech
Jesteś mi kraju solą
I przymierzem z dłonią
[Inc. „Jesteś mi Kraju jak Matka”]
W innym wierszu ten sam motyw
pojawi się w formie wezwania. Otóż –
powiada Furman – poeci powinni pisać
tak jakby „dopiero uczyli się Ojczyzny /
Jakby was dopiero z krwi matki obmyto”.
W tym samym wierszu mówi:
Wszak Ojczyzna to kilof i kawałek chleba
A więc i pole i wieśniak i rębacz i
piekarz
Ojczyzna to dzień pospolity jak żurawie w kluczach
Jak klucze u drzwi co jak psy warują
W 1979 r., kiedy ten wiersz powstał,
brzmiało to cokolwiek egzotycznie. Nic
dziwnego, że na skrzydełku obwoluty
Andrzej Tchórzewski napisał, że „może tu
za dużo wierszy autotematycznych, może
za dużo «bogoojczyźnianych»”. To
wszakże, co u jego rówieśników i autorów
nieco starszych było przedmiotem kontestacji, u niego było wartością zdobywaną.
Przyznam się, że nie wiem czy końcowe
zdanie tego fragmentu jest polemiczne,
wobec nowofalowego „kartofellandu” czy
jest po prostu zwykłym oznajmieniem:
Sam Ciebie Kraju sobie wolnym czynię
Sam Ciebie Kraju wymyślam na jutro
Myślą wolną
Kraju mych ojców
Ziemio kartofli...
To jest trochę tak, jak w wierszu
o biografii matki. Zaszczurzona suteryna
i bieda nie przekreśla swoistej dumy
z dokonań, choćby nie miały one żadnego
wpływu na indywidualny los. Tak jest i tu.
Czym innym są jego realne doświadczenia, czym innym zaś zespół najbardziej ogólnych (i zasadniczych) wartości.
Nie kwestionuje ich, zakładając, iż sprzeciw może tyczyć tylko, tak powiedzmy,
konkretnych przejawów, nie zaś całości.
Ta bowiem jest nienaruszalna.
Ale też, mniemać można, on to poczucie zdobywał. Uświadamiał się sobie jako
poeta, a więc przyjmował te zobowiązania, które miał za przynależne statusowi
poety. To dopiero później dostrzegł jego
dwuznaczność.
A także szczególność swego miejsca.
W pewnym sensie jest ono podobne
do tego, które opisywałem analizując
poezję Czesława Sobkowiaka, a także –
może nawet bardziej – do tego, które
przejmująco
artykułuje
Mieczysław
J. Warszawski. Rozziew między wysokim
posłannictwem a realnym bytowaniem.
Miejscem w literaturze i realnym miejscem
w społecznej hierarchii.
„Życiowy przybłęda / Nieudacznik /
Zakała” – to po stronie społecznych i życiowych realiów, a równocześnie ten, który –
to po stronie posłannictw – „wymyśla na
jutro” Kraj i czyni go „sobie wolnym”!
To się, tak naprawdę, pogodzić nie da.
Jednym ze sposobów oswojenia jest
MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH
95
przyjęcie perspektywy „świętego szaleństwa”. To wiersz Romansidło opisujący
przygodę pewnego Antosia, który po tym
jak „piorun trzasnął gdzieś blisko” zaczął
pisać wiersze. Dwojakiego zresztą typu.
W jednym z nich programował świat,
opisywał jak siłę pioruna „zaprząc do
pługa”, w drugim, bo był z niego „bystry
obserwator”, dokumentował dziejącą się
rzeczywistość, pisząc „Nie kocham Zośki
bo rucha się z wszystkimi na łące”. Miarka
wszakże przebrała się dopiero wtedy, gdy
jął kontestować uznane wartości usymbolizowane:
Pewnego razu na całą wieś krzyczał
Że widział
Panienkę Przenajświętszą klęczącą
przy krzyżu
Co stoi na samym końcu drogi
A Chrystus zszedł z krzyża i całował jej
stopy
A Panienka tuliła go do piersi swoich
Później poszli w krzaki
Wszelako, i to jest pewnie w tym wierszu najważniejsze, żadne z tych działań
nie było w stanie zmienić otoczenia:
Ludzie pukali się w czoło
Jego już nie uleczy się
Mówili
Antoś ciągle pisze wiersze
Nie sposób nie zauważyć, iż wiersz ten
przyjmuje perspektywę obserwatorów
jego działań. Historia Antosia – a jest to
skrótowy opis strategii poezji dwudziestowiecznej – rozgrywa się w enklawach,
które – tak naprawdę – na rzeczywistość
nie mają wpływu. Ale – i to jest różnica
w stosunku do ujęć wcześniejszych
– pozostają one bez sankcji. Poza jedną
– odrzuceniem.
To z perspektywy, tak powiedzmy,
zewnętrznej. Z perspektywy wewnętrznej
ten sam dylemat da się opisać inaczej.
Przy pomocy figury Chrystusa. Jak w tym
Załączniku do autobiografii (2):
96
Nazywam się Jezus Chrystus
Nie mam stałego miejsca zamieszkania
Ani stałej posady
Zwolniono mnie dyscyplinarnie za
opilstwo w Kanie
Teraz utrzymuje mnie opieka społeczna
Ale najczęściej stoję przy kościele
Z wyciągniętą ręką
Udając ślepca
Znam przecież takie różne czary-mary
Ludzie mną gardzą
Bo jestem życiowym nieudacznikiem
W moim wieku powinienem mieć dom
żonę syna
Posadzone drzewo
A nie włóczyć się po świecie
Czy bujać w obłokach
Skazany na życie
Ukrywam prawdziwe imię i nazwisko
Nie da się ukryć – jest to opis historycznie wierny, jeśli realia nowotestamentowe przełożyć na współczesne. Tak mógł
być postrzegany! My wszelako wiemy co
z tego wynikło!
I tak, zdaje się, swe działania traktuje
poeta-Furman. Nie Furman-szczególne
indywiduum, doświadczające takich a nie
innych przygód życiowych.
Choć zapewne jest i tak, że właśnie te
doświadczenia ma za wartość. Są one
bowiem tym, co go od innych odróżnia.
Tak mi się mnie pisać
Tak mnie się spodziewać
Dopokąd jeszcze życia jak zamiarów
– pisze w wierszu Rzecz o schodach
dedykowanym
„pamięci
Zdzisława
Morawskiego”.
Intencją jest
Ażeby słowu miano słowa nadać
By wyjąć je z młyna byle jakich
znaczeń
I tak je położyć aby się znaczyło
Można to zrobić różnymi sposobami.
W przywoływanym już wstępie do Odmiennych stanów obecności tak opisywałem wersję Furmana:
„Bo to jest tak, iż on nie ma złudzeń.
Ani co do tego, jakim jest świat, w którym
żyje, ani co do tego, jakim jest on sam.
Tyle tylko, że potrafi to powiedzieć, patrząc
– na siebie i świat – równie bezlitośnie.
W pewnym momencie była w tej poezji
pokusa mitografii, opisania siebie jako
kolejnej wersji «poety przeklętego». Na
szczęście porzucona.
«Życie toczy się byle jak» – pisze
w jednym z wierszy. Ale w tej bylejakości
dostrzec i grozę, i piękno – to już jest
zadanie poetyckie. Byle jak, więc ani
z rozpaczą, ani z sentymentem, bez
upiększeń i brutalizacji, takie jakie jest.
Niby to proste.
A przecież jakże trudne.
I tak jest z tymi wierszami. Niby proste,
niby zwykły opis, albo konfesyjne wyznanie, a przecież rozbłyskują wewnętrznymi znaczeniami, sytuują się polemicznie
wobec utartych (albo właśnie ucierających
się) sądów o świecie. One nie chcą do
niczego dołączać się i dopisywać. Są po
stronie realności, rzeczywistości doświadczanej prawdziwie, aż do bólu”.
Różne interpretacje dla wyjaśnienia tej
postawy można przyjąć. Można wywieść
ją (zresztą zasadnie) z poezji Różewicza,
jak uczynił to Jerzy Madejski w pracy
opublikowanej w zbiorze Dziedzictwo kulturowe regionu gorzowskiego. Na
patronat Różewicza Furman zresztą
powoływał się wielokrotnie. Można, jak
uczynił to przywoływany już Czesław
Sobkowiak, interpretować ją psychologicznie. Mnie w tym miejscu interesowała
wykładnia socjologiczna. W owym tak dramatycznie akcentowanym poczuciu
obcości (zob. wiersz Obcy w zbiorze
Odmienne stany obecności) widzę bowiem bardzo indywidualną wersję przygody ostatniej generacji, która doświadczała procesu awansu społecznego. Tego
jej szczególnego odłamu, który owego
awansu doświadczył jakby połowiczne.
Awansując, tak powiedzmy, mentalnie,
społecznie pozostał tam, skąd wyszedł.
Wszędzie obcy, i jakby nie na swoim
miejscu. To całkiem inna przypadłość niż
opisywane przez pisarzy starszej generacji (Zygmunta Trziszkę chociażby)
„koszty własne” tego procesu. Bardzo
niewielu pisarzy potrafiło tego dokonać
bez mentalnych zafałszowań. Opisać ową
dwoistość bytowania, dramaty, które
rodzi; sprawdzić na sobie samym wewnętrzne napięcia, nieprzystawalność
różnych aksjologii, w których działania są
oceniane (włączając w nie samoocenę)...
To zapewne więcej niż pisać piękne,
„antologijne” wiersze.
Zapisać proces społeczny, z perspektywy (powiedzmy nieładnie) produktu,
przedmiotu nie podmiotu, bez hipostaz
i apriorycznych założeń, to znaczy tyle, co
ukazać jego realność.
A jeśli jeszcze tak przejmująco, jak to
potrafił Furman...
To coś naprawdę ważnego!
III 2007
97
SYLWETKI
Czes³aw Sobkowiak
Czes³aw Sobkowiak
Janusz Werstler
W krêgu najbli¿szym
Janusz Westler
Im engsten Kreise
Wra¿liwoœæ
O byciu lub nie byciu, czy jak kto woli,
bywaniu poet¹ decyduj¹ dwie fundamentalne
cechy: wra¿liwoœæ i umiejêtnoœæ znalezienia
podmiotowego idiomu poetyckiego, który jego
twórcê wyra¿a i identyfikuje. Tê pierwsz¹ cechê
na ogó³ posiada ka¿dy poeta, bo inaczej trudno
sobie wyobraziæ mo¿liwoœæ jakiegokolwiek
tworzenia. Odczuwania ¿yciowych spraw do
g³êbi. Wczuwania siê tak¿e w prze¿ycia i los
innych ludzi. Drug¹ trzeba umieæ ju¿ raczej
wypracowaæ. Piszê te s³owa maj¹c na uwadze
98
Empfindsamkeit
Darüber, ob jemand ein Dichter ist oder nicht,
oder ob er es – wie manche wollen – nur gelegentlich zum Vorschein bringt, entscheiden zwei
grundsätzliche Charakterzüge: seine Sensibilität und
seine Fähigkeit, eine subjektive poetische Sprache
zu finden, die den Dichter auszeichnet und ihn als
solchen zu erkennen gibt. Jenen ersten
Charakterzug besitzt im Großen und Ganzen ein
jeder Dichter, da man sich im umgekehrten Falle
auch nur irgendeine schöpferische Tätigkeit nur sehr
schwer vorstellen kann. Umfasst er doch die
Fähigkeit, das Leben bis in seine Tiefen zu ergrün-
poezjê Janusza Werstlera. Poeta mieszka
w ¯arach od 1954 roku. Nale¿y do starszej
generacji lubuskich poetów. Jego los jest doœæ
typowy. Jak wielu innych mieszkañców tych
ziem przyby³ z Kresów jako „wygnany / nawet
poza / okr¹g wyobraŸni”. I piêtno tego faktu,
czego dowodem s¹ wiersze, nosi w sobie
nadal. Z czu³oœci¹ wraca do rodzinnego
Ka³usza, Buczacza czy Bitkowa, w którym
ciê¿ko na chleb pracowa³ jego ojciec.
Przywo³uje: „szyby jak œwiece ³ojowe”.
Z czu³oœci¹ te¿ pisze o dzisiejszym miejscu
zamieszkania, czyli ¯arach. Tamto jest
mglistym wspomnieniem. A tutaj rozegra³y siê
i rozgrywaj¹ nadal wszystkie jego ¿yciowe
sprawy. O Werstlerze szczególnie da siê
powiedzieæ, ze swoje ¿ycie wpisa³ w duchowy
krwioobieg tego uroczego miasta. Uczestniczy³
w tworzeniu ¿ycia kulturalnego od podstaw na
wszystkich mo¿liwych polach. W tym tak¿e
¿ycia literackiego, co musia³o mieæ dla niego
szczególne znaczenie, ³¹cz¹c siê z osobist¹
ambicj¹ i satysfakcj¹ jako, ¿e sam jest poet¹.
Debiutowa³ wierszem w „Nadodrzu” w 1964
roku. Nieobojêtnoœæ spo³eczna, zaanga¿owanie
na rzecz wspólnoty i wi¹¿¹ca siê z tym
wra¿liwoœæ egzystencjalna cechuj¹ jego osobê
jako cz³owieka i twórcê. Od pierwszego wiersza
„Pantofle” a¿ po najnowsze, zawarte w tomie
o wielce wymownym tytule „Psalm o mieœcie”
(2005). Nie szczególna chêæ zrobienia kariery
literackiej zrodzi³a i nieustannie nadawa³a jego
s³owu ¿ywotny wymiar, ale wra¿liwoœæ. Tkliwe
podejœcie do ¿ycia, do innych ludzi i œwiata
by³a tym najwa¿niejszym motorem, Ÿród³em
twórczej inwencji i potrzeby pisania. Niekiedy –
to prawda - pisania o charakterze okolicznoœciowym, przesyconym nut¹ bardzo sentymentaln¹. Poezje s¹ wiêc poniek¹d dokumentami
wra¿liwoœci. Wa¿niejsze - myœlê - dla Werstlera
jest i by³o to, co bezpoœrednio ludzkie ni¿
kwestie symboliczne. Tej wra¿liwoœci nie
zdo³a³a zniwelowaæ rutyna artystyczna, ba, by³a
wzmacniana,
intuicyjnie
pielêgnowana,
zw³aszcza na pocz¹tku drogi, pewn¹ doz¹
zagubienia i bezradnoœci. Powtarza raz po raz:
„stojê bezradny”. Jako ten przynale¿ny do
innego œwiata. Z t¹ postaw¹ ³¹czy siê przejmuj¹ca troska o codziennoœæ, jak w wierszu
den, zu erfühlen sowie sich gleichsam in das
Schicksal anderer Menschen hineinzuversetzten, es
mitfühlen zu können. Jenen zweiten Charakterzug
muss sich der Dichter schon erarbeiten. Wenn ich
diese Worte schreibe, so denke insbesondere an das
dichterische Schaffen Janusz Werstlers. Der Dichter
wohnt seit 1954 in ¯ary und gehört der älteren
Generation der Dichter im Lebuser Land an. Sein
Schicksal ist recht typisch: wie viele andere
Bewohner dieser Region auch kam er aus den polnischen Ostgebieten hierher, als „[…] vertrieben /
sogar aus / jeglicher Vorstellungskraft“. Und dieses
Brandmal – seine Gedichte sind der Beweis dafür –
trägt er noch immer in sich. Mit viel
Einfühlungsvermögen kehrt er ins Ka³usz, Buczacz
oder auch Bitków seiner Familie zurück, wo sein
Vater einst hart für das täglich Brot arbeitete. So ruft
er sie erneut hervor, jene „ […] Glasscheiben wie
Talglichter“. Von gleicher Empfindsamkeit ist sein
Schreiben über seinen heutigen Wohnort, ¯ary,
geprägt. Jene alte Heimat verblasst hinter dem
Schleier der Erinnerung. In der neuen spielten und
spielen sich auch weiterhin all jene Belange seines
Lebens ab. Über Werstler lässt sich insbesondere
sagen, dass er mit seinem hiesigen Leben entscheidend zum kulturellen Herzschlag dieser bezaubernden Stadt beigetragen hat. An der Erschaffung und
Entwicklung des kulturellen Lebens der Stadt nahm
er von Anfang an aktiv, und dies in allen möglichen
Bereichen, teil. Darunter auch im literarischen
Leben, was für ihn von ganz besonderer Bedeutung
gewesen sein muss, verband er damit doch gleichsam seine persönlichen Ambitionen wie sein persönliches Glück. Dies verwundert kaum, ist er doch
selbst Dichter. Sein Debüt erfolgte 1964 mit dem
Gedicht „Nadodrze“ [An der Oder]. Als Menschen
und Kunstschaffenden charakterisiert ihn seine sensible Aufmerksamkeit gesellschaftlichen Belangen
gegenüber sowie sein dem Gemeinschaftswohl entgegengebrachtes Engagement, das sich wiederum
mit einer existentiellen Empfindsamkeit verbindet.
Dies zieht sich wie ein roter Faden von seinem
ersten Gedicht „Pantofle“ [Pantoffeln] bis hin zu den
neuesten, im Band unter dem bedeutungsvollen
Titel „Psalm o mieœcie“ [Psalm über die Stadt]
(2005) zusammengefassten Versen durch. Dabei ist
es keineswegs der Drang nach einer literarischen
Karriere, der in ihm erwuchs und seinen Worten
unaufhörlich Lebendigkeit verlieh, sondern einzig
seine Empfindsamkeit. Ein einfühlsamer, ja zärtlicher Zugang zum Leben, zu anderen Menschen und
der Welt bildete den wichtigsten Antrieb, war die
Quelle schöpferischen Einfallsreichtums und des
Bedürfnisses nach dichterischem Schaffen.
SYLWETKI
99
„W stronê syna”. Nie bez znaczenia jest tu
rodowód wiejski, a póŸniej, co te¿ siê od czasu
do czasu ujawnia, kompleks prowincji. Bo to
prawda. ¯ary pod ka¿dym wzglêdem by³y
daleko od wszelkich metropolii duchowych, tu
jedynie czasami trafiali luminarze kultury na
spotkania i odczyty. Wra¿liwoœæ i ³¹cz¹ca siê
z ni¹ racja humanistyczna pe³ni³a jako jedyna
funkcjê pierwszego wa¿nego weryfikatora
w widzeniu rzeczywistoœci. Jest przewodnikiem po najbli¿szym krêgu ¿ycia. Nie chodzi
jednak ju¿ na pocz¹tku o ustalony kr¹g tematyczny czy problemowy. Bo powstaj¹ ró¿nie
inspirowane utwory. Chodzi o liryczny zapis
prze¿yæ, spostrze¿eñ i obrazów. Poeta na
bie¿¹co chce obejmowaæ swój najbli¿szy œwiat.
Niejako incydentalnie. Przypadkowo. Widaæ
jednak, ¿e potrafi nadaæ wagê rzeczom drobnym, z pozoru ma³o istotnym. Zbli¿a siê do
nich jak najbli¿ej, w zafascynowaniu, jak
w wierszu „Wróbel”: „cichaczem rano /
z ga³¹zki na ga³¹zkê / kuœtyk kuœtyk / na skrzypkach z dziobka /…/ nam gra”. Oczywiœcie i opis
i zachwyt jest bardzo prosty. Nie ma tu
¿adnego wyrafinowania. I tak ma byæ w poetyckim widzeniu Werstlera. Pierwsza jest
wra¿liwoœæ. Taki jest ca³y debiutancki zbiorek
„Pytania” (1970). Szczególnie nostalgicznie
np. przywo³ane zosta³o „piegowate mleczem
pastwisko”, dzieciñstwo na wsi, mitologia
ziemi „ po kolana i g³êbiej”. Wynotowywane s¹
okruchy piêkna natury, a tak¿e wiara na ocalenie jej przed degradacj¹. Chodzi o miejsce „dla
pasikonika i biedronki”. Mo¿e to byæ tak¿e
przygl¹danie siê wra¿liwe przedmiotom,
wyczuwanie w nich ludzkiej obecnoœci.
Pytania o moralnoϾ
Wkraczanie w obszar doœwiadczeñ wspólnych wymaga ju¿ innego rodzaju wra¿liwoœci,
wra¿liwoœci moralnej. Dotyczy w zasadzie we
wszystkich poetyckich ujêciach g³ównie kondycji cz³owieka, wszystkich jego doœwiadczeñ
rodz¹cych siê na styku z histori¹, przede
wszystkim ostatni¹ wojn¹. Nie uprawia jednak
Werstler wysoce intelektualnego dyskursu historiozoficznego, bowiem porusza te zagadnienia za ka¿dym razem g³ównie przez pryzmat
100
Zuweilen – und dies ist wahr – einem Schreiben von
Gelegenheitscharakter, durchdrungen von allzu sentimentalen Tönen. Poesie ist also nicht von ungefähr
ein Ausdruck der Empfindsamkeit des Dichters. Für
Werstler war und ist dabei – so denke ich – das
unmittelbar Menschliche wichtiger als Fragen symbolischen Gehalts. Seine ausgesprochene
Sensibilität ließ sich von der, stets präsenten, künstlerischen Routine nicht gefangen nehmen. Ganz im
Gegenteil wurde sie verstärkt und intuitiv gepflegt,
besonders am Anfang seines Weges mit einer
gewissen Portion an Verlorensein und Ratlosigkeit.
Ein ums andere Mal wiederholt er: „[…] ich stehe
ratlos“, wie jemand, der zu einer anderen Welt
gehört. Mit dieser Haltung steht seine Sorge um die
Belange des alltäglichen Lebens in Verbindung, wie
im Gedicht „W stronê syna“ [Dem Sohne entgegen].
Nicht ganz ohne Bedeutung ist in diesem
Zusammenhang seine Herkunft vom Lande, und
später – dies tritt von Zeit zu Zeit ebenfalls zu Tage
– ein gewisser Komplex, den ein Leben in der
Provinz mit sich bringt. Nun ja, das entspricht nun
einmal der Wahrheit. ¯ary war in jeglicher Hinsicht
weit ab von den geistigen Zentren, nur gelegentlich
fanden die Koryphäen der Kunst ihren Weg zu
Treffen oder auf Lesungen hierher. Die
Empfindsamkeit sowie die mit ihr einhergehende,
humanistisch geprägte Denkweise erfüllte somit als
einzige die Funktion eines ersten wichtigen
Wächters über die Wahrnehmung der Realität. Er ist
es, der den Dichter durch seinen innersten, engsten
Lebenskreis führt. Dies betrifft jedoch nicht um
einen bereits zu Beginn festgelegten thematischen
Horizont oder Problemkreis. Seine Werke entstehen
aus den unterschiedlichsten Inspirationen heraus.
Es betrifft vielmehr eine lyrische Notiz über
Erlebnisse, Beobachtungen und Bilder. Der Dichter
will stets aktualisierend seine innerste Welt
umfassen. Aber eher zufällig, unausgewählt, wie von
selbst. Zu bemerken ist jedoch, dass er es vermag,
den kleinen Dingen des Lebens ein Mehr an Gewicht
zu verleihen, denen die Aufmerksamkeit weniger
Beachtung schenkt. Er nähert sich ihnen, in einem
Gefühl der Faszination, so weit wie nur irgend
möglich an, wie im Gedicht „Wróbel“ [Der Spatz]:
„[…] auf leisen Füßen / von Zweig zu Zweig / sich
wiegend schaukelnd / trillernd gleich auf einer Geige
/ so spielt er uns auf“. Natürlich sind Beschreibung
wie Verzückung sehr einfach gebildet. Aber so soll
es sein in der poetischen Sichtweise Werstlers.
Zuerst kommt die Empfindsamkeit. Derart gestaltet
ist sein gesamter Debütband „Pytania“ [Fragen]
(1970). Ganz besonders nostalgisch ruft er bspw.
das Bild einer „[…] sommersprossig mit
tego, co prze¿y³ pojedynczy cz³owiek wpl¹tany
w historiê. Przy tym nie chodzi mu jako poecie
tylko o zobiektywizowany opis, ale o spojrzenie
z perspektywy w³asnego ja. Te problemy zdaj¹
siê go bardzo osobiœcie dotykaæ. Jest na nie
szczególnie uwra¿liwiony, zarówno wtedy,
kiedy pisze o sytuacji Polaków na Kresach, ale
i o Niemcach opuszczaj¹cych ¯ary. Oczywiœcie,
dosyæ silnie zaznaczy³ siê dyskurs martyrologiczny. Znamienny pod tym wzglêdem jest
zbiorek „Rozpytywanie sumienia” (1998). Tu
równie¿ filtr podmiotu nadaje doœwiadczeniom
dramatyczn¹ wymowê, nie samo zagadnienie
jako takie. Pytanie: „czym zabliŸniê krzyk ptaka
/ zatrzymanego w locie / lub zape³niê miejsce /
wydr¹¿one w murze” ma charakter bardzo
indywidualny. Mo¿na wiêc mówiæ nie tylko
o odczuwaniu historii, jej zwi¹zku z teraŸniejszoœci¹, ale i o zadaniach, które cz³owiek
wspó³czesny musi podj¹æ, by – mówi¹c wprost
– byæ cz³owiekiem. Ta problematyka o tyle ma
daleko id¹ce znaczenie, ¿e nada³a drodze
Werstlera pewne ukierunkowanie tematyczne,
skupienie siê na sferze opisów sukcesywnie
podejmowanych, kontynuowanych w kolejnych wierszach. Ten rodzaj podejœcia do twórczoœci oka¿e siê ju¿ sta³¹, trwaj¹c¹ a¿ do dnia
dzisiejszego dominant¹. Wymieniony wy¿ej
tomik o tyle jest ciekawy, ¿e z jednej strony
próbuje rozliczenia z wojn¹, totalitaryzmem,
widaæ w nim pewne pokrewieñstwa z poezj¹
Ró¿ewicza, a z drugiej, tu w³aœnie pojawia siê
poetyka rozmowy. Charakterystyczny z tego
wzglêdu jest np. „Monolog zaprzesz³y”:
„urodzi³eœ siê w Baden Baden / kocha³eœ
zwierzêta”. Ten typ retoryki, zwrot do drugiej
osoby, bêdzie ju¿ stale obowi¹zywa³. Podobnie
jest w wierszu „Cmentarz moich braci”, który
oczywiœcie nie odwo³uje siê do wielkiej idei
wyzwolenia i potrzeby wdziêcznoœci, choæ w tle
taka intencja mo¿e tkwiæ, ale znaczenie ma
czynnik wy³¹cznie ludzki, eschatologii œmierci.
Z tym siê zmierzyæ próbuje ¿arski poeta. Ta tkliwoœæ czasami jednak nader sentymentalnie
brzmi. Ciekawy efekt daje poetycka rozmowa
z samym sob¹ w poemacie tytu³owym, bowiem
prowadzi do zarysowania w³asnej odpowiedzialnoœci za bieg powszechnych zdarzeñ:
„obrócisz twarz / ramionami znacz¹co
Löwenzahn gesprenkelten Weide“ hervor, die
Kindheit auf dem Lande, die Mythologie der Erde,
reichend „[…] bis zum Knie und tiefer“. Notiz
genommen wird von den Krümeln der Schönheit der
Natur sowie vom Glauben an die Rettung vor ihrem
Niedergang. Es geht um einen Ort „[…] für
Grashüpfer und Marienkäfer“. Handeln könnte es
sich ebenso um ein empfindsames Betrachten der
Dinge gleich einem Erfühlen menschlichen Wesens
in ihnen.
Fragen zur Moralität
Das Eindringen in den Kreis der gemeinsamen
Erfahrungen bedarf bereits einer anderen
Sensibilität, getragen von moralischem Empfinden.
Dies betrifft eigentlich in sämtlichen poetisch
geprägten Aufnahmen hauptsächlich den menschlichen Zustand, seine gesamten Erfahrungen, die
am Berührungspunkt mit der Geschichte, vor allem
mit dem letzten Weltkrieg, entstehen. Werstler führt
jedoch keinen hochintellektuellen geschichtsphilosophischen Diskurs, da er sich den Themen
durch das Prisma dessen widmet, was der einzelne,
in die Geschichte verwickelte Mensch erlebte. Dabei
geht es ihm als Dichter nicht um eine objektivierende Beschreibung, sondern um einen Blick
aus der Perspektive des eigenen Ichs heraus. Diese
Probleme scheinen ihn selbst zutiefst persönlich zu
berühren. Er begegnet ihnen mit einer besonderen
Sensibilität und das sowohl, wenn er die Situation
der Polen in den östlichsten Grenzregionen
beschreibt, als auch dann, wenn er über Deutsche
schreibt, die ¿ary verlassen haben oder verlassen
mussten. Selbstverständlich zeichnet sich ein durch
Leidensgeschichte geprägter Diskurs besonders
stark ab. Bezeichnend ist in dieser Hinsicht der
Gedichtband „Rozpytywanie sumienia” [Befragung
des Gewissens] (1998). Hier ist es ebenfalls die
Wahrnehmung des Subjekts, die den Erfahrungen
einen dramatischen Ausdruck verleiht und nicht die
Thematik als solche. Die Frage „[…] womit soll ich
den Schrei des Vogels heilen / der im Fluge aufgehalten wurde / oder den Platz füllen / der in der
Mauer ausgehöhlt wurde“ trägt einen sehr individuellen Charakter. Man kann also nicht nur vom Fühlen
der Geschichte und ihrem Zusammenhang mit der
Gegenwart sprechen, sondern gleichsam über die
Aufgaben, denen sich der moderne Mensch stellen
muss, um – um es direkt zu sagen – Mensch zu
sein. Diese Problematik hat eine insoweit weitreichende Bedeutung, als dass sie Werstlers Weg eine
gewisse thematische Richtung vorgab, eine
Konzentration auf die Dimension der sukzessiven
SYLWETKI
101
odpowiesz / lub zawstydzisz siê i bêdziesz milcza³”. Oprócz tych wierszy (st¹d mo¿na
wskazaæ na ciekaw¹ koncepcjê) na koñcu
zbiorku s¹ pomieszczone dwa wa¿ne poematy:
„Narodziny miasta” i „Na Ogrodowej”. Wa¿ne,
jako ¿e przedstawiaj¹, opowiadaj¹ kronikarsko,
zarazem lirycznie, z werw¹, z uwzglêdnieniem
klimatu, proces osiedleñczy w ¯arach, ale
i rytm duchowego ¿ycia w latach póŸniejszych.
To wszystko, co ju¿ poeta tworzy³ i w czym
uczestniczy³. To s¹ poematy prawdziwie
ocalaj¹ce. Maj¹ one zarazem charakter
graniczny, gdy¿ na sta³e do œwiata poetyckiego
wprowadzone zostaje Miasto - miejsce codziennego ¿ycia poetyckiego bohatera jak
i samego Poety. Historia jak i ¿ycie spo³eczne.
Temu sta³emu tematowi Janusz Werstler oddaje swoje powo³anie. Kolejne utwory, czy to
przez przywo³anie klimatu architektury,
mitologii miejsca czy konkretnych ludzi, bêd¹
ju¿ dotyczyæ wy³¹cznie ¯ar. Nie bez znaczenia
jest zapewne to, ¿e powsta³y w latach
dziewiêædziesi¹tych, kiedy pojawi³ siê ¿ywotny
nurt „ma³ej ojczyzny” w literaturze polskiej.
W krêgu Kroniki Ziemi ¯arskiej szczególnym
jego propagatorem by³ Zdzis³aw D¹bek. Myœlê,
¿e pod tym k¹tem nale¿y czytaæ zw³aszcza dwa
tomiki Werstlera jak: „Ocalone w s³owie”(2001) i „Psalm o mieœcie” (2005).
W krêgu najbli¿szym
Wydawaæ by siê mog³o, ¿e kr¹g najbli¿szy
to jakiœ w¹ski kr¹g. Nic bardziej mylnego.
Przede wszystkim jest to kr¹g ludzi bliskich
sercu, osobiœcie znanych, przyjació³, kr¹g
w³asnej rodziny. Im wszystkim Werstler
poœwiêci³ wiersze. Ju¿ same tytu³y wiele za
siebie mówi¹: „Ireneusz”, „Cynarski”, „Edek”,
„Bronek”. „Na œmieræ Edwarda”, „Wanda”,
„Kwiatek”, „Zdzis³aw”. Wiersze dedykowane
rodzinie, np. „W stronê syna”, wiersze,
w których znajdujemy nazwiska, np. „Stasia
Pary” czy nazwy topograficzne. W tym krêgu
jest te¿ uobecniana zw³aszcza niedawna
przesz³oœæ, odczytywana z pozostawionych
œladów materialnych. Mog¹ to byæ ocala³e
z po¿ogi wojennej meble Artura Gellricha czy
choæby maleñka kartka ¿ywnoœciowa, wysta-
102
Beschreibungen, die in nacheinander folgenden
Gedichten fortgesetzt werden. Diese Art der
Auffassung vom dichterischen Schaffen erscheint
als ein festes und bis zum heutigen Tage andauerndes, vorherrschendes Merkmal seiner Dichtung. Der
zuvor genannte Band ist insoweit interessant, als
dass er einerseits einen Versuch der Abrechnung
mit dem Krieg, mit dem totalitären System, vornimmt und auch gewisse Ähnlichkeiten zu Ró¿ewiczs
Poesie sichtbar werden lässt. Anderseits kommt
gerade hier die Poetik des Dialogs zum tragen.
Diesbezüglich ist auch z. B. „Monolog zaprzesz³y“
[Der längst vergangene Monolog] charakteristisch:
„du bist in Baden Baden geboren / hast Tiere
geliebt“. Diese Art der Rhetorik, die Wendung an die
zweite Person, wird von nun an schon immer gelten.
Ähnlich verhält es sich im Gedicht „Cmentarz moich
braci“ [Friedhof meiner Brüder], in dem der Dichter
natürlich nicht an die große Idee der Befreiung und
an das Bedürfnis nach Dankbarkeit anknüpft, obgleich im Hintergrund eine solche Intention verborgen
sein mag, sondern von Bedeutung einzig und allein
der menschliche Faktor, die Eschatologie des Todes
ist. Diesem Anspruch versucht sich der Dichter aus
¿ary zu stellen. Diese Empfindsamkeit klingt
zuweilen äußerst sentimental. Einen interessanten
Effekt ergibt das poetische Gespräch mit sich selbst
im Titelgedicht, da es zur Kennzeichnung der eigenen Verantwortlichkeit gegenüber dem Lauf der im
allgemeinen Raum ablaufenden Ereignisse führt:
„wendest dein Gesicht ab / mit den Schultern
antwortest du bedeutungsvoll / oder beschämst
dich und wirst schweigen“. Neben diesen Gedichten
(was auf eine interessante Konzeption hinweist)
bilden zwei wichtige Poeme den Abschluss:
„Narodziny miasta“ [Geburt der Stadt] und „Na
Ogrodowej“ [In der Gartenstraße]. Wichtig sind sie
deshalb, weil sie den Prozess des Heimischwerdens
in ¯ary, aber auch den Rhythmus des geistigen
Lebens in den späteren Jahren sowohl lyrisch als
auch
energisch,
gerade
heraus,
unter
Berücksichtigung des jeweils vorherrschenden
Klimas darstellen und chronistisch erzählen. All das,
was der Dichter bereits erschuf und woran er teilhatte. Dies sind wahrlich erlösende Poeme.
Gleichzeitig tragen sie einen grenzgängerischen
Charakter, da in ihnen die Stadt ihren Eingang in die
poetische Welt findet, der Ort des alltäglichen
Lebens des poetischen Helden wie auch des
Dichters selbst. Die Geschichte und das
gesellschaftliche Leben. Diesem ab hier ständigen
Thema widmet Janusz Werstler seine Berufung.
Nachfolgende Werke werden von nun an, sei es
durch das architektonische Klima, die Mythologie
wiona przez administracjê miejsk¹ na jak¹œ
Annê Strauchmann, która sta³a siê bohaterk¹
cyklu wierszy „Odejœcie Anny”, cyt.: „tobo³ki
zbierasz / jak nadziejê”. Najwa¿niejsza jest jednak relacja, jak¹ poeta zachowuje w tym krêgu.
Mo¿na mówiæ o poczuciu ogromnej wiêzi
uczuciowej, pragnieniu porozumienia i rozmowy, o bliskoœci i szczerej trosce o ka¿d¹
czêœæ sk³adow¹ tego œwiata. Z tych wierszy,
zw³aszcza poœwiêconych przyjacio³om, tchnie
du¿a doza autentyzmu: „Schodzisz z têczy /
pomiêdzy nas szarych / o brudnych butach
i spojrzeniach”. Trzeba te¿ w tym w³aœnie
miejscu powiedzieæ, i¿ podj¹³ Werstler trudny
i aktualny temat wygnania. Te¿ w literaturze
wielorako ju¿ eksploatowany. Dojrza³ go
w swoich ¯arach. Maj¹c na uwadze dialog, nie
ideologiczne, ale ludzkie rozumienie dramatu.
Próbuje na bazie podobnego doznania, wygnania poetyckiej Marii z Kresów (gdzie „czerwone
³uny rozpaczy” i „progi w gruzach”), rozwin¹æ
ideê pojednania, ideê wejœcia w nowy typ wzajemnych kontaktów polsko-niemieckich.
Apeluje wierszem „Do pewnej parlamentarzystki niemieckiej” o to, by niczyjego bólu nie
stawiaæ wy¿ej. Tego wymagaj¹ wspó³czesne
„kolorowe mosty”. Przedstawia wizjê konstruktywn¹ opart¹ na „szczerej d³oni”,
albowiem „pozosta³a nam / pogoda / Twojej
i mojej duszy”. Trochê to jest tak jakby dawni
i obecni mieszkañcy poruszali siê w tej samej
przestrzeni, jakby j¹ tworzyli. Spotykali siê ze
sob¹. To wszystko Werstler pisze g³ównie
z punktu widzenia racji trwania miasta,
w którym ¿yje. W tym apologetycznym nastawieniu pojawia siê w „Psalmie o mieœcie”
jeszcze jeden wa¿ny, a mo¿e najwa¿niejszy filozoficznie motyw, a mianowicie: akceptacja
i „pochwa³a” ¿ycia na prowincji. Wskazanie
powodów tego nastawienia nie jest trudne.
Rzecz nie tylko w tym, ¿e wiele lat tu siê
spêdzi³o. I ka¿dy kamieñ, szron, krzew, p³ot jest
znajomy, bliski, ale relacje miêdzyludzkie s¹
bardziej wiarygodne, prawdziwe, prawdziwsze
ni¿ w negatywnie wartoœciowanych „metropoliach”, które „gnaj¹ w ob³êdzie”. W œwiecie
prowincji natomiast mo¿na dopatrzyæ siê
akceptowanej miary cz³owieczeñstwa. St¹d
hymn pochwalny „twoje nastolatki / i trudy
des Ortes oder durch ganz konkrete Personen,
einzig mit ¯ary in Verbindung stehen. Nicht ohne
Bedeutung ist wahrscheinlich, dass sie in den
Neunziger Jahren entstanden sind, als sich in der
polnischen Literatur die sich mit der Thematik des
„kleinen Vaterlandes“ [der Heimat] beschäftigende
Strömung lebendig durchsetzte. Im Kreise der
Kronika Ziemi ¯arskiej [Chronik des Sorauer
Landes] zählte vor allem Zdzis³aw D¹bek zu den
Anhängern und Verfechtern dieser Strömung. Ich
denke, dass man unter diesem Gesichtspunkt insbesondere die beiden Bändchen Werstlers „Ocalone
w s³owie“ [Im Worte bewahrt] (2001) und „Psalm o
mieœcie“ [Psalm über die Stadt] (2005) lesen sollte.
Im innersten Kreise
Man könnte meinen, dass der innerste Kreis ein
sehr enger Kreis sei. Nichts wäre irreführender als
dies. Vor allem ist dies jener Kreis von Menschen,
die ihm am Herzen liegen, Menschen, die er persönlich kennt, Freunde, der Kreis der eigenen Familie.
Ihnen allen widmete Werstler seine Gedichte.
Bereits die Titel sprechen für sich: „Ireneusz“,
„Cynarski“, „Edek“, „Bronek“. „Na œmieræ Edwarda“
[Zum Tode Edwards], „Wanda“, „Kwiatek“
[Blümchen], „Zdzis³aw“. Gedichte, die der Familie
gewidmet sind wie z. B. „W stronê syna“ [Dem
Sohne entgegen], Gedichte, in denen sich
Eigennamen wiederfinden wie z. B. „Stasia Pary“
oder auch einfach topographischen Namen. In
diesem Kreise vergegenwärtigt der Dichter ebenso
die insbesondere nicht weit zurückliegende
Vergangenheit, die aus hinterlassenen materiellen
Spuren abzulesen ist. Es können dies jene die
Kriegswirren überdauerten Möbel Artur Gellrichs
sein oder wenigstens eine kleine Lebensmittelkarte,
ausgestellt von der Stadtverwaltung auf eine
gewisse Anna Strauchmann, die damit zur Heldin
des Gedichtszyklus „Odejœcie Anny“ [Annas
Fortgehen] wird: „Habseligkeiten sammelst du / wie
Hoffnung“. Am Wichtigsten ist jedoch das
Verhältnis, das der Dichter zu diesem Kreis pflegt.
Man kann von einer starken gefühlsbetonten
Bindung sprechen, vom Verlangen nach
Verständigung und Gespräch, von der Nähe und
einer aufrichtigen Sorge um einen jeden Bestandteil
dieser Welt. Aus diesen, insbesondere den Freunden
gewidmeten Gedichten lässt sich eine gehörige
Portion an Authentizität herauslesen: „Schreitest
den Regenbogen hinunter / unter uns graue / mit
dreckigen Schuhen und Blicken“. An dieser Stelle
muss man ebenfalls unterstreichen, dass Werstler
das schwierige und aktuelle Thema der Vertreibung
SYLWETKI
103
nasze troski”, zaklinanie i akceptowanie ca³ej
otaczaj¹cej rzeczywistoœci. Nie wy³¹czaj¹c
pokolenia wspó³czesnych biznesmenów:
„Wojtaszek”, „Danusia i Wojciech”, „Bielawski”. Pewna doza pogody i radoœci zast¹pi³a
wczeœniej ujawnian¹ ¿a³oœæ. Mo¿na rzec, ¿e
uda³o siê Januszowi Werstlerowi stworzyæ
swoist¹ summê ¿ycia, co ciekawe, w oparciu
o kr¹g najbli¿szy.
aufgegriffen hat. In der Literatur wird dies unterschiedlich verarbeitet, er entdeckte es auch in
seinem Wohnort ¯ary. Dabei hat er den Dialog im
Blick, keineswegs ein ideologisches, sondern ein
rein menschliches Verständnis dieses Dramas. Er
bezieht sich dabei auf die Grundlage einer ähnlichen
Erfahrung, und zwar der poetischen Vertreibung
Marias aus den Ostgebieten (die er mit „[…]
ein[em] roten Feuerschein der Verzweiflung“ und
„[…] Hausschwellen in Ruinen“ symbolisiert), um
auf diese Weise eine Idee der Versöhnung zu
entwickeln, eine Idee des Eintritts in einen neuen
Typus gegenseitiger deutsch-polnischer Kontakte.
Mit dem Gedicht „An eine gewisse deutsche
Parlamentarierin“ ruft er dazu auf, niemandes
Schmerz höher zu stellen. Danach verlangen die
heutigen „bunten Brücken“. Er ist Verfechter einer
auf einer „ehrlichen Hand“ aufbauenden, konstruktiven Vision, da „[…] uns der Frohsinn / meiner und
deiner Seele / geblieben ist“. Es ist ein wenig, als
würden sich die alten und die neuen Einwohner im
gleichen Raum bewegen und ihn erschaffen. Sich in
ihm begegnen. All das schreibt Werstler hauptsächlich in Hinsicht auf die Daseinsberechtigung der
Stadt, in der er lebt. In dieser apologetischen
Einstellung tritt im „Psalm o mieœcie“ [Psalm über
die Stadt] noch ein wichtiges und vielleicht auch das
wichtigste philosophische Motiv hinzu: die
Akzeptanz und das „Lob“ des Lebens in der Provinz.
Das Aufzeigen der Gründe für diese Einstellung ist
nicht schwer. Es gründet nicht allein darin, dass
man hier viele Jahre verbrachte, wo ein jeder Stein,
Raureif, Strauch oder Zaun bekannt und ans Herz
gewachsen ist, sondern darin, dass die zwischenmenschlichen Beziehungen hier glaubwürdiger,
wahr und wahrhaftiger sind als in den negativ
belegten „Metropolen“, die „[…] im Wahn hetzen“.
In der Welt einer Provinz kann man dagegen noch
das anerkannte Maß der Menschlichkeit entdecken.
Daher die Lobhymne „[…] deine Teenies / und
unsere Mühen, Sorgen“, das Beschwören und die
Akzeptanz der gesamten ihn umgebenden Realität.
Und das schließt auch die Generation der heutigen
Geschäftsleute ein: „Wojtaszek“, „Danusia i [und]
Wojciech“, „Bielawski“. Ein gewisses Maß an
Heiterkeit und Freude ersetzte den früher offenbarten Wehmut. Man kann zusammenfassend feststellen, dass es Janusz Werstler gelungen ist,
gewissermaßen eine Summa des eigenen Lebens zu
erschaffen und dies interessanterweise in
Anlehnung an den innersten Kreis.
Übersetzt von Grzegorz Za³oga
104
Janusz Werstler
Bitków
Bitków
ponad Bitkowem
szyby jak œwiece ³ojowe
albo kaganki oliwne
tl¹ o pamiêci
über Bitków
schwelen die Schächte
wie Talgkerzen
oder Öllämpchen
in Erinnerung begriffen
tam mój ojciec
fedrowa³ grosz
tam w dole szybu
zakopana jego m³odoœæ
i nadzieja
ha³dy smutku
pod szybami Bitkowa
da hat mein Vater
die Groschen zusammengefördert
da unten im Schacht
ist seine Jugend begraben
und Hoffnung
Halden von Trauer
unter den
Schächten von Bitków
105
Janusz Werstler
106
Odejœcie Marii
Marias Weggang
w poœpiechu
z narêczami
swoich dzieci
biegniesz przez
kartoflisko
In Eile
die Arme voll
eigener Kinder
läufst du übers
Kartoffelfeld
szukasz domu
chocia¿ nie znasz adresu
tak biegniesz oniemia³a
i nie wiesz dlaczego
suchst dein Haus
obwohl dir die Adresse unbekannt
und so läufst du sprachlos
und weißt nicht warum
za Tob¹
czerwone ³uny rozpaczy
leje po bombach
progi w gruzach
w których wszyscy
Twoi najbli¿si
hinter Dir
der Verzweiflung roter Feuerschein am
Himmel
Bombentrichter
Türschwellen in Trümmern
in denen alle Deine Nächsten
odchodzisz na zawsze
du gehst für immer weg
przed Tob¹
nowa obczyzna
vor Dir
die neue Fremde
Janusz Werstler
Karta
Karte
Annie Strauchmann z Sorau
w 43 dosta³aœ
Reichskartê
na marmoladê
powiedz
kto to wpad³
na pomys³
¿eby marmoladê
dzieliæ na porcje
kto taki
wywiód³ Ciê z tego
ukwieconego ogrodu
i nie pozwoli³
by wiœnie dojrza³y
Anno
gdzie Twój sad
poranionych owoców
Anno
gdzie Twój sad
pokaleczonych latoroœli
für Anna Strauchmann aus Sorau
im Jahre ’43 erhieltst du
die Reichskarte
für Marmelade
sag mal
wer kam denn darauf
Marmelade in Portionen
einzuteilen
wer hat Dich dem Blumengarten entrissen
und ließ die Kirschen nicht reif werden
Anna
wo ist Dein Garten
verwundeter Früchte
Anna
wo ist Dein Garten
verletzter Reben
Anna
die du
mit mir
leidest
Anno bolej¹ca
ze mn¹
107
Janusz Werstler
Salon meblowy przy Niederstrasse 38-39
Das Möbelhaus in der Niederstraße 38-39
Twoje meble
Arturze Gellrichu
gubi¹ siê
po k¹tach
wojennego podwórka
Deine Möbel
Artur Gellrich
verlieren sich
in allen Ecken
des Kriegshofes
tam stó³
z ciep³¹ jeszcze straw¹
jednooka lampka nocna
fotel z pluszem kurzu
tu kilimy
w oknach ciemnych
i radio w nas³uchu
da ein Tisch
mit noch warmer Mahlzeit
einäugige Nachtlampe
Sessel mit Staubplüsch
hier Wandbehänge
in dunklen Fenstern
und ein Radio
beim Abhorchen
obok Ciebie
ja zasmucony
Twoim
snem o potêdze
nie œnij ju¿
tak nigdy
idŸmy do jawy
zbratania
maj 1999
neben Dir
ich
vergrämt
durch Deinen Traum
von der Macht
träume dies
nie wieder
lasst uns
dem Wachsein
entgegenschreiten
Übertragen von Edward Zys
108
PREZENTACJE
Barbara Bañda (ur. 1980 w Zielonej Górze). Ukoñczy³a malarstwo na Akademii
Sztuk Piêknych w Poznaniu (2006), w pracowni prof. Jaros³awa Koz³owskiego.
Mieszka i pracuje w Zielonej Górze.
Wybrane wystawy indywidualne: Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie
Wielkopolskim 2001, „Grubciu” Galeria Naprzeciw Poznañ 2005, „Ci Ci” Galeria
Zderzak Kraków 2005, „W co siê ubraæ” Galeria Zakrêt, Warszawa 2006,
„Potwór” Galeria Szara, Cieszyn 2006, „Bardzo strasznie” Galeria Miejska Arsena³
– Aneks, Poznañ 2006, Basia Bañda Galeria BWA w Zielonej Górze, 2006/07,
„Przejazdem” Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim 2007
„Lekcja angielskiego” Galeria Zderzak Kraków 2007
Wybrane wystawy zbiorowe: „Wystawa dla podró¿nych”, Dworzec PKP, Zielona
Góra 2003, „Têsknota za malarstwem”, Galeria Szyperska, Poznañ 2004,
6. Krajowa Wystawa Malarstwa M³odych/ 7. Konkurs im. E. Gepperta, Galeria
BWA Awangarda, Wroc³aw 2005, Bielska Jesieñ, Galeria Bielska BWA, BielskoBia³a 2005, „Podró¿owanie”, Galeria Zderzak, Kraków 2005, Targi Sztuki Art
Poznañ 2005, „Dirty Bomb”, pracownia rzeŸby Miros³awa Ba³ki, Poznañ 2005, „No
Landscapes” Galeria Zderzak, Kraków 2005, Art Forum Berlin 2005, „Zoon politikon”, BGSW S³upsk 2005, „Poka¿emy wam coœ” Wystawa w prywatnym mieszkaniu, Poznañ 2005, „Przyjêcie urodzinowe” Galeria Pies, Poznañ 2006, „No landscape” Galeria Zderzak , Kraków 2006, „Terra Polska vol.2”, Kulturbrauerei Berlin
2006, „WiedŸma ple ple” Galeria Dla, Toruñ 2006, Galeria Klimy Bocheñskiej
Warszawa 2006, Art Forum Berlin 2006, „Hafty, koronki, kwiatki” Kolonia
Artystów, Gdañsk 2006, Malarstwo Polskie XXI wieku – Narodowa Galeria Sztuki
„Zachêta”, Warszawa 2006/07
PREZENTACJE
109
Wojciech Koz³owski
Wyliczanka...
Pisaæ o malarstwie Basi Bañdy mo¿na
i trzeba, pytanie tylko, na ile jest do opisania.
To problem, na który trafiamy w³aœciwie przy
ka¿dej czynnoœci interpretacyjnej, w tym
wypadku tak bardzo, drêcz¹co, niewymownie
trudny. Wiêc bêdzie tylko wyliczanka, próba
nadmiernie przymiotnikowego opisu odczuæ
w³asnych i wstêpnych uszeregowañ.
Basia zarzuca czasem na obrazy realne
zas³ony, dzieciêce ubrania, pó³przezroczyste
materie, koronkowe serwetki, tê ca³¹ narzêdziowniê po równo - dziecinnego pokoju,
¿oninej zapobiegliwoœci, babcinego skarbczyka. Te zas³ony s¹ ci¹gle na jej obrazach
nawet jeœli realnie ich nie ma – tylko pozór
jest na wierzchu. Kobiecoœæ cudza i w³asna,
wstydliwie os³oniêta i bezwstydnie ods³aniana, jest boleœnie i dojmuj¹co obecna w tej
sztuce. I jest te¿ mêskoœæ, fizjologiczna tak
samo i tak samo jak kobiecoϾ cielesna.
Opresyjna i fascynuj¹ca, bolesna i rozkoszna,
tajemnicza i przejrzana na wylot. Trudno nie
poddaæ siê podejrzeniu, ¿e Bañda maluje
o sobie, swoich sprawach, tajnych przemyœleniach, intymnych zdarzeniach. Ale to
kolejny pozór, nastêpna zas³ona, jeszcze
jeden fantazmat. Tyle jest w tych obrazach
Basi, ile kobiet i mê¿czyzn, ich zwi¹zków,
prze¿yæ, dotyków i ciosów. Zaczyna siê w niej,
urealnienie staje siê uniwersalne.
Jest w tym malarstwie wiele momentów,
które bol¹, na które nie chcemy patrzeæ,
choæ z bolesn¹ fascynacj¹ jednak, jak na
uliczny wypadek, gapimy siê. Wydawa³oby
siê, wszystko powinno byæ ³agodnie i dobrze.
Ró¿owy, s³odki kolor ma³ych dziewczynek,
rozlewa siê na p³ótnach jak syrop. To kolejna
maska, punkt wyjœcia, rozbielona krew. Zza
mi³ej buzi szczerzy k³y spróchnia³a czaszka.
1 Marcin Świetlicki *** w: Schizma, Wyd. Czarne 1999
110
G³adkie cia³o koñczy siê wilcz¹ paszcz¹. Nic
nie jest na pewno i na zawsze. Jak ból,
rozkosz, skóra.
S³owa, które dopowiadaj¹ sytuacje,
opisuj¹ je a czasem okreœlaj¹ dobitnie, s¹
czêœci¹ osobowej ca³oœci, poddanej ciœnieniu
po równo - fizjologii i kultury. W niektórych
pracach pojawiaj¹ siê jako niezbêdna wrêcz
czêœæ opowieœci.
Przecie¿ jest te¿ przyjemnoœæ, cia³o
Innego, cia³o w³asne jako jej Ÿród³o, pocz¹tek
i koniec. Przyjemnoœæ dla radoœci, zapomnienia, powrotu do stanu pierwotnej wiêzi
z natur¹. Pojawiaj¹ce siê na p³ótnach Basi
zwierzêta, to strach i radoœæ naturalnoœci
bycia z cia³em.
To jest malarstwo emocji pozytywnych
i najczarniejszych, skrajnoœci, depresji i ekstatycznej radoœci, mi³oœci i nienawiœci. Chwil
porozumienia i otch³ani k³ótni, odwagi przekleñstwa i s³odyczy spieszczenia. Nic tu nie
jest raz na zawsze. Koraliki teraz b³yszcz¹, za
chwilê zmatowiej¹ i z powrotem zamieni¹ siê
w piasek. Mamy g³adkie genitalia na
zewn¹trz i paskudne flaki w œrodku.
Ekstaza i bolesny skurcz s¹ bardzo blisko
w sensie fizjologicznym. ¯ycie i œmieræ
splataj¹ siê nieroz³¹cznie. Mi³oœæ i nienawiœæ
chodz¹ pod rêkê.
„...i g³adka, g³oœno kochaj¹ca siê dwójca,
dwie jaskinie wzajmnie siê poch³aniaj¹ce,
dwa koœcio³y doszczêtnie wype³nione
Bogiem...”1
W naszym mieœcie jest artystka, prawdziwa. Ju¿ i ci¹gle w drodze, na której i nas, i J¹
czeka jeszcze wiele wspania³ych, strasznych
przygód.
Leszek Kania
„Robótki rêczne” Basi Bañdy
Bez w¹tpienia Basia Bañda jest aktualnie najbardziej popularn¹ zielonogórsk¹ malark¹.
Ubieg³y rok by³ dla niej niezwykle udany. Uzyska³a dyplom poznañskiej Akademii Sztuk
Piêknych, mia³a kilka pokazów indywidualnych, uczestniczy³a w g³oœnej wystawie „Malarstwo
Polskie XXI wieku” prezentowanej w Narodowej Galerii Sztuki „Zachêta” w Warszawie.
Zosta³a zauwa¿ona i doceniona przez krytykê. Nie tylko w kraju, ale tak¿e w Niemczech, m.in.
w Monachium i Berlinie, gdzie bra³a udzia³ w presti¿owych targach sztuki wspó³czesnej Art
Forum. Lubuszanie mieli ostatnio okazjê zapoznaæ siê z jej twórczoœci¹ dziêki wystawie
eksponowanej w zielonogórskim BWA i Muzeum Lubuskim w Gorzowie.
Obrazy Bañdy s¹ œmia³e. Dotycz¹ intymnych relacji damsko-mêskich. Przedstawiaj¹ szerok¹ gamê seksualnych praktyk, gestów i zachowañ. Ukazanych wprost, bez pruderii i wstydu. S¹ rodzajem pamiêtnika opisuj¹cego œciœle osobisty œwiat m³odej dziewczyny. Kobiety,
która ma odwagê dzielenia siê z innymi swoimi prze¿yciami. To niekonwencjonalny sposób
wyra¿ania w³asnej osobowoœci. Manifestowany nie tylko licznymi obrazami, ale równie¿
w³asnym wygl¹dem, ubiorem, kszta³towaniem najbli¿szego otoczenia. Tworz¹ one w konsekwencji swoist¹ autoekspresjê kobiecoœci. Wynikaj¹c¹ raczej z charakteru, upodobañ, intuicji,
a nie przyjêtej strategii czy spekulacji. Artystka nie jest feministk¹ i nie interesuje j¹ genderowy dyskurs. Nale¿y do pokolenia, które dorasta³o w czasach transformacji ustrojowej,
wi¹¿¹cej siê tak¿e ze zmianami w sferze obyczajowej. Powszechna seksualizacja wspó³czesnego ¿ycia, widoczna szczególnie w jego publicznych, medialnych przejawach musia³a mieæ
wp³yw na kszta³towanie siê jej pogl¹dów zwi¹zanych z „kultur¹ obna¿ania”. Studia plastyczne
wzbogaci³y wiedzê w zakresie artystycznych odniesieñ tego zjawiska, pozwoli³y bardziej
œwiadomie kszta³towaæ sw¹ drogê twórcz¹.
Dotychczasowe dokonania zielonogórzanki ³¹cz¹ przewrotnie rozmaite aspekty sztuki
okreœlanej mianem „kobiecej”. Stereotypowo uto¿samianej z delikatnoœci¹, a niekiedy wrêcz
infantylnoœci¹ w zakresie podejmowanych tematów i metod ich przedstawiania. Techniczne
uwarunkowania wiêkszoœci prac przywodz¹ na myœl „robótki rêczne”, kojarzone zazwyczaj
z aktywnoœci¹ artystyczn¹ gospodyñ domowych lub pañ na emeryturze. Jednak¿e
haftowanie, szyde³kowanie, robienie na drutach zyskuje tu zupe³nie nowy kontekst. Dziergane
serwetki, miniaturowe sweterki z we³ny, fragmenty gotowej odzie¿y i sznury korali pe³ni¹ rolê
woalek ukrywaj¹cych pikantniejsze detale oraz sceny. Dowcipne, rêkodzielnicze akcenty sta³y
siê znakiem wywo³awczym jej malarstwa, choæ trzeba przyznaæ, ¿e s¹ one tak¿e wyrazem
amerykañskiej mody na tzw. Knit- ffiti, polegaj¹cej na opatulaniu ubrankami z w³óczki rozmaitych przedmiotów, ³¹cznie z pomnikiem Jimmiego Hendrixa w Seattle i kamieniem
z Wielkiego Muru Chiñskiego. Kobiece robótki ju¿ jakiœ czas temu zreszt¹ zagoœci³y na dobre
w galeriach, m.in. za spraw¹ obscenicznych makatek brytyjskiej skandalistki Tracey Emin czy
pornograficznych haftów Anny Hansson ze Szwecji. Ró¿owy koloryt wiêkszoœci obrazów to
kolejna charakterystyczna cecha sztuki Bañdy. Identyfikowana z konwencjonalnym, modelowym wyobra¿eniem ¿eñskiej zmys³owoœci. Skala asocjacji jest tutaj szeroka. Od typowej
barwy dziewczêcych pokoi, ciuszków i zabawek, po filmy z „ró¿ow¹ landrynk¹” i „ró¿owe telefony”. Owe wieloznacznoœci stanowi¹ o istocie poszukiwañ malarki.
Stosowane przez artystkê pozosta³e œrodki plastycznej ekspresji s¹ z regu³y antyprofesjonalne, co w po³¹czeniu z tematyk¹ przedstawieñ sprawia, i¿ czêœæ odbiorców czuje siê
PREZENTACJE
111
zak³opotana, a nawet oburzona. Unika ona bowiem tradycyjnego warsztatu akademickiego.
Wizerunki nagich postaci uchwycone podczas uczuciowych uniesieñ, dramatów lub erotycznej gimnastyki swoj¹ stylistyk¹ przypominaj¹ skrywane naiwne fantazje dojrzewaj¹cej nastolatki. Kojarz¹ siê tak¿e ze spontanicznymi graffiti, spotykanymi w toaletach publicznych.
Odwa¿nie ilustruj¹ zasadnicze ró¿nice miêdzy seksualnoœci¹ obu p³ci. Prze³amuj¹ intymne
tabu. W przedstawianych przez Basiê zdarzeniach to On przewa¿nie dysponuje, a Ona jest do
dyspozycji. Mê¿czyŸni zazwyczaj s¹ „uzbrojeni”, prezentuj¹c erotyczn¹ gotowoœæ penetracji.
Czasem przyjmuj¹ postaæ dzikich zwierz¹t, bestii lub potworów o fallicznych kszta³tach.
Kobiety zazwyczaj s¹ uleg³e, nie protestuj¹ i nie maj¹ konserwatywnych zapatrywañ w sferze
seksu. Uczestników mi³osnej interakcji ³¹czy mechanizm wzajemnej infantylizacji objawiaj¹cy
siê w sferze werbalnej szeregiem zdrobnia³ych okreœleñ typu: „misiuñcio”, „myszka”, „rybeñka”, „¿abka”, „grubcia”. Pojawiaj¹ siê one bezpoœrednio na obrazach w formie koœlawych
napisów – wyszywanych na p³ótnie, wydrapywanych w mokrej farbie, bazgranych d³ugopisem.
Ich charakter jest emocjonalnie zró¿nicowany. Obok podwójnych sylab np. „hu hu”, „ci ci”,
„pi pi” oraz wspomnianych zdrobnieñ, pojawiaj¹ siê równie¿ wulgarne wyzwiska i przekleñstwa. A tak¿e d³u¿sze sekwencje. Od niewinnych dziewczêcych fraz w rodzaju: „dwa serca
z³¹czone, klucz wrzucony w morze”, po zdecydowane deklaracje – „jak chcesz, no to kutas
miêdzy cyce”.
Nieco odrêbny wyraz posiadaj¹ akwarele, najbardziej chyba dojrza³e prace w dorobku
malarki. Ich tematyka jest równie „nieprzyzwoita”. Walory czysto plastyczne bior¹ jednak¿e
górê. Malowane kilkoma zaledwie poci¹gniêciami pêdzla, pojedynczymi plamami cielistych
kolorów, tworz¹ unikalny ilustrowany s³ownik angielsko-polski. Poœwiêcony ludzkim namiêtnoœciom, pojêciom i s³owom o podtekœcie seksualnym. Zbiór ten, bêd¹c niew¹tpliwie pomocnym przy nauce jêzyka, znakomicie ujawnia te¿ aktualne oblicze rodzimego erotyzmu,
widzianego przez pryzmat kobiecej wra¿liwoœci. Bañda czyni to w sposób bezpretensjonalny,
dosadny, nieco ironiczny. I przede wszystkim prawdziwy.
Zainteresowanym szerzej twórczoœci¹ B. Bañdy polecam katalog wydany pod koniec
ubieg³ego roku przez zielonogórskie BWA oraz 148. stronicowy kolorowy album pt. „Lekcje
angielskiego” przygotowany przez Galeriê „Zderzak”. Publikacja towarzyszy wystawie artystki
prezentowanej w Krakowie w lutym i marcu br.
112
Bez tytu³u, technika w³asna, 15x15 cm, 2006
Bez tytu³u, technika w³asna, 20x20 cm, 2006
Przezwyciê¿yæ, technika w³asna, 70x70 cm, 2006
Bez tytu³u, technika w³asna, 20x20 cm, 2006
Bez tytu³u, technika w³asna, 25x25 cm, 2006
Bez tytu³u, technika w³asna, 20x30 cm, 2006
Susanne Lambrecht
Susanne Lambrecht
Kunstprojekt
„kottbuskunst akut”
Projekt artystyczny
„kottbuskunst akut”
Die historisch orientierte Jubiläumausstellung „kottbuskunst”, die vergangenes
Jahr an sieben Standorten gezeigt wurde,
bekommt einen Nachfolger. Thomas Richert,
Chefredakteur des Cottbuser Stadtmagazins „hermann”, der in der Zwischenzeit
auch eine eigene Galerie leitet, regte vergangenen Sommer an, „kottbuskunst” mit
Blick auf aktuelle Kunst weiter zu führen.
Der Idee sind Taten gefolgt: vom 11.-20.
Mai wird es in Cottbus „kottbuskunst akut
07” geben, dem in den nächsten Jahren
weitere Ausstellungsevents folgen sollen.
Das Besondere an „kottbuskunst akut”: an
elf verschiedenen Orten, angefangen von
Museen über das Foyer der Universitätsbibliothek der Brandenburgischen
Technischen Universität (Architekten: Herzog/de Meuron), verschiedene Galerien,
die Oberkirche St. Nikolai bis zum historischen Spremberger Turm wird Kunst
von insgesamt 25 eingeladenen Künstlern
aus Cottbus und Umgebung zu sehen sein
mit neuesten Arbeiten aus den Bereichen
Malerei, Grafik, Skulptur, Installation,
Fotografie und Videokunst. Dabei sind auch
drei Gastkünstler: Abushariaa Ahmed aus
Uganda, Lorenzo Valverde aus Köln/Barcelona sowie Rainer Gottemeier aus
Schönwalde bei Berlin, die speziell Arbeiten
zum Thema „Stadt Cottbus” entwickeln werden. Begleitet wird das Ausstellungsprojekt
von einem Rahmenprogramm mit täglichen
Veranstaltungen, darunter Künstlergesprächen, Performances, Lesungen sowie
einer Diskussionsrunde „Kunst und Kritik”.
Zur vorbereitenden Arbeitsgruppe zählen
neben Thomas Richert vor allem Jörg
Prezentuj¹ca przede wszystkim historyczne dokonania jubileuszowa wystawa
„kottbuskunst”, która w zesz³ym roku zosta³a
zaprezentowana w siedmiu miejscach, ma
sw¹ nastêpczyniê. Thomas Richert, redaktor naczelny chociebuskiego magazynu „hermann”, który tymczasem ma równie¿
w³asn¹ galeriê, zaproponowa³ minionego
lata, by kontynuowaæ ”kottbuskunst”, tym
razem koncentruj¹c siê na sztuce wspó³czesnej. Pomys³ przerodzi³ siê w czyn:
w dniach od 11 do 20 maja odbêdzie siê
w Chociebu¿u „kottbuskunst akut 07”, wystawa, która ma byæ kontynuowana w nastêpnych latach. Niezwyk³e w „kottbuskunst
akut” jest to, ¿e 25 specjalnie zaproszonych
artystów z Chociebu¿a i okolic poka¿e swoje
najnowsze prace malarskie, graficzne,
rzeŸbiarskie, fotograficzne, wideo oraz instalacje a¿ w jedenastu miejscach, pocz¹wszy
od muzeów poprzez foyer biblioteki Politechniki Brandenburskiej (wg projektu
Herzoga i de Meurona), ró¿ne galerie, koœció³ œw. Miko³aja, a¿ po historyczn¹ wie¿ê
Spremberger Turm. Trójka z tych artystów,
zaproszona z zewn¹trz Abushariaa Achmed
z Ugandy, Lorenzo Valverde z Kolonii i Barcelony oraz Rainer Gottemeier z Schönwalde
ko³o Berlina, przywiezie prace przygotowane
specjalnie na tê wystawê, zwi¹zane tematycznie z miastem Chociebu¿. Samej wystawie
towarzyszyæ bêdzie program codziennych
imprez, w tym rozmowy miêdzy artystami,
performance, odczyty oraz dyskusja panelowa „Sztuka i krytyka”. Wœród organizatorów obok Thomasa Richerta s¹ przede
wszystkim Jörg Sperling, kustosz muzeum
Dieselkraftwerk Cottbus, cz³owiek o wielkim
PREZENTACJE
113
114
Sperling, Kustos am Kunstmuseum Dieselkraftwerk Cottbus mit reicher Erfahrung
was die Organisation von Kunstevents
angeht, der Direktor des Stadtmuseums
Steffen Krestin sowie die Künstler Matthias
Körner, Roland Kohlhaas und Tobias Richter,
der in Cottbus auch unter seinem Künstlernamen P.M.Tori ein Begriff ist.
Weiter Informationen im Laufe der Zeit
unter: www.kottbuskunst.de
doœwiadczeniu przy organizacji tego typu
imprez, oraz dyrektor muzeum miejskiego
Steffen Krestin, a tak¿e artyœci Matthias
Körner, Roland Kohlhaas i Tobias Richter,
znany w mieœcie równie¿ pod pseudonimem
P. M. Tori.
Bli¿sze informacje podawane bêd¹ na
bie¿¹co pod adresem: www.kottbuskunst.de
Susanne Lambrecht
Susanne Lambrecht
Orte der Sicherheit
– Zur Malerei von
Corinna Brüggentisch
Miejsca bezpieczne
– o malarstwie
Corinny Brüggentisch
Cottbus ist nicht gerade ein Plaster, das
junge Künstler anzieht. Allerdings gibt es
einen Ausnahmebereich und das sind die
künstlerischen Mitarbeiter an der Brandenburgischen Technischen Universität in
Cottbus. Im Rahmen der Architektenausbildung kommen Künstler für mehrjährige
Lehraufträge nach Cottbus, unterrichten an
der Universität Zeichnen bzw. plastisches
Gestalten und arbeiten natürlich hier auch
künstlerisch weiter. Corinna Brüggentisch
gehört zum erweiterten Kreis dieser
Künstlergruppe. Ihr Mann, der Bildhauer
Roland Kohlhaas, ist derzeit Mitarbeiter am
Lehrstuhl „Zeichnen und Malen” und hat in
seinem zentral gelegenen Atelier vor gut
Chociebu¿ nie jest miejscem, do którego
ci¹gnêliby m³odzi artyœci. S¹ jednak wyj¹tki,
a nale¿¹ do nich zajmuj¹cy siê sztuk¹ pracownicy
Politechniki
Brandenburskiej
w Chociebu¿u. W ramach swych studiów
architektonicznych artyœci ci przyje¿d¿aj¹ na
kilka lat do Chociebu¿a, gdzie wyk³adaj¹
rysunek lub twórczoœæ plastyczn¹ i oczywiœcie nadal realizuj¹ siê twórczo. Corinna
Brüggentisch nale¿y do szerokiego krêgu tej
grupy artystów. Jej m¹¿, rzeŸbiarz Roland
Kohlhaas, jest obecnie pracownikiem katedry rysunku i malarstwa i w swej centralnie
po³o¿onej pracowni od dwóch lat organizuje
wieczorne wystawy, podczas których mo¿na
odnieœæ siê do prezentowanych dzie³
T³umaczenie Grzegorz Kowalski
zwei Jahren begonnen, in Ein-AbendAusstellungen verschiedene künstlerische
Positionen zur Diskussion zu stellen. Im
Rahmen dieser offenen Ausstellungsserie
stellte er auch seine Frau, Corinna Brüggentisch,
mit
ihren
Wolkenund
Landschaftsbildern vor, die durch ihre Grünund Gelbtöne bestechen. In kurzer Folge
sollten sich mehrere Ausstellungen der
Künstlerin im Cottbuser Raum anschließen.
Corinna Brüggentisch (Jahrgang 1964)
wohnt seit eineinhalb Jahren in Cottbus, ist
in Köln am Rhein geboren und lebte dort,
seit sie studierte. Zur Malerei hat sie nicht
auf direktem Weg gefunden. Kunst zu
studieren getraute sie sich nicht, wählte aus
Vernunftgründen ein Jurastudium. Doch
neben diesem Studium begann sie Anfang
der 90er Jahre in Köln gezielt Unterricht bei
verschiedenen Künstlern zu nehmen und
organisierte sich einen eigenen Bereich zum
Malen in einem Atelier. Von Anfang an malte
sie vorwiegend Landschaften. Ähnlich wie
heute entstanden 1994 Waldstücke,
Spiegelungen im See, Baumlichtungen. Die
Farbpalette dieser frühen Landschaften war
jedoch ganz anders als in ihrer aktuellen
Malerei. In kleinen Formaten verband sich
damals leuchtendes Rot und warmes Gelb
mit Grüntönen und leichtem, weißdurchzogenen Blau.
Nach einer längeren Pause begann sich
die Künstlerin 2003 erneut der Malerei
zuzuwenden. Um sich wieder hineinzufinden
in die Arbeit, konzentriert sie sich zuerst auf
einen Naturausschnitt: Wolkenmotive, die
nicht über einer Landschaft verortet sind.
Eine markante Serie von Wolkenbildern entstand. Erinnern die Wolkenformationen in
ihrer Leuchtkraft zuerst an barocke
Himmelsausschnitte, sind sie doch wohl vor
allem in Zusammenhang mit den reinen
Wolkenstudien des romantischen Malers
Johan Christian Dahl zu sehen, der Naturphänomenen nachspürte, um darin auch seelische Stimmungen zu spiegeln. Während
Dahl und seine Zeitgenossen in ihren Bildern
oft wechselhafte Wetterverhältnisse festhielten, konzentriert Corinna Brüggentisch
sich in ihren Bildern jeweils auf ein bestimmtes Stimmungsphänomen, ausgedrückt
über die Farbe: Wolken, die die Sonne zart
gelb durchsetzt oder dicht gedrängte
Wolken wie kurz vor einem Gewitter.
z ró¿nych pozycji. W ramach tych otwartych
wystaw przedstawi³ równie¿ twórczoœæ swojej ¿ony, Corinny Brüggentisch, w szczególnoœci jej pejza¿e i wizerunki chmur, które
porywaj¹ tonacjami zieleni i ¿ó³ci. Wkrótce
w Chociebu¿u i okolicach odbêdzie siê kilka
kolejnych wystaw tej artystki.
Corinna Brüggentisch (rocznik 1964) od
pó³tora roku mieszka w Chociebu¿u, urodzi³a
siê zaœ w Kolonii nad Renem i mieszka³a tam
od czasu swych studiów. Jej droga do
malarstwa by³a doœæ zawi³a. Nie odwa¿y³a
siê podj¹æ studiów artystycznych, wybra³a
rozs¹dnie studia prawnicze. Jednak studiuj¹c zaczê³a od pocz¹tku lat 90. pobieraæ
lekcje u ró¿nych artystów, w jednej z pracowni urz¹dzi³a sobie miejsce do tworzenia.
Od samego pocz¹tku malowa³a przede
wszystkim krajobrazy. Podobnie jak dziœ, ju¿
w 1994 r. powstawa³y widoki lasów, ich
odbiæ w jeziorach, leœnych polan. Jednak
paleta barw w tych pierwszych obrazach
by³a zupe³nie inna, ni¿ obecnie. Niewielkie
formatem ³¹czy³y b³yszcz¹c¹ czerwieñ
z ciep³¹ ¿ó³ci¹ i odcieniami zieleni oraz
lekkim, nieco pobielonym b³êkitem.
Po d³u¿szej przerwie artystka wróci³a do
malarstwa w 2003 r. Aby wróciæ do
wprawy, skoncentrowa³a siê na pocz¹tek na
konkretnym fragmencie natury: motywach
chmur, oderwanych od jakiegokolwiek krajobrazu. Powsta³a niezwyk³a seria widoków
chmur. O ile formacje te, dziêki swej jasnoœci, przypominaj¹ w pierwszej chwili fragmenty obrazów barokowych, o tyle nale¿y je
chyba jednak ogl¹daæ przede wszystkim
w kontekœcie twórczoœci malarza romantycznego Johana Christiana Dahla, który
bada³ ten fenomen natury i próbowa³ przedstawiæ w nim swoje nastroje. Dahl i jemu
wspó³czeœni prezentowali przede wszystkim
zmieniaj¹ce siê warunki pogodowe, Corinna
Brüggentisch koncentruje siê natomiast na
konkretnym fenomenie, wyra¿onym kolorystycznie: chmury delikatnie przebite ¿ó³ci¹
s³oñca lub gêste chmurzyska tu¿ przed burz¹.
Obrazy Corinny Brüggentisch nie s¹
malowane bezpoœrednio z natury, lecz
z obserwacji przyrody jako takiej oraz
konkretnych krajobrazów. Po przyjeŸdzie do
Chociebu¿a latem 2005 r. artystka
w szczególny sposób przyswoi³a sobie nowe
okolice i ³u¿yckie pejza¿e. Rysuje i fotografuje. Fotografie s¹ przy tym jedynie „podpora-
PREZENTACJE
115
Corinna Brüggentischs Bilder entstehen
dabei nicht direkt vor der Natur, aber sie
gehen von Beobachtungen in der Natur und
konkreten, beobachteten Landschaften
aus. Als die Künstlerin im Sommer 2005
nach Cottbus kam, hat sie sich die neue
Umgebung und die Lausitzer Landschaft auf
ihre Weise angeeignet. Sie zeichnet und
macht Fotografien. Die Fotografien sind
dabei nur „Stützen”, wie sie das nennt.
Anfangs hat sie viele Pastelle gemalt. Vor
Leinwand und Blatt entwickelt sich dann ein
„Innenbild”. Da kann z.B., so erzählt sie, im
Laufe der Arbeit im Atelier ein Weg zum See
werden. Vorstellungen werden „hineingeknetet” in ein Bild, bis eine konkret vorgefundene Situation nicht mehr unbedingt
erkennbar ist.
Der Blick wandert in der Folge der
„Weiten Felder” über die flache Brandenburger Landschaft: im Vordergrund ziehen
sich Wiesen dahin, im Hintergrund verstellen Baum- oder Buschreihen den
Horizont und geben Halt. Markant an diesen
Landschaften ist, dass sich dort keine
Menschen, aber auch keine Tiere finden.
Wege ziehen sich durch die Landschaft,
also Spuren von Menschen. Manchmal
durchkreuzen sie Feld oder Wiese, bringen
Unordnung ins Bild. Der Mensch ist mittelbar präsent, weil er diese Kulturlandschaft
mit geformt hat.
Schon früh in ihrer Cottbuser Zeit hat
sich ein zweites charakteristischen Bildmotiv entwickelt: die „Landschaft mit rotem
Feld”. Vor einer dicht belaubten, dunkel grünen Baumreihe, die leicht diagonal durch
das Bild gelegt ist, breitet sich hier eine grell
hellgrün gemalte Wiese aus. Beide
Grüntöne steigern die in der Natur vorgefundenen Töne zu einem harten Farbkontrast. Im Vordergrund schwingt sich in
diesem frühen Bild über die gesamte Breite
der Leinwand das rote Feld. Kleine rotfarbene Blüten setzten sich dem Grün als
Komplementärton entgegen. Das Bild
erhält dadurch seine Frische.
Dieses Motiv erfährt 2006 in zweifacher
Hinsicht eine Veränderung. In den neuen
Bildern findet sich im Vordergrund ein unterschiedlich weit ins Bild schwingender See
oder Teich. Die Farbigkeit wird reduziert auf
die Töne Grün – Gelb – Blau. Das Rot verschwindet als Farbfläche. Gelb und Blau
116
mi” – tak je nazywa. Pocz¹tkowo u¿ywa³a
g³ównie pasteli. Na p³ótnie i papierze powstawa³y wtedy „wewnêtrzne obrazy”. I tak na
przyk³ad, opowiada artystka, w czasie pracy
w pracowni mo¿e nagle znaleŸæ siê nad
morzem. Wyobra¿enia „wpycha“ w obrazy,
tak ¿e konkretne przedstawione sytuacje
niekoniecznie musz¹ w pe³ni odpowiadaæ
rzeczywistoœci.
Oczy wêdruj¹ po „szerokich polach brandenburskich” - na pierwszym planie ³¹ki,
w tle drzewa i krzewy zas³aniaj¹ horyzont
i daj¹ oparcie. Charakterystyczny dla tych
pejza¿y jest brak ludzi, ale tak¿e zwierz¹t.
Obecne s¹ jednak drogi, a wiêc œlady
cz³owieka. Czasem krzy¿uj¹ siê z polem czy
³¹k¹, wnosz¹ nieporz¹dek do obrazu.
Cz³owiek jest wiêc obecny poœrednio,
poniewa¿ ukszta³towa³ ten krajobraz.
Od niemal samego pocz¹tku „okresu
chociebuskiego“ pojawi³ siê inny charakterystyczny motyw: „pejza¿ z czerwonym
polem”. Przed rzêdem przecinaj¹cych obraz
na skos, ciemnozielonych drzew o gêstych
liœciach pojawia siê ³¹ka, malowana w zieleni
i jasnej zieleni. Obie tonacje tego koloru
wzmacniaj¹ naturalne barwy, nadaj¹c im
wyraŸny kontrast. Na pierwszym planie tych
wczesnych pejza¿y pojawia siê zajmuj¹ce
ca³¹ szerokoœæ czerwone pole. Niewielkie
czerwone kwiaty na ³¹ce tworz¹ kolorystyczne uzupe³nienie. Dziêki temu obraz
zachowuje œwie¿oœæ.
Motyw ten w 2006 roku zmienia siê
podwójnie. Na nowych obrazach na pierwszym planie pojawiaj¹ siê ró¿nej wielkoœci
jeziora lub stawy. Kolory zostaj¹ zredukowane do zieleni, ¿ó³ci i b³êkitu. Zupe³nie
zanika czerwieñ. Zieleñ uzyskiwana jest
poprzez zmieszanie ¿ó³ci z b³êkitem. Oznacza
to, ¿e nawet oddzielnie nak³adane farby
zostaj¹ skrzy¿owane. To samo dzieje siê
z motywami: poniewa¿ poszczególne elementy obrazu odbijaj¹ siê w wodzie, niebo
i ziemia krzy¿uj¹ siê ze sob¹ i ³¹cz¹.
Tê dobrze przemyœlan¹ kompozycjê
obrazu uzupe³nia rytmizacja struktury
pejza¿u jako ca³oœci. Kontury plastycznie
zaokr¹glonych koron drzew i krzewów,
cieni, nadbrze¿y i chmur spokojnie przechodz¹ przez obraz. Zbocza wznosz¹ siê
³agodnie. £agodnie podnosz¹ siê i opadaj¹
nierównoœci otwartego, w sumie p³askiego
krajobrazu. Zmieniaj¹ce siê tony zieleni
gemischt ergibt Grün. Das heißt, die Farben
werden, wenn auch getrennt aufgetragen,
verschränkt. Dasselbe passiert mit den Motiven: indem die Wasserfläche die umliegende Natur widerspiegelt, werden Himmel
und Erde verschränkt und verbunden.
Zu der wohl durchdachten Bildkomposition gehört auch die Rhythmisierung der
Bildstruktur insgesamt. Die Konturen der
rundplastischen Formen von Baumkronen
und Büschen, von Schattenflächen, Uferböschung und Wolkengebilde durchziehen die
Bilder mit ruhigen Schwüngen. Sanft
steigen Hänge an. Sanft heben und senken
sich Unebenheiten in den weiten, insgesamt
flachen Landschaften. Changierenden Grünund Gelbtöne machen dabei die Bewegung
des Blattwerks und des Grases auf den
Feldern durch den Wind sichtbar.
Weder Morgen- oder Abendstimmung,
Frühjahr oder Herbst werden dargestellt.
Die Bilder sind zeitlos.
Corinna Brüggentisch hat mit ihren
Landschaften eine eigene Sicht der Welt
gestaltet. Sie stellt sie dem wechselvollen
Alltag entgegen. Zugleich hat sie in der
Verknüpfung von Motiv und Farben die Idee
einer innere Einheit zu gestalten verstanden, die in ganz aktuellen kleinen Formaten
zu fast monochromen Farbmalereien führen
können. Die überwiegend kühlen Farben
lassen die Bilder dabei still erscheinen.
Vor gut zwei Jahren fand in Frankfurt
a. M. in der Schirn Kunsthalle eine
Ausstellung mit dem Untertitel „Neue
Romantik in der Kunst der Gegenwart”
statt. Im Ankündigungstext zu dieser
Ausstellung wird folgende Situation beschrieben: „Intimität und Geborgenheit sind
in einer Gesellschaft, die durch wachsende
Mobilität und das Schwinden sozialer
Bindungen geprägt ist, zu einer neuen
Sehnsucht geworden. Die Übersättigung
mit schlechten Nachrichten und Bildern des
Terrors lässt das Verlangen nach Orten der
Sicherheit und rettenden Perspektiven
entstehen. Diese Situation spiegelt sich
auch in der bildenden Kunst wider.”
Corinna Brüggentischs Bilder bringen
diese „neue Romantik” zum Ausdruck. Sie
sind nicht Weltflucht oder Rückzug in die
Idylle, sondern stellen Werte wie „Intimitat
und Geborgenheit”, dar und bieten dem
Betrachter „Orte der Sicherheit” an.
i ¿ó³ci oddaj¹ ruch liœci i traw pod wp³ywem
wiatru.
Obrazy nie pokazuj¹ ani poranków, ani
zachodów s³oñca, wiosny ani jesieni. S¹
ponadczasowe.
Pejza¿e Corinny Brüggentisch ukazuj¹ jej
w³asny obraz œwiata. Przeciwstawia go zmiennej codziennoœci. Jednoczeœnie potrafi,
dziêki po³¹czeniu oddzia³ywania motywu
i barw, przekazaæ ideê jednoœci, w bardzo
nowoczesnych ma³ych formach niemal
monochromatycznego malarstwa. Dziêki
zastosowaniu przede wszystkich ch³odnych
kolorów, obrazy wydaj¹ siê spokojne.
Przed ponad dwoma laty we Frankfurcie
nad Menem w galerii Schirn mia³a miejsca
wystawa nosz¹ca podtytu³ „Nowy romantyzm w sztuce wspó³czesnej”. W materia³ach do tej wystawy czytamy m.in.
poni¿szy opis: „Intymnoœæ i ciep³o sta³y siê
obiektem nowej têsknoty w spo³eczeñstwie,
które charakteryzuje siê rosn¹c¹ mobilnoœci¹ i zanikaniem zwi¹zków spo³ecznych.
Przesyt z³ymi wiadomoœciami i obrazami
terroru rodzi potrzebê odnalezienia miejsc
bezpiecznych i perspektywy ratunku. W³aœnie ta potrzeba jest coraz czêœciej widoczna
w sztuce.”
Obrazy Corinny Brüggentisch równie¿
ukazuj¹ ten „nowy romantyzm“. Nie przeklinaj¹ jednak œwiata w ucieczce ku idylli, lecz
prezentuj¹ wartoœci, takie jak „intymnoœæ
i ciep³o”, a obserwatorowi oferuj¹ „miejsca
bezpieczne”.
T³umaczenie Grzegorz Kowalski
PREZENTACJE
117
Janusz Dreczka
Ostatni
Droga Mamo
W drodze do zmartwychwstania
W ósm¹ œrodê dwa tysi¹ce siódmego roku, zwan¹ Popielcow¹
Zachodzê w swoj¹ g³owê
W pokorze, na kolanach
Ile razy mogê siê pomyliæ w swoim ¿yciu, a ile w drodze swojej wiary?
Czy stawanie siê cz³owiekiem, to œwiêtych obcowanie
Czy mo¿e odpuszczanie grzechów, tak¿e tych nie wyznanych?
O, jak jest ciê¿ko wyznaæ to, czego ju¿ wielu siê domyœla
Czy niewidomego cz³owieka
mo¿na winiæ za to
co zrobi³ bêd¹c ociemnia³ym
a czyn jest cech¹ oczu szeroko otwartych?
Kwiaty z wiosennego potoku wybieram narêczami
Zanoszê na Twój grób, groby wszystkich matek
Na grób wielkopi¹tkowy
Na puste groby tych, którzy s¹ ju¿ w drodze do zmartwychwstania
Na o³tarz wielkanocny
Na drogi i œcie¿ki, pod stopy b³¹dz¹cych, pogubionych, nieœmia³ych
I Tych pewnych siebie, pewnych ponad siebie
Wielki Post i Wielkanoc, 2007 r.
118
Janusz Dreczka
Wielkanoc
Droga Mamo
Nad ¿yciem innych
Rozprawiamy po ¿yciu
Mówimy raczej dobrze
Bo Ÿle nie wypada!
Zdarza siê nam
Mówiæ nieprawdê
Rzekomo tak jest lepiej
Ze wzglêdu na rodzinê, najbli¿szych
¯ywi, nakazuj¹ nam wracaæ
Do korzeni - miejsc urodzenia
Ale tam, przywracamy pamiêæ
Odkrywamy tylko historiê
Wiêc dok¹d mam wróciæ?
Gdzie siê zaczyna Zmartwychwstanie?
Warto powróciæ do miejsca
Swojego chrztu, raz jeszcze siê obmyæ
Opatrzyæ olejem, spojrzeæ w œwiat³o
…i zap³akaæ nie pierwszy raz, jednak nad sob¹
Za wszystkich, których nawraca³eœ
Bo Oni czekali na otwarte drzwi Twojego Domu
A nie na pouczenia i dobre rady
W zamian za odsuniêcie kamienia do Zmartwychwstania
kwiecieñ 2006 r.
119
Ewa Wojtyniak-Dêbiñska
Ukryty wymiar
Sztuka wspó³czesna bywa dla odbiorców
bardzo wymagaj¹ca. Pragnie dla siebie nie
tylko uwagi, znajomoœci dawnych i aktualnych
dzie³, teorii i koncepcji artystycznych. Czêsto
atakuje agresywn¹, wstrz¹saj¹c¹ form¹,
wyra¿aj¹c swój krytyczny stosunek do rzeczywistoœci.
Twórczoœæ Ireneusza Solarka, choæ nie
ogranicza siê do tradycyjnych rozwi¹zañ,
oferuje widzom chwilê zadumy i intelektualnej
refleksji nad tym co niecodzienne i niematerialne.
Wœród aktualnych poszukiwañ artysty,
zaprezentowanych w zielonogórskiej Galerii
„Stara Winiarnia”, uwagê przyci¹ga³ cykl
obrazów zatytu³owany „Zapis”. Do najbardziej
charakterystycznych, zewnêtrznych cech
kompozycji nale¿¹: monumentalne rozmiary
prac, ograniczenie u¿ytych œrodków do
czerni i bieli oraz kontrast linearnych
kwadratów z p³aszczyzn¹ obrazu. Namalowane rêk¹ artysty niewielkie elementy, nie
pozbawione s¹ indywidualnego charakteru.
Formuj¹ one pulsuj¹ce p³aszczyzny, miejscami delikatnie wygiête i zniekszta³cone.
Minimalne ró¿nice w gruboœci kreski
wy³aniaj¹ z tej struktury prostok¹tne lub
zygzakowate znaki, przyczyniaj¹c siê jednoczeœnie do pog³êbienia metaforycznego
potencja³u utworów plastycznych. Doznania
te pojawiaj¹ siê na granicy dostrzegalnoœci
i wprowadzaj¹ do obrazów pewien niepokój,
wywo³any odczuciem zawieszenia miêdzy tym
co stabilne, geometryczne i p³askie a wra¿eniem ruchu, wibracji, g³êbi.
W przypadku twórczoœci Ireneusza Solarka, droga do budowania malarskich
materii z tego typu form nieprzedstawiaj¹cych, jest bardzo inspiruj¹ca i wi¹¿e siê
120
z tematem zale¿noœci przestrzennych, który
fascynowa³ artystê od lat.
Po raz pierwszy idea ta pojawi³a siê
w cyklu obrazów „Niebieskie kamienie”.
W kompozycjach dominowa³a owalna forma,
w sposób doœæ odleg³y przywo³uj¹ca na myœl
tytu³owy kamieñ. Namacalny, intensywny fakturowo i kolorystycznie kszta³t w zestawieniu
z ulotnym i delikatnym t³em, wywo³ywa³
wyraŸne odczucie przestrzennoœci.
Wydaje siê jednak, ¿e prawdziwym
Ÿród³em aktualnych dokonañ artysty by³a jego
dzia³alnoœæ jako re¿ysera, scenarzysty i scenografa w autorskim „Teatrze S”. Tworz¹c
scenariusz do spektaklu „Mechanizm”, zwróci³ on uwagê na interesuj¹c¹ formê scenopisu. Zamkniête w zarysie kwadratu rysunki zainicjowa³y seriê prac o podobnym motywie. Rytm powtarzalnych kszta³tów utworzy³
siateczkê st³oczonych form, lekko faluj¹cych
na p³aszczyŸnie. Efekt g³êbi uzyskany zosta³
poprzez kontrast delikatnych znaków z bardziej wyraŸnymi krawêdziami kwadratów.
Ciekaw¹ odmian¹ tego typu realizacji s¹ du¿e
(10 m/5 m), malowane bia³¹ farb¹ na
czarnej folii uk³ady, charakterem swym
wyraŸnie nawi¹zuj¹ce do pisma.
Nastêpny etap analizy problemu przestrzennoœci, to próba nadania kszta³tom
wra¿enia ruchu i trójwymiarowoœci. W czarno-bia³ych animacjach rysunków kilka elementów obraca siê w ró¿nym czasie wokó³
w³asnej osi i powraca do punktu wyjœcia.
Wœród mnogoœci motywów to poruszenie
prawie umyka naszej uwadze, ale dziêki temu
wywo³uje zaskoczenie, przyci¹ga zmys³y
i pobudza do refleksji.
W nastêpnym projekcie nosz¹cym tytu³
„Inne przestrzenie”, pojawi³a siê mo¿liwoœæ
przeniesienia p³askich rysunków do realnej
trójwymiarowej strefy. Artysta skonstruowa³
ogromne, kubiczne bry³y z przytwierdzonymi
pasmami sizalowych sznurków. Utworzy³y
one swoiste ekrany, na które rzutowano powiêkszone prace. Gdy pad³o na nie œwiat³o,
uzyskano niezwyk³y efekt przenikania i g³êbi.
Dalsze poszukiwania przestrzenne mia³y
dwojaki charakter. Pierwszy z nich pojawi³ siê
w cyklu obrazów „Kwadraty”, w których artysta stosuj¹c mocno nasycone, ekspresyjnie
k³adzione barwy, zamyka je w swego rodzaju
ramy, malowane tu¿ przy boku blejtramów.
Na seriê prac sk³adaj¹ siê równie¿ kompozy-
Drugi kierunek poszukiwañ artysty reprezentuj¹ omawiane wczeœniej „Zapisy”.
Obydwie drogi twórcze, na które sk³adaj¹
siê malarskie i graficzne rozwi¹zania zagadnieñ przestrzennoœci, zosta³y zaprezentowane podczas wystawy w Zielonej Górze.
W dzia³aniach twórczych Ireneusza Solarka wyczuwa siê prawdziwie badawcze
sk³onnoœci. Jednak realizacje artysty nie s¹
jedynie analiz¹ barwy czy definiowaniem
zale¿noœci przestrzennych. Ich materialnoœæ
jest tylko œrodkiem do wyzwolenia tego co
sk³ada siê na uniwersaln¹ prawdê œwiata.
Prace artysty sk³aniaj¹ do zapatrzenia i kon-
cje zestawione z kilku kwadratowych p³ócien.
W obrazach tych jeszcze wyraŸniej zosta³a
wyeksponowana opozycja miêdzy barwnym
t³em a wychodz¹cymi do przodu liniami,
utworzonymi z krawêdzi blejtramów.
templacji. Zapraszaj¹ do swego wnêtrza,
ukazuj¹c przy tym swój metafizyczny charakter. Jak mówi autor, tworz¹c swe dzie³a pragnie „wci¹gn¹æ odbiorcê w swoist¹ konwersacjê duchow¹”
Galeriê Stara Winiarnia prowadz¹:
Magdalena Gryska - autorka ok. 10 wystaw indywidualnych i bra³a udzia³ w ok. 40 wystawach
zbiorowych. Kurator wystaw, w tym m.in. ogólnopolskiej wystawy malarstwa; Sztuka beze
mnie nie ma sensu, redaktor graficzny pisma Literacko-Kulturalnego Pro Libris, prowadzi
Pracowniê Malarstwa w Katedrze Sztuki (Wydzia³ Artystyczny UZ). Zajmuje siê malarstwem,
obiektem malarskim i rysunkiem.
Zenon Polus - autor ok. 15 wystaw indywidualnych i bra³ udzia³ w ok. 50 wystawach
zbiorowych. Kurator wystaw, prowadzi Pracowniê Rysunku i Intermediów w Katedrze Sztuki
(Wydzia³ Artystyczny UZ). Zajmuje siê instalacj¹, obiektem, rysunkiem.
PREZENTACJE
121
Jacek ¯eromski
Pieñ drzewa
Drzewo jest wysokie.
Nie spogl¹dam na jego koronê,
Lecz na wilgotny pieñ-prosto przed siebie.
To jak oczyszczenie w wannie.
W Œwi¹tyni Czasu.
Zapomnia³em sk¹d idê.
W Œwi¹tyni Czasu
Drzewa rosn¹ iglaste.
Igliwie uk³ada siê w wielok¹ty.
Jedna przy drugiej igle.
W Œwi¹tyni Czasu
Wzory igliwia unosz¹ siê
Widaæ je pod niezbadanym,
Prastarym i niematerialnym
Sklepieniem Œwi¹tyni.
Leœne, œwie¿e powietrze
Przenika przez wanny,
W Œwi¹tyni CzasuTam czas siê za³amuje,
By ca³a jego energia
Wkroczy³a œwietliœcie,
z b³yskiem
W obszary Nieskoñczonoœci.
***
Ju¿ noszê z³ot¹ jarzêbinê w sercu.
To Tajemnica
Wcielona w moje cia³o.
Poza czasem
Niosê kr¹g³y owoc jarzêbiny z³otej.
On milczy we mnie,
A ja mu siê przygl¹dam.
122
OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ
Jaros³aw Kuczer
Hrabiowie von Dünnewald
Rodzina von Dünnewald stanowi jeden
z wielu przyk³adów osadnictwa szlachty tytularnej na Œl¹sku. By³a to w du¿ej mierze wierna cesarzowi szlachta wyznania katolickiego,
której przedstawiciele zas³u¿yli siê w s³u¿bie
administracyjnej lub wojskowej Cesarstwa
Niemieckiego. Baronowie von Dünnewald
pojawili siê na Œl¹sku w 1669 r., w 1675 r.
uzyskuj¹c tytu³ hrabiów. Ich maj¹tek zajmowa³ pó³nocno-wschodni¹ czêœæ weichbildu
(okrêgu) zielonogórskiego, wzd³u¿ lewego
brzegu Odry. Centrum maj¹tku Dünnewaldów
stanowi³ Zabór, po³o¿ony w odleg³oœci 15 km
na wschód od Zielonej Góry. Od 1556 r. nosi³
status osady targowej (Flecken), a od 1681 r.
miasteczka (Städtel). Tam zlokalizowana by³a
od lat siedemdziesi¹tych XVII w., okaza³a
siedziba rodowa. Sw¹ najwiêksz¹ terytorialn¹
rozpiêtoœæ w dziejach latyfundium osi¹gnê³o
w latach 1669-1718, pozostaj¹c w³asnoœci¹
rodziny von Dünnewald.
Rodzina von Dünnewald, staraj¹ca siê
o maj¹tek od 1666 r., przejê³a Zabór z r¹k
barona Joachima von Blumenthal, cesarskiego
radcy Rzeszy (Reichshofrat) i g³ównego komisarza wojennego (Oberster Kriegskommisar).
Cesarz, zad³u¿ony u barona na sumê 8000 Rtl.,
zobowi¹za³ siê do corocznych sp³at w wysokoœci 800 Rtl. 1. Poniewa¿ Blumenthal zmar³
w 1670 r. nie doczekawszy sp³aty d³ugu, jego
1 J. Sinapius, Schlesische Curiositäten erste vorstellung, Darinnen die ansehnlichen Geschlechter Des Schlesichen Adels,
t. 2, Leipzig 1728, s. 316-317; L. Zedlitz-Neukirch, Neues preussisches Adels-Lexicon…, t.5, Leipzig 1836-1839, s. 136; C.
Blaźek, Der Abgestorbene Adel der Preussischen Provinz Schlesien, t. 2, Nürnberg 1885-1887, s. 27.
OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ
123
synowie scedowali ¿¹dania ojca na swojego
szwagra, mê¿a Cathariny Elisabeth z domu
baronowej von Blumenthal, Johanna Heinricha von Dünnewald 2. W zwi¹zku z listami
dzier¿awnymi oraz wysokoœci¹ niewyp³aconej
sumy (7150 Rtl.) mo¿emy zak³adaæ, i¿ baron
von Dünnewald obj¹³ maj¹tek w 1669 r. i do
1672 posiada³ go jako trzyletni¹ dzier¿awê,
nadzorowan¹ przez urzêdnika kamery
nowosolskiej G.E. Pfistera 3. W 1672 r. wstêpnie potwierdzono przekazanie maj¹tku
Dünnewaldów a w latach 1677-1681 r. wydano odpowiednie listy lenne (Lehensbriefe) 4.
Dünnewaldowie weszli w sk³ad œl¹skich
Titelherren na okres 49 lat. Pochodz¹ca
z Luksemburga rodzina pos³ugiwa³a siê
herbem ze skadrowan¹ tarcz¹ typu hiszpañskiego, z ma³¹ tarczk¹ sercow¹, w której
polu widnia³o god³o rodowe (Stammvappen).
Pola udostojnia³y wyobra¿enia wspiêtego lwa
(1 i 4) oraz jeŸdŸca ze wzniesionym mieczem
(2 i 3) – niew¹tpliwe odwo³anie do zas³ug
w kawalerii cesarskiej. „Na tarczach osadzone
zosta³y trzy he³my z koronami i klejnotami,
z których jeden zawiera³ wizerunek chor¹gwi
z dwug³owym czarnym or³em cesarskim” 5.
Katoliccy Dünnewaldowie sw¹ pozycjê i maj¹tek zawdziêczali protoplaœcie linii œl¹skiej,
Johannowi Heinrichowi von Dünnewald,
pu³kownikowi, a nastêpnie genera³owi wojsk
cesarskich. Jego pozycja na dworze wiedeñskim zwi¹zana by³a z rol¹ jak¹ odgrywa³
w armii jako dowódca kawalerii cesarskiej
podczas kampanii wojennych przeciw Turcji,
prowadzonych w drugiej po³owie XVII w.
Bra³ udzia³ m.in. w obronie Wiednia w dniach
od 14 lipca do 12 wrzeœnia 1683 r. przeciwko
wojskom Kara Mustafy, odznaczy³ siê jako
strateg podczas kampanii s³awoñskiej. Zdoby³
miêdzy innymi prze³êcze prowadz¹ce na
Osijek, miasta Posega i Cernik, oraz twierdze
Valpowo i Petrovaradin. By³ jednym z genera³ów ksiêcia Eugeniusza Sabaudzkiego,
którzy odnieœli zwyciêstwo pod Szalankemen
19 sierpnia 1691 r. Zmar³ tego samego roku
w wyniku odniesionych ran, na statku w drodze
powrotnej przez Dunaj 6.
W 1675 r. Johann Heinrich von Dünnewald uzyska³ tytu³ hrabiowski, którego
wyposa¿eniem sta³y siê Zabór i Tarnawa.
Pocz¹tkowo poza maj¹tkiem pozostawa³y
Milsko Stoschów, £az Grünbergów i Droszków Kotwitzów, które Dünnewaldowie
wykupili z r¹k tych rodzin dopiero w latach
1677-1681 7. W zwi¹zku z tym œl¹ski maj¹tek
rodziny obejmowa³ w okresie od 1681 do 1691,
6 wsi: Droszków, £az, Górna i Dolna
2 Archiwum Państwowe w Zielonej Górze [Dalej: APZG], Majątek Zabór, sygn. 24, s. 1.
3 Ibidem, sygn. 18, s. 12-13 oraz sygn. 19 i 23, s. 16, sygn. 20, s. 1-2.
4 L. Zedlitz-Neukirch, Neues preussisches Adels-Lexicon…, t. 5, Leipzig 1839, s. 136;. A. Förster, Geschichtliches von den
Dörfern des Grünberger Kreises. Aus den besten vorhandenen Quellen und eigener Beobachtung und Erfahrung zusammengestellte Erinnerungsbilder, Grünberg 1905, s. 202; R. Sękowski, Herbarz szlachty śląskiej. Informator genealogicznoheraldyczny, t. 2, Katowice 2003, s. 96.
5 W. Strzyżewski, Pieczęcie szlachty księstwa głogowskiego w okresie nonowożytnym [w druku].
6 F. Lucae, Schlesiens curiose Denkwürdigkeiten oder vollkommene Chronika von Ober- und Nieder-Schlesien…, t. 2,
Franckfurt am Mäyn 1689, s. 209; J. Sinapius, op. cit., t. 2, s. 70; A. Förster, op. cit., s. 202.
7 APZG, Majątek Zabór, sygn. 18-20 i 22, s. 37; Archiwum Państwowe we Wrocławiu [Dalej: APW], Księstwo głogowskie,
sygn. 511 i 513; O. Wolff, Geschichte der evangelischen Stadt- und Landgemeinde Grünberg in Niederschlesien von den
Zeiten der Reformation bis zum ersten schlesischen Frieden 1742, Grünberg 1841, s. 154, 156, 162-163, 166-168, 176.
124
Tarnawa, Milsko, Czarna, a nastênie powsta³e
po 1694 r. Proczki oraz miasteczko Zabór.
J. Sinapius oraz W. A. Schade podaj¹, i¿
Heinrich Johann von Dünnewald do swojej
œmierci w 1691 r. posiada³ ponadto dzier¿awê
po³o¿onych na prawym brzegu Odry Pyrnika
oraz Jesiony i Kolska. Nie stanowi³y one
elementu trwa³ego maj¹tku, zwi¹zane od dawna
z kompleksem dóbr Kolska, po³o¿onego
w weichbildzie g³ogowskim. Dokument
ustanawiaj¹cy w³asnoœæ lenn¹ Zaboru wystosowany zosta³y przez Leopolda I dopiero
21 paŸdziernika 1679 r. W poszczególnych
okresach wystawione zosta³y te¿ potwierdzenia dla Czarnej – 3 kwietnia 1676 r. (9 000 Rtl.),
Droszkowa – 27 stycznia 1677 r. (14 000 Rtl.),
obu czêœci £azu – 12 kwietnia 1679 r. i 1 grud-
nia 1681 r. (18 000 Rtl.). Milsko i Pyrnik
zosta³y mu oddane przez królewskiego fiska³a,
jako lenno królewskie (cesarskie) 28 maja 1689 r.
Zawarte zosta³o w nim prawo dziedzicznoœci
w przypadku descendencji nestora rodu.
Dünnewaldom nie uda³o siê przekszta³ciæ
maj¹tku w alodium 8.
Spadkobiercami Johanna Heinricha byli
jego synowie Franz, wystêpuj¹cy w dokumentach równie¿ jako Carl Franz, i Ludwig von
Dünnewald 9. Franz od 11 czerwca 1692
¿onaty by³ z Mari¹ Barbar¹, córk¹ hrabiego
Rüdigera von Starhemberg, genera³a i radcy
wojennego dworu cesarskiego w Wiedniu,
obroñcy Wiednia z 1683 r. 10 Franz sprawuj¹cy
funkcjê pu³kownika wojsk cesarskich, zmar³ w
1694 r., w zwi¹zku z czym ca³oœæ przypad³a
8 J. Sinapius, op. cit., t. 2, s. 70; W.A. Schade, Geschichte der evangelischen Kirchengemeinde Saabor, Grünberg, 1843,
s. 40-45; APW, Księstwo głogowskie, sygn. 511 i sygn 527; Codex Diplomaticus Silesiae [CDS], t. 24, s. 63, nr 23-24;
A. Förster, op. cit., s. 239; F. Schwencker, Der Grundherr von Saabor und seine Untertanen im Anfang des 18. Jahrhunderts, „Zeitschrift des Vereins für die Geschichte und Alterthum Schlesiens“, 42: 1908, s. 122; CDS, t. 24, s. 63, nr 22;
APW, Księstwo głogowskie 1329-1886, Rep. 24, sygn., 511, 513, 517 i 527; APZG, Majątek Zabór, sygn. 27, s. 1-2 oraz
sygn. 31 i 33; O. Wolff, op. cit., s. 154, 156, 162-163, 166-168, 176; CDS, t. 24, s. 63, nr 14, 15, 20-22; F. Schwencker,
op. cit., s. 122; W. Strzyżewski, J. Kuczer, Spisy dóbr ziemskich księstwa głogowskiego z lat 1671, 1681, 1718 i 1727
roku, [w druku], s. 34.
9 APZG, Majątek Zabór, sygn. 31, s. 1-2.
10 W.A. Schade, op.cit., s. 42.
OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ
125
hrabiemu Rzeszy Ludwigowi, ¿onatemu z hrabin¹ Elisabeth Dorothe¹ von Limburg und
Speckfeld, wdow¹ po hrabim Wilhelmie
Heinrichu zu Limburg und Gailendorf. Po jej
œmierci wszed³ w zwi¹zek ma³¿eñski z hrabin¹
Louise Amalie Eleonor¹, urodzon¹ hrabin¹
von Callenberg 11. Ludwig, podobnie jak brat
i ojciec pozycji szuka³ w funkcjach wojskowych. W matrykule (spisie w³aœcicieli ziemskich) ksiêstwa g³ogowskiego z 1718 r.
wystêpuje jako genera³ wachmistrz w s³u¿bie
Rzeczypospolitej i Saksonii. Pe³ni³ te¿ urz¹d
podkomorzego cesarskiego. W momencie
dziedziczenia, maj¹tek obejmowa³ Zabór wraz
z £azem, Droszkowem, Czarn¹, Milskiem,
Tarnaw¹ Doln¹ i Górn¹, Proczkami i prawdopodobnie utrzymanym przez jakiœ czas
Pyrnikiem 12.
Plany Dünnewaldów objê³y realizacjê
trzech kierunków dzia³añ maj¹cych podnieœæ
ekonomikê maj¹tku. By³y nimi dba³oœæ o status dóbr przez uzyskanie dla Zaboru praw
11
12
13
14
15
16
126
APZG, Majątek Zabór, sygn. 60, s. 9.
Ibidem, sygn. 33, s. 1-5.
Ibidem, sygn. 21.
Ibidem, sygn. 25 oraz 46-48.
Ibidem, sygn. 16.
CDS, t. 24, s. 63, nr 16.
miejskich, planowo prowadzone osadnictwo
oraz uregulowanie umów dzier¿awnych
i powinnoœci pañszczyŸnianych w³asnych
poddanych wzglêdem dworu. Ich realizacja
mia³a siê dokonaæ tak na zewn¹trz przez
odpowiednie starania na dworze cesarskim,
jak i na miejscu, dziêki aktywnej kolonizacji
przysz³ego miasteczka oraz nowozak³adanych
folwarków a tak¿e ujednolicenie postanowieñ
urbarza z 1662 wzglêdem ca³ego maj¹tku.
Dzia³ania te w efekcie powinny by³y przynieœæ
porz¹dek i rozwój miasteczka, a zw³aszcza
jego struktury rzemieœlniczej i kupieckiej,
daj¹c oœrodkowi silne zaplecze w postaci
w³¹czonych w jego system produkcyjny wsi.
Pozwoli³oby to na usystematyzowanie pracy
ch³opów i zamkniêcie drogi do d³ugotrwa³ych
sporów z dominium, w rzeczywistoœci
rujnuj¹cych maj¹tek. Zmiany nastêpowa³y
jednak opieszale. Jeszcze w dwa lata po przejêciu Zaboru nadzór kamery królewskiej
stwierdzi³ brak organizacji i chaos administracyjny 13. Autorem podobnego wniosku by³ te¿
fiska³ królewski rewiduj¹cy stan ekonomiczny
Zaboru w latach 1675-1677 14. Jego niepokój
budzi³o zw³aszcza zad³u¿enie dóbr oraz ich
czêœciowa dewastacja spowodowana zniszczeniem du¿ych po³aci nadodrzañskich gruntów
rolnych w wyniku powodzi z 1667 r. 15
W kategoriach sukcesu ekonomicznego
i konsekwencji udanej polityki tworzenia
pozycji spo³ecznej rodziny nale¿y analizowaæ
fakt uzyskania przez Dünnewaldów dnia
4 lipca 1681 r. potwierdzenia dla Zaboru,
zapomnianych i nie egzekwowanych dot¹d,
praw miejskich. W tej sprawie postanowiono
bowiem siêgn¹æ do wystawionej w 1556 r.
Matthiesowi von Tschammer przez Ferdynanda I zgody na prowadzenie jednego jarmarku rocznie, potwierdzonej jeszcze przez
Maksymiliana (9 maja 1570). 16 Hrabia Johann
Heinrich von Dünnewald uzyska³ od Leopolda
I pe³niejszy przywilej nadaj¹cy oœrodkowi sta-
tus miasteczka i stwierdzaj¹cy, i¿ Zabór
„rocznie bêdzie odbywa³ cztery jarmarki, jako
pierwszy w poniedzia³ek odpustowy, drugi na
œw. Mariê, trzeci w poniedzia³ek po œw.
Michale i czwarty w dniu zwiastowania œw.
Barbary, b¹dŸ œw. Marii” 17. Potwierdzono
ponadto ekscepta z 1570 r. zezwalaj¹ce na
funkcjonowanie cotygodniowych, czwartkowych targów. Takie starania Dünnewaldów
by³y zgodne z oczekiwaniami cesarzy, którzy
przyzwalali na podnoszenie walorów oœrodków nie uprzywilejowanych kosztem miast
królewskich (pobliskiej Zielonej Góry) 18.
Prócz swej oczywistej wielkoœci, dominium
przynajmniej potencjalnie zyska³o mo¿liwoœæ
szerszej kontroli ¿ycia gospodarczego w wechbildzie zielonogórskim. Prócz wsi Dünnewaldowie posiadali wiêc jedno z 20 miast
i miasteczek ksiêstwa g³ogowskiego.
Zabór warunkowa³ ekspansjê tak wewnêtrzn¹ jak i zewnêtrzn¹ ca³ego maj¹tku. Wraz
ze wspania³ym, wybudowanym w latach
siedemdziesi¹tych XVII w. pa³acem rodziny
stanowi³ centrum administracyjne funkcjonowania latyfundium. Nie posiada³ murów
miejskich, dysponowa³ mniejsz¹ liczb¹ ludnoœci i pozbawiony by³ tak rozleg³ych
przywilejów jak miasta królewskie. Posiada³
jednak zbli¿on¹ do nich strukturê zawodow¹
oraz, co najistotniejsze dla jego rozwoju,
prawami organizowania targów i jarmarków.
Dünnewaldowie wedle prawa œl¹skiego przejêli te¿ patrymonialn¹ kontrolê nad wójtostwami i ³aw¹ miejsk¹ 19. Fakt ten wp³yn¹³ na intensyfikacjê polityki osadniczej. Mia³ spowodowaæ przyci¹gniêcie do miasta licznych
rzemieœlników, których dzia³alnoœæ nominalnie ograniczona by³a do miast lub dóbr
posiadaj¹cych status targowiska. Pewnym
ograniczeniem wynikaj¹cym z chêci zabezpieczenia interesów korony by³o postanowie-
nie z 1681 r. zabraniaj¹ce przyci¹gania do
maj¹tku mieszczan z królewskich miast
weichbildowych 20. Mimo to, w czêœci Zaboru
posiadaj¹cej prawa miejskie, w 1718 r. mieszka³o 36 gospodarzy. Aby wzmocniæ ich pozycjê, z pocz¹tkiem XVIII w., wydano zarz¹dzenie, w myœl którego na terenie maj¹tku móg³
siê ¿eniæ i osiadaæ jedynie jeden syn gospodarski. Przynios³o to spodziewane wzmocnienie
tutejszych mieszczan, przy jednoczeœnie dwukrotnym niemal zmniejszeniu ich liczby 21.
Dünnewaldowie znieœli i nie d¹¿yli do dalszego rozwoju ekonomicznych powi¹zañ
miasteczka z pobliskim miastem weichbildowym, Zielon¹ Gór¹. Wydaje siê, ¿e za przyk³adem wielkich, czeskich posiadaczy ziemskich
starali siê przystosowaæ „tereny poddañcze
tak, aby w sposób optymalny spe³nia³y jej
rezydencjonalne, finansowe i zaopatrzeniowe
potrzeby” 22. Niestety protoko³y komisji cesar-
17 APZG, Majątek Zabór, sygn. 28, s. 1-6 (cyt. 1-2).
18 J. Pánek, Miasta i władza feudalna w Czechach na początku epoki nowożytnej [w:] Samorządowość i elity władzy
w Cieszynie na przestrzeni dziejów, red. I. Panic, Cieszyn 2002, s. 17.
19 F. Pachaly, Das schlesische Provinzialrecht, Breslau 1831, s. 51-52; H. Saurma, Wappenbuch der schlesischen. Städte
und Städtel, Berlin 1870, s. 284 i nn.
20 CDS, t. 24, s. 63, nr 18 i 19; A. Förster, op. cit., s. 214.
21 W.A. Schade, op. cit., s. 46.
22 J. Pánek, op. cit., s. 11.
OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ
127
skiej z 1717 r. wskazuj¹, ¿e w maj¹tku
brakowa³o zw³aszcza zagrodników oraz drobnych pracowników dniówkowych. Ubytki te
mog³y byæ wywo³ane szybkim rozwojem
struktury folwarcznej, zwi¹zanej z rozci¹gniêciem osadnictwa na stworzone przez
Dünnewaldów osiem folwarków oraz przekszta³conego nastêpnie w wieœ folwarku Proczki,
nazwanym pocz¹tkowo Neudorffem, a nastêpnie od imienia za³o¿yciela Ludwigstal.
W ci¹gu okresu od przejêcia maj¹tku w 1694 r.
1694-1711 r. powo³ane do ¿ycia folwarki,
przejê³y czêœciowo odebrane grunty ch³opskie,
których zad³u¿enie siêga³o powy¿ej wartoœci
w³asnej. I tak w samym Zaborze odebrano
ch³opom cztery dzia³ki zagrodnicze, w £azie
i Droszkowie po szeϾ, a w Czarnej cztery.
W ca³oœci wiêc folwarki przekszta³ci³y 20 z nich.
Pozosta³e wa¿niejsze inwestycje Dünnewaldów dotyczy³y odnotowanych przez buchalteriê kamery œl¹skiej w 1674 r. naprawy
po³o¿onych na terenie maj¹tku wiatraków,
w okresie 1675-1677 przeprowadzenia czêœciowej melioracji gruntów, a w 1691 r.
budowy nowego browaru w Zaborze.
Johannowi Heinrichowi nie uda³o siê ju¿ zrealizowaæ zamiaru budowy w Tarnawie wielkiego czterokolnego m³yna, obs³uguj¹cego
ca³y maj¹tek 23.
Rodzina wnios³a te¿ swój wk³ad w rozwój
osadnictwa ¿ydowskiego. Na terenie ksiêstwa
g³ogowskiego, jak i ca³ego Œl¹ska, by³y to
dzia³ania o charakterze de facto pionierskim,
poniewa¿ ¯ydzi – prócz sto³ecznego G³ogowa
i górnoœl¹skiej Bia³ej Prudnickiej – nie byli
wówczas tolerowani na terenie ¿adnego
z miast ksiêstwa, w XVII w. ciesz¹c siê jedynie przejœciow¹ ochron¹ ze strony hrabiów
von Oppernsdorff i hrabiów von Schönaich 24.
Wa¿nym elementem polityki maj¹tkowej
Dünnewaldów by³a próba stworzenia zwar-
tego, ujednoliconego urbarza dóbr. Jedynym
bowiem istniej¹cym dot¹d by³ urbarz z 1662
sporz¹dzony na zlecenie ówczesnych w³aœcicieli, rodziny von Montani. Nie aktualizowany
uwa¿any by³ za podstawê zarówno funkcjonowania dóbr samego Zaboru i negocjacji sprzeda¿nych. Propozycje jego aktualizacji
w przysz³oœci przyczyni³y siê do negatywnych
reakcji poddanych, a poœrednio do upadku
maj¹tku, poniewa¿ m³ody Ludwig von
Dünnewald postanowi³ zatwierdziæ nim reorganizacjê narzuconego gminom systemu
folwarcznego z aktualizacj¹ wysokoœci czynszów 25.
Rozgorza³y spór przerós³ samego Ludwiga. W obliczu oporu czêœci spo³ecznoœci
i zaanga¿owania w spór elit wiejskich wszystkich ju¿ niemal oœrodków, jego za³agodzenie
sta³o siê podstawowym problemem dominium, na okres ponad czterech lat zawieszaj¹cym jego reformê. Mia³ on przypieczêtowaæ utratê maj¹tku przez Dünnewaldów,
przynosz¹c jego za³amanie ekonomiczne.
Wytoczony rodzinie proces trwa³ od 1714
(mo¿liwe, ¿e nawet od 1711 r.) do 1718 r. i by³
to najwiêkszy tego rodzaju incydent w ksiêstwie g³ogowskim, w którym skar¿¹cymi by³y
zarówno osoby indywidualne, jak i ca³e korporacje wiejskie. Hrabia Ludwig von Dünnewald zosta³ pos¹dzony o wysadzanie
ch³opów z posiadanej przez nich ziemi.
Wed³ug analizy nieistniej¹cych ju¿ lub zagubionych dziœ Ÿróde³, przeprowadzonej przez
Friedricha Schwenckera spór siêga³ korzeniami 1694 r., kiedy to Dünnewald za³o¿y³ osiem
folwarków na terenach bêd¹cych wspólnot¹
wiejsk¹ i podniós³ wymiar pañszczyzny.
Ch³opi skar¿yli siê, ¿e sprzeciw kara³ wiêzieniem, a administratorzy jego dóbr bezkompromisowo egzekwowali przys³uguj¹ce Ludwigowi prawa. Skar¿y³y poszczególne gminy,
23 A. Förster, op. cit., s. 190 i 199; A. Schade, op. cit., s. 139; APZG, Majątek Zabór, sygn. 23, 26, 30, s. 1-9.
24 J. Kuczer, Podstawy prawnej egzystencji społeczności żydowskiej księstwa głogowskiego w okresie rządów habsburskich (1526-1740) [w:] Religijność na polskich pograniczach w XVI-XVIII wieku, red. D. Dolański, Zielona Góra 2005, s.
103 i 106-108; Idem, Handel żydowski w księstwie głogowskim (XVI-XVIII w.) [w:] Studia Historyczne nad polityką, gospodarką i kulturą, red. B. Halczak, Zielona Góra 2002, s. 263-276; Osadnictwo żydowskie trwało do 1738-1739, kiedy to
zostali wygnani z majątku w wyniku starań społeczności chrześcijańskiej o cesarską odmowę dalszego prawa pobytu:
APZG, Majątek Zabór, sygn. 64, s. 1-17; W.A. Schade, op. cit., s. 46; CDS, t. 24, s. 68, nr 11.
25 APZG, Majątek Zabór, sygn. 6, 7, 9 i 10, sygn. 17, s. 1-69.
128
ale wnioski sk³adano te¿ indywidualnie.
Ludwiga oskar¿ono o ³amanie reskryptu
cesarskiego z 1661 r., zakazuj¹cego podporz¹dkowania sobie u¿ytkowanych dóbr
ch³opskich. Z zachowanych akt wynika te¿, ¿e
realizacjê pomys³ów wspiera³ oddzia³em przybocznym z³o¿onym z hajduków 26.
Mimo dzia³añ zmierzaj¹cych do podniesienia stanu dóbr od koñca XVII w. finanse
Dünnewaldów uleg³y wyraŸnemu os³abieniu.
Przewa¿aj¹cy wp³yw na tak¹ sytuacjê mia³y
dwa czynniki. By³y nim najprawdopodobniej
d³ugi maj¹tku siêgaj¹ce okresu wojny trzydziestoletniej (1618-1648) oraz brak aktualnego urbarza ca³ego maj¹tku, jasno
wyra¿aj¹cego powinnoœci ch³opów wzglêdem
dominium. Jak wynika z opinii urzêdu kameralnego w Nowej Soli, du¿o do ¿yczenia
pozostawia³y te¿ rz¹dy administratorów pod
nieobecnoϾ Johanna Heinricha, w okresie
1669-1691. W zwi¹zku z tym ju¿ w 1695 r.,
m³ody Ludwig von Dünnewald, zmuszony
zosta³ zaci¹gn¹æ szereg po¿yczek. W 1699 r.
Ludwig odsprzeda³ cesarzowi nawet prawa
dziedziczne do posiadanych przez siebie dóbr.
W piœmie do kamery œl¹skiej przyznawa³, i¿
ma ogromne k³opoty z podniesieniem ich
kondycji. Od tego momentu maj¹tek
pozostawa³ pod sta³¹ kontrol¹ komisarzy
cesarskich, nie zosta³ jednak rodzinie odebrany. W bli¿ej nieokreœlonym czasie
po¿yczki w³aœcicielom udzieli³a równie¿ Anna
Constance hrabina (comtessa) de Cossel, która
w latach 1708-1709 r. domaga³a siê sp³aty
odsetek 27.
Ludwig zmar³ bezpotomnie w 1718 r.
i zosta³ pochowany w rodzinnym grobowcu
znajduj¹cym siê wówczas w krypcie koœcio³a
w £azie 28. Krótko przed utrat¹ maj¹tku dobrami zarz¹dza³a jego ¿ona, Luiza Amalia
Eleonore, a o prawa do maj¹tku ubiega³ siê
kuzyn Ludwiga, Jacobo von Dünnewald.
Poniewa¿ dom Zabór Dünnewaldów nie posiada³ dziedzica w linii zstêpnej, a prawa
26
27
28
29
dziedziczenia lenna w 1699 r. sprzeda³ cesarzowi sam Ludwig, po jego œmierci maj¹tek
przejêty zosta³ przez cesarza Karola VI.
W zwi¹zku z tym w 1719 r. jego w³aœcicielem
zosta³ pierwszy kanclerz dworu wiedeñskiego,
hrabia Philipp Ludwig von Sinzendorf, a na
dobra rodowe Louisy Amalii Eleonory
na³o¿ono areszt 29.
W oparciu o zas³ugi po³o¿one w kampaniach wojennych na Ba³kanach, Dünnewaldowie posiedli sposobnoœæ pe³nienia znacznych
funkcji i godnoœci. Umo¿liwiono im nie tylko
przejêcie maj¹tku. Jego lokalizacja wœród dóbr
szlachty g³ównie jednowioskowej, dawa³a
sposobnoœæ osi¹gniêcia trwa³ej pozycji materialnej oraz odpowiedniej rangi spo³ecznej
wœród szlachty weichbildu, ale i ca³ego ksiêstwa g³ogowskiego. Potencjalne czynniki ich
sukcesu, na jakie sk³ada³ siê maj¹tek i dostêp
do instrumentów publicznych (urzêdy), mimo
niemal pó³wiecza bytnoœci rodziny na tych terenach, nie zosta³y jednak wykorzystane.
Mimo pocz¹tkowych sukcesów, obecnoœæ
rodziny w ksiêstwie znaczy³y poszukiwania
rezerw finansowych i bezsilnoœæ wobec powiêkszaj¹cego siê zad³u¿enia. Podstawowym
motywem dzia³añ Dünnewaldów sta³a siê
wiêc chêæ podniesienia jego statusu,
sprowokowanie rozwoju demograficznego
oraz reorganizacja struktury miejscowej
gospodarki. Rozwi¹zanie tych problemów
by³o konieczne, zwa¿ywszy ¿e od czasów
wojny trzydziestoletniej (1618-1648) maj¹tek
nie funkcjonowa³ na miarê swoich mo¿liwoœci. Rangê Dünnewaldów w ksiêstwie podniós³
niew¹tpliwie szybko zyskany status ekonomiczny. W jednej chwili stali siê jednym
z wiêkszych dysponentów dóbr ziemskich,
pod wzglêdem potencja³u ekonomicznego
szacowanego iloœci¹ wsi przewy¿szaj¹cych
nawet najwiêksze maj¹tki szlachty nietytularnej. Ujednolicenie poszczególnych dóbr w
postaci, w której przetrwa³y one do XX w.
nast¹pi³o w³aœnie za Dünnewaldów. Pocz¹t-
Ibidem, sygn. 44-47; F. Schwencker, op. cit., s. 121-150.
APZG, Majątek Zabór, sygn. 34, s. 3-9, sygn. 35, s. 1, sygn. 36, s. 1-6 i 48, sygn. 38 i sygn. 41, s. 13-15.
Ibidem, sygn. 60, s. 9; W.A. Schade, op. cit., s. 43; APW, Księstwo głogowskie 1329-1886, Rep. 24, sygn. 527, s. 21.
APZG, Majątek Zabór, sygn. 60, s. 4-8.
OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ
129
kowo fortuna zdobyta na wyprawach wojennych umo¿liwi³a te¿ wzniesienie wczesnobarokowej rezydencji pa³acowej 30. Zarówno
Johann Heinrich, Franz, jak i Ludwig cieszyli
siê najprawdopodobniej zaufaniem dworów
wiedeñskiego, drezdeñskiego, a mo¿e i pol-
skiego. Na terenie weichbildu zielonogórskiego i samego ksiêstwa g³ogowskiego,
w odró¿nieniu od licznych „panów”, nie
odgrywali jednak czynnej roli publicznej.
Nie wydaje siê zreszt¹, aby do takiej
aspirowali.
Zusammenfassung
Die Grafen von Dünnewald
Die Familie von Dünnewald ist eines von
zahlreichen Beispiele für Titeladel, der sich in
Schlesien ansiedelte. Dies waren vor allem
kaisertreue katholische Adelige, deren
Vertreter sich in der Verwaltung oder in der
Armee des Deutschen Kaiserreiches verdient
machten. Die Freiherren von Dünnewald
erschienen in Schlesien im Jahre 1669, im
Jahre 1675 erhielten sie den Graftitel. Ihr
Vermögen erstreckte sich im nordöstlichen
Teil des Grünberger Weichbilds, das linke
Oderufer entlang. In seinem Zentrum befand
sich Sabor, 15 km östlich von Grünberg. Seit
1556 hatte es den Status eines Marktortes
(Flecken), seit 1681 einer Kleinstadt (Städtel).
Dort befand sich seit den 70er Jahren des 17.
Jahrhundert ein stattlicher Familiensitz. Seine
größte territoriale Reichweite erreichte das
Landgut in den Jahren 1669-1718, immer als
Eigentum der Familie von Dünnewald.
Die Familie konnte sich der Angehörigkeit
zu den schlesischen Titelherren 49 Jahre lang
erfreuen. Die aus Luxemburg stammende
Familie bediente sich eines Wappens mit
einem beschnittenen Schirm spanischer Art
und einem kleinen Herzschirm, in dessen Feld
das Stammwappen zu sehen war. Die Felder
wurden mit einem sich aufrichtenden Löwen
(1 und 4) und eines Reiters mit einem erhobenen Schwert (2 und 3) verzehrt, was zweifelsohne als Anspielung an Verdienste in der
kaiserlichen Kavallerie zu deuten ist. Auf den
Schirmen befinden sich drei Helme mit
Kronen und Ziemern, von denen der eine eine
Fahne mit dem zweiköpfigen schwarzen
Kaiseradler zeigte. Die katholischen
30 S. Kowalski, Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987, s. 221-222; Idem, Miasta Środkowego Nadodrza dawniej, Zielona Góra 1994, s. 182.
130
Dünnewalds verdankten ihr Vermögen und
ihre Position dem Ahnherr der schlesischen
Linie, Johann Heinrich von Dünnewald, einem
Oberst und dann General des kaiserlichen
Heers. Seine Position auf dem Wiener Hof
hing mit seiner Rolle als Befehlshaber der
kaiserlichen Kavallerie während der
Kriegszüge gegen die Türkei in der zweiten
Hälfte des 17. Jahrhunderts zusammen. Vom
14. Juli bis zum 12. September 1683 nahm er
an der Verteidigung Wiens vor Kara Mustafas
Armeen teil und zeichnete sich als Stratege
während der Kampagne in Slavonien aus. Er
eroberte u.a. die Pässe nach Osijek, Posega
und Cernik sowie die Festungen Valpovo und
Petrovaradin. Er war einer von jenen
Generalen Eugen von Savoyens, die den Sieg
bei Szalankemen am 19. August 1691 davon
trugen. Er erlag seinen Wunden noch im gleichen Jahr, während seiner Rückreise auf der
Donau.
auch verteidigte. Franz, Oberst im kaiserlichen
Heer, starb 1694 und das ganze Erbe fiel an
den Reichsgrafen Ludwig, verheiratet mit
Elisabeth Dorothea von Limburg und
Speckfeld, Witwe nach dem Grafen Wilhelm
Heinrich zu Limburg und Gailendorf. Nach
ihrem Tod heiratete er Gräfin Louise Amalie
Eleonora, geboren Gräfin von Callenberg. Wie
sein Bruder und Vater, suchte Ludwig einen
Posten in der Armee. In der Matrikel des
Glogauer Herzogtums von 1718 tritt er als
Generalwachmeister im Dienste der polnischen Adelsrepublik und Sachsens auf sowie
als kaiserlicher Kammerer. Zum Erbzeitpunkt
umfasste das Vermögen Sabor mit Looß,
Droschkau, Tschirne, Miltzig, Ober und
Nieder Hammer, Ludwigsthal und dem wohn
noch einige Zeit dazu gehörendem Pirnig.
Auf Grund der Verdienste in den
Kriegszügen auf dem Balkan, durften die
Herren von Dünnewald bedeutende Ämter und
Johann Heinrichs Erben waren seine Söhne
Franz, in Urkunen auch als Carl Franz zu finden, und Ludwig von Dünnewald. Franz war
seit dem 11. Juni 1692 mit Maria Barbara,
Tochter des Grafen Rüdiger von Starhemberg
verheiratet, eines Generals und Kriegsrates am
kaiserlichen Hof in Wien, der die Stadt 1683
Würden innehaben. Man ließ sie nicht nur das
Vermögen übernehmen. Seine Lage unter
Gütern von Adeligen, von denen die meisten
nur je ein Dorf besaßen, gab der Familie eine
stabile finanzielle Position und ermöglichte
ihr, einen hohen Rang nicht nur unter den
Adeligen des Weichbildes, sondern auch des
OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ
131
ganzen Herzogtums Glogau zu erlangen.
Dieses Potential, das in dem Vermögen und im
Zugang zu öffentlichen Ämtern bestand,
wurde allerdings kaum ausgeschöpft, obwohl
die Familie hier fast 50 Jahre lang angesiedelt
war. Zu Anfang wurden zwar Erfolge verzeichnet, dann aber wurde die Anwesenheit
deren von Dünnewald im Herzogtum durch
Suche nach finanziellen Reserven und Machtlosigkeit gegenüber wachsenden Schulden
gekennzeichnet. Die von Dünnewald setzten
sich also zum Hauptziel, den Status ihrer Güter
zu erheben, demographische Entwicklung zu
veranlassen und die lokale Wirtschaftsstruktur
zu reorganisieren. Diese Probleme mussten
gelöst werden, zumal das Landgut seit dem
Dreißigjährigen Krieg (1618-1648) nicht nach
seinen Möglichkeiten funktionierte. Der Rang
deren von Dünnewald im Herzogtum wuchs
sicherlich dank dem schnell erlangten hohen
132
wirtschaftlichen Status. Sie gehörten plötzlich
zu den größten Grundbesitzern, deren
wirtschaftliches Potential, geschätzt nach der
Zahl der Dörfer, die größten Vermögen sogar
des Titeladels überstieg. Die Vereinheitlichung
der Güter in der Form, in der sie bis ins 20.
Jahrhundert erhalten blieben, erfolgte eben zu
den Zeiten denen von Dünnewald. Das bei
Kriegszügen eroberte Grundkapital ermöglichte
auch den Bau eines Palastes im Stil des führen
Barocks. Sowohl Johann Heinrich, Franz, als
auch Ludwig erfreuten sich höchstwahrscheinlich eines Vertrauens des Wiener und Dresdener,
vielleicht auch des polnischen Hofes. Im
Weichbild selbst oder im Glogauer Herzogtum
spielten sie allerdings - anders als viele andere
„Herren” keine aktive öffentliche Rolle. Es
scheint, dass sie diese auch nie anstrebten.
Übersetzt von Grzegorz Kowalski
Till Sailer
Till Sailer
Verirrung
Pob³¹dzenie
Für Wojciech Izaak Strugala
Wojciechowi Izaakowi Strugale
Bei einem deutsch-polnischen Schriftstellertreffen in Slubice hatte ich einen Vortrag
gehalten. In der anschließenden Zigarettenpause suchte ein Kollege aus Polen meine
Nähe. Er mochte zwei Jahrzehnte jünger sein
und stellte sich als Wojciech aus Mieszkowice
vor. Er war schmächtig, wirkte sehr beflissen,
hatte große Kinderaugen. Mir fielen seine langen schwarzen Bartstoppeln auf. Ein
Gespräch zu führen, erwies sich als schwierig.
Wojciech sprach genauso wenig Deutsch, wie
ich Polnisch spreche. Eine gemeinsame
Fremdsprache stand uns nicht zur Verfügung.
Wie also miteinander reden? Ich warf schon
bald das Handtuch. Dagegen wählte der
andere eine seltsame Taktik.
„Hölderlin”, sagte er mit polnischem
Akzent und sah mich erwartungsvoll an.
„Tak, Hölderlin”,bestätigte ich. Mein
Respekt vor dem Dichter ließ sich durch
Gesten hinreichend ausdrücken.
„Trakl”, „fuhr er fort. „Georg Trakl”. Es folgte eine polnische Passage, die sich als
Hinweis auf den frühen Tod des Poeten
deuten ließ. Ich nickte.
„Tak. Georg Trakl.”
„Novalis”, sagte Wojciech. In seinen dunklen Augen glomm ein Feuer, das mich beunruhigte. Ich nickte halbherzig.
„Gewiß, Novalis”
„Deutsche Dichter, viel gut.”
Ich zögerte mit der Bestätigung. Eine Warschauer Literaturwissenschaftlerin hatte am
Vormittag dargelegt, daß es in der polnischen
Na jednym ze spotkañ polskich i niemieckich pisarzy w S³ubicach mia³em okazjê
wyg³osiæ referat. W trakcie przerwy na
papierosa, która mia³a miejsce zaraz po tym,
usi³owa³ zbli¿yæ siê do mnie pewien polski
kolega. Widaæ by³o, ¿e chcia³ wygl¹daæ na
m³odszego o dwadzieœcia lat. Przedstawi³ siê
jako Wojciech z Mieszkowic. By³ szczup³y,
mia³ du¿e oczy dziecka, sprawia³ przy tym
wra¿enie bardzo zaanga¿owanego. W oczy
rzuca³ siê jego kilkudniowy zarost. Konwersacja okaza³a siê trudna. Wojciech mówi³
po niemiecku tak samo s³abo, jak ja po polsku. A ¿aden inny jêzyk nie by³ nam obu
znany. Jak tu ze sob¹ rozmawiaæ? Ja szybko
siê podda³em. Mój rozmówca natomiast obra³
przedziwn¹ taktykê.
„Hölderlin“, wymówi³ z polskim akcentem i spojrza³ na mnie pe³en nadziei.
„Tak, Hölderlin,” potwierdzi³em. Mój
szacunek do poety da³ siê wyraziæ za pomoc¹
gestów w wystarczaj¹cy sposób.
„Trakl,” ci¹gn¹³ dalej. „Georg Trakl”.
Zaraz po tym mia³ miejsce kawa³ek po polsku,
który dawa³ siê t³umaczyæ jako wskazanie na
wczesn¹ œmieræ poety. Pokiwa³em g³ow¹.
„Tak. Georg Trakl.”
„Novalis”, powiedzia³ Wojciech. W jego
ciemnych oczach pojawi³y siê iskierki, które
mnie zaniepokoi³y. Pokiwa³em bez entuzjazmu.
„Oczywiœcie, Novalis”.
„Niemiecki poeta, du¿o dobry”.
Waha³em siê z potwierdzeniem. Pewna
pani - literaturoznawca z Warszawy wyk³a-
Till Sailer
133
Literatur reichlich Beispiele von offenem
Deutschenhaß gäbe. Vielleicht wollte Wojciech
erklären, daß er die Deutschen nicht hasse,
jedenfalls nicht ihre Dichter. Eine nette Geste.
„Wittgenstein”, sagte er und, ohne die
Reaktion abzuwarten, „Gottfried Benn”. Er
strahlte.
Ich nickte wieder. „Natürlich, Gottfried
Benn”.
„Goethe. Ooh!” Mit der Geste gehobener
Begeisterung folgten einige Titel, die in der
polnischen Version erheiternd wirkten. Dann:
„Charlotta von Stein.” Ihren Namen wiederholte er mehrmals, beschwörend.
„Sicher. Charlotte von Stein.”
Über dem kargen Dialog war uns entgangen, daß sich die Versammlung auf den nächsten Morgen vertagt hatte. Der Saal, in den
wir zurückkehrten, war leer, der Bus zum
Hotel abgefahren. Wir, beide fremd in der
Oderstadt, verließen bei einbrechender
Dunkelheit den Tagungsort. Eines wirklichen
Gesprächs nicht fähig, waren wir nun gänzlich aufeinander angewiesen.
Ich war nicht eben begeistert. Eine halbe
Stunde Fußweg und dann immerzu:
„Hölderlin?” „Tak. Hölderlin.” „Novalis?”
„Tak. Novalis.” Davon zu schweigen, daß
man sich verlaufen konnte.
„Heine,” nahm Wojciech den Faden wieder
auf, kaum daß wir den Weg erfragt und versuchsweise eingeschlagen hatten. Er sah mich
triumphierend an.
„Mickiewicz,” erwiderte ich demonstrativ.
Ich wollte den Dialog wenigstens ausgeglichen halten. Er nickte, scheinbar uninteressiert und fuhr fort: „Schopenhauer!” Im polnischen Beitext konnte ich die emphatisch
ausgestoßenen Worte „Mysterium” und
„Kosmos” ausmachen.
Was blieb mir übrig, als zu nicken? Dabei
hätte ich gar zu gern etwas zu dem
Philosophen angemerkt.
„Scho-pen-hau-eer,” wiederholte er. Seine
Augen leuchteten. „Schopenhauer, Nietzsche.” Im folgenden Kommentar kam wohl
zum Ausdruck, daß die Nazis Nietzsche
mißbraucht hätten, denn unvermittelt tauchte
der Name Hitler auf.
134
da³a przed po³udniem, ¿e w polskiej literaturze wystêpuje mnóstwo przyk³adów
jawnej nienawiœci do Niemców. Mo¿e
Wojciech chcia³ wyjaœniæ, ¿e on wcale
Niemców nie nienawidzi, w ka¿dym razie nie
poetów. Mi³y gest.
„Wittgenstein”, powiedzia³ i – bez czekania na reakcjê – „Gottfried Benn”. Promienia³.
Znowu kiwn¹³em, „Naturalnie, Gottfried
Benn”.
„Goethe. Ooh!” Wraz z gestem wznios³ego zachwytu wyrecytowa³ kilka tytu³ów,
które po polsku brzmia³y doœæ weso³o. Potem:
„Charlotta von Stein”. Powtórzy³ jej imiê
kilkakrotnie, jak zaklêcie.
„Pewnie. Charlotte von Stein”.
Prowadz¹c nasz sk¹py dialog, nie zwróciliœmy uwagi, ¿e zebranie przeniesiono na
nastêpny ranek. Sala, do której wróciliœmy,
by³a pusta, autobus do hotelu odjecha³. Obaj
obcy w mieœcie nad Odr¹, opuœciliœmy
miejsce obrad. Zapada³a ciemnoœæ. Niezdolni
do prowadzenia normalnej rozmowy, byliœmy
teraz ca³kowicie zdani jeden na drugiego.
W³aœnie dlatego nie by³em zachwycony.
Pó³ godziny pieszej wêdrówki i potem wci¹¿
bez przerwy: „Hölderlin?” „Tak. Hölderlin”.
„Novalis?” „Tak. Novalis”. Nie mówi¹c
o tym, ¿e mo¿na siê by³a zgubiæ.
„Heine”, znowu podj¹³ w¹tek Wojciech,
zaraz po tym jak zapytaliœmy o drogê i na
próbê obraliœmy jakiœ kierunek. Spojrza³ na
mnie triumfalnie.
„Mickiewicz” demonstracyjnie odpowiedzia³em. Chcia³em nieco wyrównaæ rozmowê. Pokiwa³ g³ow¹, najwyraŸniej niezainteresowany i znów swoje: „Schopenhauer!”.
Z polskich s³ów, które pad³y w uzupe³nieniu,
mog³em wy³uskaæ akcentowane z emfaz¹
„Mysterium” i „Kosmos”.
Co mi pozosta³o jak nie przytakn¹æ? Przy
tym stanowczo zbyt chêtnie zauwa¿y³em coœ
na temat filozofa.
„Scho-pen-hau-eer”, powtórzy³. Jego oczy
b³yszcza³y.
„Schopenhauer.
Nietzsche
Nitsche”. W nastêpuj¹cym zaraz komentarzu
zaznaczono zapewne, ¿e naziœci w niecny
sposób wykorzystali Nietzsche Nitschego,
znienacka wyp³ynê³o bowiem imiê Hitlera.
Zwar war ich schon annähernd überzeugt,
daß man ein Gespräch führen könne, ohne die
gleiche Sprache zu sprechen. Aber bei
den deutschen Dichtern wollte ich nicht
bleiben. Das Wechselbad von Hölderlin,
Trakl, Goethe, Wittgenstein und Heine
genügte mir.
„Walensa?” sagte ich in fragendem Ton.
„Walensa - gut Präsident,” kam es zur
Antwort. „Politik Polen - Scheiße! Politik
alles Scheiße!” Er sah mißbilligend auf das
glitschige Laub auf dem dunklen Gehweg.
„Kommunismus - Scheiße,” fügte er mit wegwerfender Handbewegung hinzu.
„Kirche?” fragte ich vorsichtig. Er verstand
nicht. Stattdessen sagte er: „Günther Grass.”
Die Begeisterung stand ihm deutlich im
Gesicht geschrieben.
Mir schwante etwas. Der Pole hatte eine
Schwäche für deutsche Literatur, vielleicht für
alles Deutsche. Er schätzte womöglich die
eigene Nationalität gering. Das widerstrebte
mir.
„Deutsche Politik - Scheiße,” erwiderte ich
in unvermeidlicher Verkürzung.
„Nein,” widersprach er heftig. „Helmut
Kohl, dobrze.”
„Helmut Kohl?” Ich wiederholte ungläubig
den Namen des beleibten Kanzlers.
„Tak, Helmut Kohl,” antwortete er.
„Deutschland gut Anzug.” Er griff sich an die
Jackenaufschläge und deutete durch
stolzierende Bewegungen an, man sei dort gut
gekleidet. „Deutschland fahren Mercedes,”
sagte er mit ungetrübter Begeisterung und tat
so, als lenke er ein Auto.
Verdammt, dachte ich und schwieg. Das
Gespräch begann lästig zu werden.
„Heine jüdisch,” meinte Wojciech nach
einer Pause. „Hölderlin nicht jüdisch. Novalis
nicht jüdisch ...”
„Heine ist ein großartiger deutscher
Dichter!” sagte ich ärgerlich, ohne Rücksicht
auf den bescheidenen deutschen Wortschatz
meines Weggefährten. „Er ist ein jüdischer deutscher Dichter wie viele große Dichter. Lyon
Feuchtwanger, Stefan Zweig, Arnold Zweig ...”
„Arnold Zweig - Kommunist, „unterbrach
Wojciech entschieden.
Wprawdzie by³em ju¿ niemal przekonany,
¿e mo¿na prowadziæ rozmowê, nie mówi¹c
tym samym jêzykiem. Nie chcia³em jednak
pozostaæ przy niemieckich pisarzach. Mia³em
ju¿ doœæ wyliczanki: Hölderlin, Trakl, Goethe,
Wittgenstein und Heine.
„Wa³êsa?” powiedzia³em pytaj¹cym tonem.
„Wa³êsa – dobry prezydent”, dotar³o
w odpowiedzi. „Polityka w Polsce – Scheiße!
Ca³a polityka Scheiße!” patrzy³ z dezaprobat¹
na œliskie liœcie, znajduj¹ce siê na pogr¹¿onym w ciemnoœci chodniku. „Komunizm –
Scheiße”, doda³ razem z odrzucaj¹cym
gestem rêki.
„Koœció³?” - spyta³em ostro¿nie. Nie
zrozumia³. Zamiast tego powiedzia³:
„Günther Grass”. Entuzjazm jasno malowa³
siê na twarzy.
Coœ nie dawa³o mi spokoju. Polak mia³
s³aboœæ do niemieckiej literatury, mo¿e te¿ w
ogóle do Niemiec. W³asn¹ narodowoœæ lekcewa¿y³, gdzie siê da³o. To wywo³a³o mój
wewnêtrzny opór.
„Niemiecka polityka – Scheiße”, odpowiedzia³em koniecznym skrótem.
„Nie”, sprzeciwi³ siê z moc¹. „Helmut
Kohl, dobrze”.
„Helmut Kohl?” niedowierzaj¹co powtórzy³em imiê têgiego kanclerza.
„Tak, Helmut Kohl”, odpowiedzia³.
„Niemcy dobry garnitur”. Dumnie ³api¹c siê
za klapy, potrz¹sn¹³ marynark¹, zaznaczaj¹c,
¿e nale¿y byæ dobrze ubranym.
„Niemcy je¿d¿¹ Mercedes”, powiedzia³ z
niezm¹conym zachwytem i zrobi³ tak, jakby
kierowa³ autem.
Cholera, pomyœla³em i umilk³em.
Rozmowa zaczyna³a byæ uci¹¿liwa.
„Heine – ¯yd” zakomunikowa³ Wojciech
po pewnej pauzie. „Hölderlin nie ¯yd.
Novalis nie ¯yd...”
„Heine jest wspania³ym niemieckim
poet¹!” odpowiedzia³em rozz³oszczony, nie
zwracaj¹c uwagi na skromniutki zasób
niemieckich s³ów mojego towarzysza drogi.
„On jest niemieckim poet¹ pochodzenia
¿ydowskiego jak wielu wspania³ych twórców.
Lyon Feuchtwanger, Stefan Zweig, Arnold
Zwieg…”
Till Sailer
135
Meine Gesprächsbereitschaft war deutlich
eingeschränkt. Wir gingen schweigend durch
schlecht beleuchtete Straßen. Der Weg zog
sich in die Länge. Mir schien, wir hätten eine
falsche Richtung eingeschlagen.
„Ich - Clochard,” sagte Wojciech nach einer
Weile und zeigte auf sich. „Baudelaire Clochard. Ich - Clochard.”
Diesen Vergleich nahm ich ihm übel. Dieser
polnische Kollege schien nicht ganz richtig im
Kopf zu sein. Nicht gerade irre, aber doch
einigermaßen verirrt. Was mochte so einer
geschrieben haben? Weither konnte es nicht
sein. Ich warf einen kurzen Seitenblick
auf das Gesicht mit den schwarzen
Bartstoppeln und beschloß, das Gespräch zu
beenden.
Als wir wider Erwarten doch noch ins Hotel
kamen, rettete ich mich in eine Runde
deutscher Kollegen. Endlich wieder reden
können, nicht mehr zu stupiden HölderlinHeine-Gesprächen verurteilt sein.
Danach verlor ich Wojciech aus den Augen.
Zu Fred, meinem Zimmernachbarn, machte
ich eine lapidare Bemerkung. Unter den polnischen Autoren, sagte ich, seien recht merkwürdige Vögel. Jedenfalls den mit den Bartstoppeln
hielte ich für ein bißchen meschugge.
„Meschugge?” fragte Fred. „Komisches
Wort.” Dann wechselte er zu einem anderen
Thema über.
Bei der Tagung am nächsten Morgen ging
es um das Verhältnis von Polen und
Deutschen, besonders das von polnischen und
deutschen Literaten. Es gab Analysen,
Vereinbarungen, Projektvorschläge. Vor allem
ging es um Geld. Ein Kultur-Amtmann aus
Gorzow redete lange über die mögliche
Zusammenarbeit der Grenzregionen diesseits
und jenseits der Oder. Da jede Äußerung
zweisprachig vorgetragen wurde, blieb reichlich Zeit zur Abschweifung. Aus der Mappe
nahm ich die drei mit Schreibmaschine
beschriebenen Blätter, die mir Wojciech beim
Frühstück zugesteckt hatte. Ich faltete sie
auseinander und versuchte zu lesen. Es waren
Gedichte im Original und in deutscher
Übertragung. Statt eines Titels waren sie
jeweils durch drei Kreuze gekennzeichnet.
136
„Arnold Zweig – komunista”, stanowczo
przerwa³ Wojciech.
Moja gotowoœæ do rozmowy by³a mocno
ograniczona. Szliœmy w milczeniu Ÿle oœwietlonymi ulicami. Droga wlok³a siê w nieskoñczonoœæ. Musieliœmy chyba pójœæ nie w t¹
stronê co trzeba.
„Ja – kloszard”, powiedzia³ Wojciech po
d³ugiej chwili i wskaza³ na siebie. „Baudelaire
– kloszard. Ja – kloszard”.
To porównanie wzi¹³em mu za z³e. Ten
polski kolega wydawa³ siê niespe³na rozumu.
Mo¿e nie od razu ob³¹kany, ale poniek¹d
zab³¹kany. Co chcia³ przez to powiedzieæ?
Musia³o byæ ju¿ dosyæ blisko. Spojrza³em
szybko na twarz z czarnym zarostem i zdecydowa³em siê zakoñczyæ rozmowê. Jak tylko,
wbrew oczekiwaniom, dotarliœmy do hotelu,
uratowa³em siê w grupie niemieckich
kolegów. W koñcu mog³em porozmawiaæ, nie
by³em ju¿ skazany na g³upie pogaduszki typu
Hölderlin-Heine.
Wojciech znik³ mi zaraz gdzieœ z oczu.
Z Fredem, który by³ ze mn¹ w pokoju,
podzieli³em siê lapidarnym spostrze¿eniem.
Wœród polskich autorów, powiedzia³em,
zdarzaj¹ siê prawdziwe osobliwoœci.
W ka¿dym razie ten z zarostem wyda³ mi siê
lekko szurniêty.
„Lekko szurniêty”? zapyta³ Fred.
„Ciekawe okreœlenie”. Potem zmieni³ temat
rozmowy.
Podczas obrad nastêpnego ranka chodzi³o
o stosunki pomiêdzy Polakami i Niemcami,
w szczególnoœci pomiêdzy polskimi i niemieckimi literatami. Mia³y miejsce analizy,
ustalenia, propozycje projektów. Przede
wszystkim rozchodzi³o siê o pieni¹dze.
Pewien urzêdnik wydzia³u kultury z Gorzowa
d³ugo perorowa³ na temat mo¿liwoœci
wspó³pracy na pograniczu z tej i tamtej strony
Odry. Poniewa¿ ka¿da wypowiedŸ musia³a
byæ przedstawiona w dwóch jêzykach, by³o
wystarczaj¹co du¿o czasu na niewielki
odskok od g³ównego tematu. Z teczki
wyci¹gn¹³em trzy zapisane na maszynie kartki papieru, które Wojciech wetkn¹³ mi podczas œniadania. Roz³o¿y³em je i próbowa³em
przeczytaæ. To by³y wiersze w oryginale wraz
Meine Erwartung bewegte sich nahe dem
Nullpunkt.
Doch die Worte, die ich las, waren wohlgesetzt. Sie fügten sich. Die Gedichte, fand ich,
waren keineswegs schlecht. Ich schob ein
Blatt zu Fred hinüber, der sich offensichtlich
langweilte. Er überflog ein Gedicht und
flüsterte mir zu: „Vielleicht doch nicht
meschugge.” Ich nickte widerwillig und las
weiter. Die Gedichte erschienen mir nicht nur
nicht schlecht sondern eher recht beachtlich.
Der Amtmann aus Gorzow redete noch immer
über die optimale Verwaltung von Kultur. Als
er endlich fertig war, bat ich ums Wort.
Ausführlich hätten wir über Belange der
Literatur gesprochen, sagte ich. Die Literatur
sei jedoch zu kurz gekommen. Am Schluß des
Treffens deutscher und polnischer Literaten,
so wäre mein Wunsch, sollte ein wenig
Literatur stehen. Ich hätte beiläufig einige
Gedichte eines polnischen Lyrikers bekommen, samt Übersetzung. Der Urheber möge
sich neben mich setzen, bat ich, und seine
Texte vortragen. Ich würde dann die deutsche
Fassung verlesen. Der Vorschlag fand Zustimmung. Wojciech kam an meine Seite und sprach
nun das erste Mal öffentlich mit angemessener Übersetzung. Während er sprach, las ich die
Texte noch einmal aufmerksam durch und
merkte dabei, wie mich starke Bewegung
ergriff. Nein, sie waren nicht nur recht
beachtlich. Sie hatten den besonderen
Funken. Die Worte und Bilder griffen nach
mir. Verblüfft und beschämt folgte ich der
Einführung des Polen, welche Jola, die Übersetzerin, sorgfältig wiedergab. Nun, da er der
Sprache mächtig war, nicht mehr zum
Stenogramm gezwungen, entdeckte ich einen
intelligenten, sensiblen Menschen, der, wenn
auch etwas linkisch, durchaus aufzutreten
wußte. Das Stichwort kam. Ich sollte beginnen. Und so las ich, laut und langsam:
Ich gehe dorthin,
Wo es diese Welt nicht gibt,
Denn diese Welt, sie ist mir über.
Meine Bewegung nahm zu. Ich hatte Mühe,
die Stimme zu halten. Um mir nichts anmer-
z niemieckim przek³adem. Zamiast tytu³u
ka¿dy by³ oznaczony trzema gwiazdkami. Moje
oczekiwania przesunê³y siê w rejony zera.
Jednak s³owa, które przeczyta³em... ka¿de
by³o na swoim miejscu. £¹czy³y siê w jedn¹
ca³oœæ. Wiersze, jak oceni³em, zgo³a nie by³y
z³e. Podsun¹³em arkusz Fredowi, który nie
potrafi³ ukryæ swojego znudzenia. Przebieg³
wzrokiem i wyszepta³ do mnie: „mo¿e jednak
nie jest szurniêty”. Niechêtnie przyzna³em mu
racjê. Wiersze okaza³y siê nie tylko niez³e, ale
raczej naprawdê godne uwagi. Gorzowski
urzêdnik wci¹¿ jeszcze rozwodzi³ siê nad
optymalnym zarz¹dzaniem kultur¹. Kiedy
wreszcie skoñczy³, poprosi³em o g³os. Wyczerpuj¹co prezentowaliœmy sprawy literatury, powiedzia³em. Literatura jednak wysz³a na
tym nie najlepiej. Pod koniec spotkania polskich i niemieckich pisarzy, tak bym sobie
¿yczy³, powinna choæ na chwilê dojœæ do
g³osu. Przypadkowo otrzyma³em kilka wierszy polskiego poety wraz z t³umaczeniami.
Autor móg³by usi¹œæ obok mnie – poprosi³em
- i odczytaæ swoje wiersze, ja z kolei przedstawi³bym niemieckie wersje. Propozycja
zyska³a akceptacjê. Wojciech podszed³ do
mnie, po raz pierwszy mówi³ publicznie,
bêd¹c odpowiednio t³umaczony. Kiedy przemawia³, jeszcze raz uwa¿nie przeczyta³em
teksty. Zauwa¿y³em, ¿e poruszaj¹ mnie do
g³êbi. Nie, nie by³y tylko godne uwagi. Mia³y
tê szczególn¹ iskrê. S³owa i obrazy ³apa³y za
gard³o. Os³upia³y i zawstydzony s³ucha³em
uwa¿nie wprowadzenia Polaka, które
t³umaczka Jola, starannie przek³ada³a. Teraz,
kiedy móg³ swobodnie siê wypowiadaæ, kiedy
przesta³ byæ wiêŸniem jedynie stenogramu,
odkrywa³em inteligentnego, wra¿liwego
cz³owieka, który mo¿e nieco niezgrabnie, ale
z pewnoœci¹ potrafi³ wyst¹piæ na forum. Pad³o
has³o. Mia³em zaczynaæ. A zatem czyta³em,
g³oœno i powoli:
Pójdê wszêdzie tam,
gdzie nie ma tego œwiata,
bo tego œwiata jest mi za du¿o.
Moje wewnêtrzne poruszenie wzmog³o siê
jeszcze. Mia³em trudnoœci z opanowaniem
Till Sailer
137
ken zu lassen, setzte ich all die Atemtechnik
ein, die ich mir in langen Jahren erworben
hatte. Es wollte nicht gelingen. Die Scham saß
tief, die Ergriffenheit war elementar. Je näher
das Wort „Verirrung” rückte, im Text gesperrt
gedruckt, um so mehr entglitt mir die Kontrolle. Ich schob die Seite zu meinem deutschen Nachbarn und murmelte: „Lies du!”
Fred reagierte sofort und begann von vorn:
Ich gehe dorthin,
Wo es diese Welt nicht gibt,
Denn diese Welt, sie ist mir über.
Ich gehe einen Weg,
der Verirrung heißt.
Immer suchte ich ein Land,
in dem ich entschuldigt wäre
und gegenwärtig.
Ein solches Land gibt es; es liegt
auf der Milchstraße.
Wojciech trug das Gedicht auf Polnisch vor.
Dabei hatte ich ein Bild: Eine lange Schlange
von Menschen. Alles schmächtige Männer
mit Bartstoppeln und Kinderaugen. Lenz
erkannte ich in der Reihe, den alten Villain,
Mühsam, Trakl und Borchert. Ich erkannte
Greßmann, Wissotzky, Jessenin, Bellmann,
Jack London, Edgar Allen Poe, Grabbe,
Lenau, Baudelaire. Und dazwischen gingen
viele, viele, deren Namen und Gesichter mir
fremd waren. War es dieses Bild? Oder war es
die kurze Nacht mit dem scharfen Zubrowka?
Jedenfalls konnte ich nur noch die Hand
schützend vors Gesicht halten und warten, bis
die Wolke abgeregnet war.
Man klatschte Beifall. Wojciech gab mir
den dreifachen polnischen Kuß, drückte mir
die Hand. Ich gewann allmählich die Fassung
zurück. Bevor ich den Saal verließ, verabschiedete ich mich von Jola, einer in
Deutschland lebenden Polin. Wie gewohnt,
sprach ich die Übersetzerin mit „Sie” an.
„Danach,” sagte sie und wies auf unsern
Platz, „danach kann ich nicht mehr ‘Sie’ zu
Dir sagen.” Sie umarmte mich. Das war
tröstlich, aber unverdient. Ich merkte, wie die
innere Spannung wich. Doch da war etwas,
138
g³osu. Aby nikt siê nie spostrzeg³, u¿y³em
wszystkich mo¿liwych technik oddechowych
jakie przez d³ugie lata zdo³a³em opanowaæ.
Nie chcia³o siê udaæ. Wstyd siedzia³ g³êboko,
wzruszenie sta³o siê ¿ywio³em. Im bli¿ej podchodzi³o s³owo „pob³¹dzenie”, pisane w tekœcie rozstrzelonym drukiem, tym bardziej
traci³em kontrolê. Popchn¹³em kartkê do
mojego niemieckiego s¹siada i mrukn¹³em:
„ty czytaj!” Fred zareagowa³ natychmiast
i zacz¹³ od pocz¹tku:
Pójdê wszêdzie tam,
gdzie nie ma tego œwiata,
bo tego œwiata jest mi za du¿o.
Pójdê drog¹,
która nazywa siê pob³¹dzeniem.
Zawsze szuka³em takiego kraju,
w którym by³bym usprawiedliwiony,
obecny.
I taki kraj istnieje; le¿y na szerokoœci
Mlecznej drogi. 1
Wojciech odczyta³ wiersz po polsku.
Przed oczami stan¹³ mi obraz: d³uga kolejka
ludzi. Wszyscy szczupli z kilkudniowym
zarostem i oczami dziecka. W kolejce rozpozna³em Lenza, dalej sta³ stary Villain, Mühsam,
Trakl i Borchert. By³ tam te¿ Greßmann,
Wissotzky, Jessenin, Bellmann, Jack London,
Edgar Allan Poe, Grabbe, Lenau, Baudelaire.
A pomiêdzy nimi chodzi³o wielu innych,
których twarze i imiona by³y mi obce. Czy¿by
to by³ ten obraz? Czy mo¿e to za krótka noc
z dobr¹ ¿ubrówk¹? W ka¿dym razie mog³em
jeszcze tylko w ochronnym geœcie trzymaæ
rêkê przed twarz¹ i czekaæ, a¿ siê uspokoi.
Wokó³ rozleg³y siê oklaski. Wojciech da³
mi potrójnego polskiego ca³usa i uœcisn¹³ mi
d³oñ.
Powoli dochodzi³em do siebie. Zanim
wyszed³em z sali, po¿egna³em siê z Jol¹,
Polk¹ mieszkaj¹c¹ w Niemczech. Jak to
zwykle, odezwa³em siê do t³umaczki per Pani.
1 Wiersz opublikowany w tomiku Wojciecha Izaaka Strugały: „Bruliony autoportretu”, Wydawnictwo Dolnośląskie,
Wrocław 1988, s.24.
das hartnäckig blieb. Scham. Das Gewahrwerden von Hochmut. Da half nichts. Er
hatte mir eine Lektion erteilt, der Dichter aus
Mieszkowice.
(Zur Leipziger Buchmesse im März 2007
erschien ein Sammelband von Till Saier mit
kurzen Texten aus vier Jahrzehnten unter dem
Titel „Ein unsichtbares Feuer“. Darin wird
auch beiliegende Kurzgeschichte enthalten
sein.)
„Po tym”, powiedzia³a i wskaza³a na nasze
miejsce, „po tym nie mogê d³u¿ej mówiæ do
Ciebie Pan”. Uœcisnê³a mnie. To by³o
pocieszaj¹ce, ale niezas³u¿one. Spostrzeg³em,
¿e wewnêtrzne napiêcie ustêpuje. Coœ jednak
uporczywie tkwi³o tam w œrodku. Wstyd. Nie
da³ siê nie zauwa¿yæ, ucierpia³a duma. Nic tu
nie pomaga³o. Da³ mi nauczkê, poeta
z Mieszkowic.
(Powy¿szy tekst jest czêœci¹ wiêkszej
ca³oœci - zbiorku tekstów Tilla Sailera,
zebranych z czterech dziesiêcioleci,
pt. „Niewidzialny ogieñ”, który przygotowano specjalnie na targi ksi¹¿ki w Lipsku
w marcu 2007 r.)
T³umaczenie Grzegorz Gorzechowski
139
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE
Czytanie Ÿróde³ VII
Eugeniusz Paukszta - inaczej
Czes³aw Markiewicz
To jedyny autor kojarzony ze Œl¹skiem
Lubuskim, którego nigdy nie by³em zagorza³ym fanem. Wiedzia³em ile znaczy dla
Kargowej, wiedzia³em, ¿e czytaj¹ go moi
rówieœnicy z podstawówki, wiedzia³em, ¿e
jest opacznie wa¿ny dla... w³adz. Ale te¿
ci¹gle atakuje mnie œwiadomoœæ, urzeczywistniona w podejrzanie licznych opiniach, ¿e
Paukszta ¿yje, ¿yje jego twórczoœæ. I wytrzymuje konkurencjê bardziej wysublimowanych, bardziej magicznych, bardziej postmodernistycznych, dzisiejszych produkcji literackich wymierzonych w wra¿liwoœæ nie ca³kiem
wyrobionego czytelnika.
Dlatego inaczej: bardziej cz³owiek, ni¿
twórczoœæ. To, jak dziœ ocalany jest autor
„Opowieœci niecodziennych” stanowi samo
140
w sobie fenomen – zgo³a nieliteracki, a jak¿e
przecie¿ dla literatury o¿ywczy. Paukszta
dzia³acz, legenda, autorytet – jest jako jemio³a;
zawsze sama w sobie œwie¿a, nowalijka,
niewa¿ne z jakiego pnia czerpi¹ca swoj¹
rdzenn¹, choæ nieautonomiczn¹ witalnoœæ. Na
pewno wiêc bardziej utalentowany literacko
ni¿ inni autorzy tych tu „Przypomnieñ”
(Olczak, S³omka?), ale czy bardziej oryginalny? I tak to zostawmy. Przyjdzie pora na fascynacje – tych, którzy nie rozstaj¹ siê
z „Buntownikami”, „Pograniczem”, „Trzeci¹
zmian¹” i innymi... „Znakami” (choæby
„¯ó³wia” i „Ognistymi”).
Paradoks historii dotkn¹³ tak¿e Pauksztê.
Oto Linie – miejscowoœæ cokolwiek „hybrydyczna”; tutaj, z powodu Paukszty, kojarzona
z Ziemi¹ Lubusk¹, administracyjnie zaœ, sama
leœniczówka nad jeziorem, z Wielkopolsk¹.
W sensie kultywowania pamiêci pisarza
– k³opot, no i ten paradoks. Ale jeœli chodzi
o samego autora „Wiatro³omów” wszystko siê
zgadza – wszak Wielkopolanin. Aczkolwiek
z... Kresów. I tak w jednym ¿yciorysie tyle
przestrzeni. Tam w leœniczówce Linie czuæ
atmosferê natury, czuæ ducha „ekologicznego”
pisarstwa Paukszty, nie przeszkadza stosowne
popiersie przyje¿d¿aj¹cego tutaj w niedobrych
latach piêædziesi¹tych i trochê lepszych
szeœædziesi¹tych Eugeniusza Paukszty. Umi³owanie natury – jak mawiano pompatycznie
o sk³onnoœciach tematycznych pisarza – nie
wziê³o siê znik¹d. Kiedy czyta siê choæby
rozbudowane opisy przyrody, nie ma z³udzeñ:
to „umi³owanie” wziê³o siê z têsknoty za utraconym przedmiotem odniesienia. Wszyscy
przybyli tutaj stamt¹d, ze wschodu, wiedz¹ na
czym to polega. Ale Paukszta, poza takim lub
owakim fabularyzowaniem repatrianctwa,
ocali³ w opisach tê bezwzglêdn¹ prawdê, ¿e
nie ma nic bardziej naturalnego ni¿... natura.
I wcale nie jest to takie trywialne ani tautologiczne. Chocia¿ nie ma nic szczególnego
w utracie pierwszych wspomnieñ krajobrazu,
widzianych po raz pierwszy i ledwie wtóry
(pos³uguj¹c siê fraz¹ Paukszty) drzew, jezior
i ca³ego tego sztafa¿u topograficznego, to jednak w tym przypadku i wielu innych podobnych, przewartoœciowa³a siê kategoria bezpowrotnoœci. Paukszta jednak utrwala.
Kamienuje, w sensie ikonograficznym, a nie
martyrologicznym, pejza¿e. Choæby taki,
mazurski: „Ziemia ta (...) jest równie niesforna, pe³na
niespodzianek, jak dzieje zasiedlaj¹cych ich ludzi. Tysi¹ce
jezior, rozleg³e niziny, poprzetykane zwierciad³ami wodnymi i trzêsawiskami (...). Ledwie siê jednak wyp³ynie na
szoty czy œródpolne rozdro¿a, zdumiewa niespokojna
falistoœæ terenu, (...). Nawarstwiaj¹ siê wzgórza, ³agodne
tarasy wzniesieñ, czasem zgo³a stromizny wysoko siê
pn¹ce ku szafirowemu niebu,(...).Takie same zdawa³oby
siê, rzeki: jedne leniwie p³yn¹ wœród ³¹kowych, p³askich
bezkresów, drugie, (...) jak w pieniñskich wapieniach
przelewaj¹ wartkie pr¹dy”.
W autorze tych s³ów mniej prezesa jakiegoœ zwi¹zku literatów, redaktora naczelnego
jakiegoœ pisma, czy cz³onka takiej lub
owakiej, mniej lub bardziej oficjalnej organizacji, wiêcej tego Paukszty, którego imiê nosi
gminna biblioteka w Kargowej. Spoœród przeró¿nych, nie pisarskich funkcji Eugeniusza
Paukszty wybieram jednak z satysfakcj¹ choæby takie: „Na VI Krajowym ZjeŸdzie Delegatów PTTK
w roku 1965 cz³onkami honorowymi zostali Arkady
Fiedler – podró¿nik, i Eugeniusz Paukszta – gor¹cy
zwolennik zachowania przyrody w jej pierwotnym
kszta³cie”. Z pozoru ma³o wa¿na, marginalna
informacja, ale akurat towarzystwo Fiedlera,
jeœli nawet przypadkowe, to wielce symptomatyczne. Na ile owe „zachowanie przyrody
w jej pierwotnym kszta³cie” uda³o siê
zamieniæ w literaturê, jest kwesti¹ du¿o
powa¿niejsz¹, ni¿ cz³onkostwo niby ekologicznej organizacji. Paukszta jednak, obok
Korsaka i w³aœnie Fiedlera tworzyli grupê
pisarzy skutecznie to prze³o¿enie realizuj¹cych.
Nie wiem te¿, czy Paukszcie w zbudowaniu jednorodnej, to¿samej osobowoœci pisarskiej nie przeszkodzi³a poza literacka, rzec
mo¿na na wyrost „obywatelska” aktywnoœæ.
Ale w tzw. tamtych czasach pisarze zmuszeni
byli do interwencji w te „inne” konteksty.
Z mieszan¹ wiêc satysfakcj¹, chocia¿ z ca³ym
szacunkiem, rejestrujê np. udzia³ autora
„Straceñców” w dyskusji po premierze
„Wesela” w Teatrze Polskim w Poznaniu
w 1959 roku. Przedstawienie w re¿yserii
Tadeusza Byrskiego uznano za nies³ychanie
kontrowersyjne, a gorzej¹ca dyskusja zasadza³a siê na problemie przekraczania granic
ingerencji re¿ysera w tekst klasycznej sztuki.
Jakoœ to œwietnie pasuje do osobowoœci
Paukszty: jego wiernoœci owym pierwotnym
kszta³tom, jak siê okazuje, nie tylko natury.
Nie analizuj¹c tako¿ przes³añ twórczoœci
Eugeniusza Paukszty wydaje siê, ¿e odrobinê
zlekcewa¿y³ domniemanie, ¿e komplikacje
intelektualne, œwiatopogl¹dowe i psychologiczne to te¿ czêœæ pierwotnej natury, w tym
przypadku, cz³owieka – albo jak kto woli:
bohatera literackiego. Mo¿e w³aœnie dlatego
Paukszta bardziej sprawdza siê jako patron,
mniej jako idol. Ale przecie¿ nie zawsze idol
okazywa³ siê autorytetem, a autorytatywnoœci
Paukszcie nie odmówi¹ nawet krytycy jego
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE
141
twórczoœci. To, ¿e upominaj¹ siê stale o niego
regionalni dzia³acze Zwi¹zku Literatów
Polskich nic nie znaczy; to, ¿e jest ulubionym
„obiektem” do katalogowania w przeró¿nych,
najczêœciej gminnych bibliotekach nie dziwi –
wszak jest autor „Wszystkich barw codziennoœci” wystarczaj¹co pouk³adany z rzeczywistoœci¹ przeró¿nie roz³o¿on¹ w czasie, a tak¿e
nad wyraz dydaktyczny i konsolacyjnie
wp³ywaj¹cy na wychowanie wszelakie, w tym
nawet obywatelskie – jakkolwiek to dzisiaj
rozumiemy. Natomiast zupe³nie zaskakuj¹ca
jest ci¹g³a czytelnicza popularnoœæ jego prozy.
S¹ ca³e grupy stawiaj¹ce Pauksztê obok
Sienkiewicza, i to w sensie frekwencji przerzucania stron poszczególnych ksi¹¿ek nawet
bez stosownego zachowania proporcji.
Dlatego, tym razem, bardziej mnie zaintrygowa³y opinie czytelnicze o twórczoœci Eugeniusza Paukszty, ni¿ sama twórczoœæ autora
„Srebrnej ³awicy”.
Czytelniczka „M³odoœci i gwiazd” pisze:
„Powieœæ tê czyta siê ³atwo i szybko. Ksi¹¿ka mo¿e nie
jest pisana dzisiejszym jêzykiem, ale jêzyk tej ksi¹¿ki nie
jest trudny do zinterpretowania i zrozumienia. Jestem
pewna, ¿e zainteresowanie czytelnika wzroœnie ju¿ po
wziêciu tej lektury do r¹k i przeczytaniu paru linijek
tekstu. Ciekawoœæ bêdzie narastaæ z ka¿dym przewróceniem kolejnej strony, a¿ w koñcu zupe³nie ogarnie nas
chêæ czytania tylko tej ksi¹¿ki. A kiedy ju¿ skoñczymy
czytaæ tê wspania³¹ powieœæ o ludzkich pragnieniach
i uczuciach, bêdziemy ¿a³owaæ, ¿e tak szybko j¹ przeczytaliœmy”.
O „Zatoce ¿ar³ocznego szczupaka” pisze
entuzjasta: „Ta ksi¹¿ka nale¿y do tych, które czyta siê
z zapartym tchem, jest bardzo przyjemna. Je¿eli ktoœ lubi
ksi¹¿ki Nienackiego czy Bahdaja powinien j¹ przeczytaæ.
Mo¿e nie ma w niej tyle akcji co w panu samochodziku,
ale bardzo mi³o siê j¹ czyta”.
142
O powieœci pt. „Spod szczêœliwej gwiazdy”
czytamy: „Splecione ze sob¹ losy bohaterów
opowiadañ - czêsto ludzi okaleczonych jakimœ ciê¿kim
prze¿yciem psychicznym, zwierz¹t ¿yj¹cych w lasach,
w wodzie, samej natury. Walka, tolerancja, podziw, analogia losów. Przede wszystkim piêkno przyrody. W ka¿dym
opisie widaæ mi³oœæ, jak¹ autor darzy naturê”.
I jeszcze tylko dwie opinie, o dwu zupe³nie
ró¿nych powieœciach: „Wszystkich barwach codziennoœci” i „Buntownikach”: „Akcja rozgrywa siê
w ma³ym miasteczku na Ziemi Lubuskiej. Mieszkañcami
jego s¹ ludzie pochodz¹cy z najró¿niejszych stron kraju,
a tak¿e zza granicy, ludzie o nieznanej przesz³oœci,
ró¿ni¹cy siê miêdzy sob¹ zwyczajami, obyczajami ,kultur¹.”; „Znakomita powieœæ historyczna z XVII wieku.
Przedstawiono losy urodzonego w Prusach polskiego
szlachcica Ludwika Kalksteina-Stoliñskiego, s¹dzonego
i straconego w K³ajpedzie z rozkazu elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma. S¹ tu potyczki, surowe
¿o³nierskie ¿ycie obozowe, burdy i pohulanki, tragiczna
mi³oœæ, porwanie i uprowadzenie dziewczyny”.
I tak obraz siê dope³nia. Eugeniusz
Paukszta jest zwyczajnie czytany. Wœród
czytelników s¹ te¿ bardziej wymagaj¹cy,
chcieliby odkrywaæ w prozie autora „W cieniu
hetyckiego Sfinksa” uniwersalne prawdy
o „przesiedleniu”, „wysiedleniu”, bior¹c pod
lupê choæby tylko te powieœci, które po
wierzchu uznano za „podejmuj¹ce tematykê
Ziem Zachodnich i Pó³nocnych”. I chyba w
ten sposób, kontekstowo charakterystycznie
dla „minionej epoki” zosta³a opacznie dorobiona Eugeniuszowi Paukszcie tylko odrobinê
zas³u¿ona gêba. Stosuj¹c dzisiejsze kryteria,
nazwalibyœmy tego pisarza po prostu autorem
popularnych powieœci – cokolwiek to znaczy.
Maj¹c do wyboru niby surowe oceny
krytyków i spontaniczne opinie czytelnicze
– wybieram te drugie.
Nie tylko sentymenty
O Juriju Brìzanie
z Tomaszem Jaworskim, Januszem Koniuszem i Sieghardem Koselem
rozmawia Romuald Szura
Najbardziej popularnym pisarzem serbo³u¿yckim w Niemczech by³ Jurij Brìzan. Jego
powieœci, nowele, opowiadania i eseje t³umaczono na wiele jêzyków. W Polsce ukaza³y siê
m.in. trylogia epicka „Feliks Hanusz”,
powieœæ „Wycieczka do Krakowa” i najbardziej oryginalne dzie³o – „Krabat”. O Juriju
Brìzanie, a tak¿e o jego przyjaŸni z Polakami,
z prof. Tomaszem Jaworskim – historykiem
i sorabist¹, Januszem Koniuszem – poet¹
i prozaikiem i z Sieghardem Koselem – publicyst¹ niemieckim rozmawia Romuald Szura.
***
Romuald Szura – Co wiemy o tym
pisarzu i znaczeniu jego twórczoœci, nie
tylko na £u¿ycach?
Janusz Koniusz – Wiemy, ¿e Jurij Brìzan
urodzi³ siê w 1916 roku w Worklecach,
niedaleko Bautzen, czyli Budziszyna jako syn
ch³opa i kamieniarza. Wiadomo, ¿e ch³opi zajmowali siê tam równie¿ rzemios³em.
Tomasz Jaworski – To jest swojego rodzaju fenomen na gruncie serbo³u¿yckim. Brìzan
by³ pisarzem, który próbowa³ pogodziæ dwie
sprawy. Po pierwsze chcia³ pisaæ po ³u¿ycku,
po drugie pragn¹³ ¿eby £u¿yczanie siê
zmieniali. By³o to czêsto nie do pogodzenia.
Wiêkszoœæ z nich d¹¿y³a do izolacji
w spo³eczeñstwie niemieckim, umocnienia siê
w enklawie. Dlatego pos³ugiwali siê jêzykiem
serbo³u¿yckim. Brìzan rozumia³, ¿e a¿eby
prze¿yæ, trzeba wspó³¿yæ z innymi ludŸmi.
St¹d jego proza ma charakter trochê ponadczasowy, jest pomostem miêdzy starymi i nowymi czasami.
– A jak publicysta niemiecki, zaprzyjaŸniony z tym pisarzem, ocenia znaczenie
jego literatury?
Sieghard Kosel – Niedawno w popularnej
gazecie przeczyta³em: Serbo³u¿yczanie to
dziwny i uparty malutki naród, który posiada
(...) wielkich literatów, takich jak Erwin
Strittmatter, Jurij Brìzan, Jurij Koch i wielu
innych. Czujê tremê, gdy mam mówiæ
o Brìzanie. Jak mam opowiedzieæ o tym
s³awnym cz³owieku – przedstawicielu literatury serbo³u¿yckiej, jedynym £u¿yczaninie,
którego spuœcizna literacka w tych dniach
trafi³a do brandenburskiego archiwum literatury? Jak mam opowiadaæ o pisarzu, który jest
symbolem wspó³czesnej literatury Serbów
£u¿yckich i z którym nieraz prowadzi³em
kontrowersyjne rozmowy?
J. K. – W mojej ocenie Brìzan wyszed³
z zaœcianka ³u¿yckiego, by znaleŸæ siê w Europie. Jest, czy te¿ by³, najbardziej popularnym
pisarzem serbo³u¿yckim, t³umaczonym nie
tylko na jêzyk niemiecki – sam te¿ pisa³ po
niemiecku, nazywany by³ czêsto „pisarzem
dwóch narodów”.
– Przypomnijmy, ¿e jego powieœci i nowele prze³o¿ono na wiele jêzyków, m.in. na
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE
143
angielski, francuski, hiszpañski, czeski, polski, szwedzki, ukraiñski, a nawet na japoñski i chiñski. Jednak on dba³ g³ównie
o w³asny narodowy jêzyk.
S. K. – Kiedyœ odebra³em telefon i us³ysza³em Brìzana, który jowialnie - jak mia³
w zwyczaju - powiedzia³: Kosel, Kosel, ty se
dobre sady napisa³, co znaczy: Kosel,
napisa³eœ dobre zdanie. Zapyta³em go wiêc –
Jurij, o którym zdaniu myœlisz? Ale on opowiada³ mi ju¿ o mowie, o pielêgnacji jêzyka
³u¿yckiego, o jego zachwaszczeniu w dziennikarskim zawodzie, o wynikaj¹cych st¹d
zagro¿eniach. I to by³ jeden z tematów, którymi chêtnie siê ze mn¹ dzieli³. Z wielu jego
przemyœleñ, wybiera³em te, które dotyczy³y
jego pogl¹dów na temat stylu jêzyka, a przede
wszystkim dwujêzycznoœci.
J. K. – Moje kontakty z Brìzanem by³y
spontaniczne. Dwu-, trzykrotnie spotkaliœmy
siê w Budziszynie. Ponadto odwiedza³ pisarzy
œl¹skich i przyje¿d¿a³ na zjazdy Pisarzy Ziem
Zachodnich. By³ m.in. na XIII ZjeŸdzie
w 1970 roku w Zielonej Górze. Pamiêtam go
jako doϾ postawnego, wysokiego, lekko
³ysiej¹cego mê¿czyznê. Dobrze zna³ nasz kraj.
Mia³ wielu przyjació³ w Polsce, szczególnie
w Katowicach. By³ to - moim zdaniem
- nieoficjalny ambasador £u¿yc w Polsce.
T. J. – To prawda. Zna³ bardzo dobrze
jêzyk polski i kulturê polsk¹. Przez kilka lat
przebywa³ w naszym kraju. W 1938 roku zda³
maturê w Toruniu. Po czym wyjecha³ na
£u¿yce. By³ upartym £u¿yczaninem. Krótko
przed wojn¹, za dzia³alnoœæ spo³eczn¹
w zabronionej przez Niemców organizacji narodowej „Domowina”, kilka tygodni spêdzi³
w wiêzieniu.
– A ju¿ w powojennych czasach
przyjaŸni³ siê z pisarzami œl¹skimi Wilhelmem Szewczykiem i Zdzis³awem Hierowskim...
J. K. - ... tak¿e z wieloma innymi literatami polskimi. Ksi¹¿ki autorów ³u¿yckich
drukowa³o Wydawnictwo „Œl¹sk”. Dziêki
Boles³awowi Luboszowi i Wilhelmowi
Szewczykowi, bli¿ej pozna³em ten najmniejszy s³owiañski naród w Europie, jego
kulturê, historiê i jêzyk.
144
S. K. – Brìzan by³ bardzo m¹drym i jednoczeœnie bardzo upartym cz³owiekiem. A dla
wielu z nas by³ kumplem. Nigdy nie mówi³
zwyczajem £u¿yczan: drogi bracie Kosel, lecz
mówi³ krótko – Kosel, albo Müller albo Kocher! Taki mia³ zwyczaj, ale nie znaczy³o to,
¿e s³owa jego pozbawione by³y serdecznoœci.
Na co dzieñ by³a to szczera dusza. Takim
pozosta³ w moich wspomnieniach.
– Najbardziej oryginalnym i dojrza³ym
dzie³em jest „Krabat”, w niemieckim przek³adzie „Krabat albo przemiana œwiata”,
w którym nawi¹za³ do s³owiañskiej legendy
i ludowej opowieœci o Fauœcie. Czy ta
intryguj¹ca ksi¹¿ka jest syntez¹ ³u¿yckich
losów ca³ego narodu?
T. J. – Powieœæ zaczyna siê dosyæ ciekawie
i oryginalnie. Pierwsze zdania brzmi¹ tak:
Dok³adnie poœrodku naszego kontynentu
– a wiêc i œwiata, jak wielu tutaj mylnie wierzy
– wytryska Satkula, strumyk, który poi siedem
wiosek, a¿ napotyka rzekê, która go po³yka.
Morze nie zna strumyka, jak nie znaj¹ go
atlasy, ale musia³oby to byæ inne morze, gdyby
nie przyjê³o wód Satkuli. Jest to piêkna
przenoœnia. Te pierwsze zdania ilustruj¹
doskonale jak gdyby ca³¹ sytuacjê. W ten
sposób Brìzan pokazuje jednoczeœnie sprawy
uniwersalne. A z drugiej strony mówi, ¿e taki
malutki naród, jak ka¿dy inny na œwiecie,
spe³nia swoj¹ funkcjê, odgrywa wa¿n¹ rolê
w ¿yciu. W³aœciwie ca³a jego twórczoœæ
zmierza w tym kierunku, ¿eby ³¹czyæ
przesz³oœæ z teraŸniejszoœci¹ i przysz³oœci¹.
– Wed³ug mojej wiedzy w Polsce ukaza³o
siê siedem ksi¹¿ek Jurija Brìzana, wœród
nich tzw. trylogia o Feliksie Hanuszu,
„Gimnazjalista”, „Semestr straconego czasu”
i „Lata mêskie” oraz powieœæ „Wycieczka
do Krakowa”. Co jest jej treœci¹? Jak jej
autor widzi Polskê?
J. K. – Dla mnie jest to bardzo polska
ksi¹¿ka. Jej g³ówny bohater – polski emigrant,
Stefan Gonda, architekt z zawodu, podró¿uje
po Polsce ze znajom¹, dwudziestoletni¹
Niemk¹, Barbar¹ Neumann. Etapami tej
podró¿y s¹: Kraków, Wroc³aw, Górny Œl¹sk
i Zakopane. Ukazuje jej przede wszystkim
Kraków z jego histori¹ i obyczajami, a na
Wawelu – najwa¿niejsze zabytki kultury polskiej. Potem zwiedzaj¹ miejscowoœci, gdzie
rozegra³y siê tragedie okupacyjne np. obóz
koncentracyjny w Oœwiêcimiu. Widoczna jest
jego wszechstronna znajomoœæ naszych realiów.
Tak¹ ksi¹¿kê móg³ napisaæ tylko cz³owiek,
który siê doskonale orientuje w stosunkach
polskich i polsko-niemieckich.
– Jak¹ wartoœæ ma jego twórczoœæ
w odbiorze spo³ecznym, przede wszystkim
na £u¿ycach?
T. J. – Jego zamierzeniem by³o utrzymanie
tradycji i kultury Serbów £u¿yckich, ukazanie
jej piêkna i znaczenia oraz pragnienie, aby
ludzie czytali w jêzyku serbo³u¿yckim. Poprzez
literaturê da³ mo¿liwoœæ bezpoœredniego, osobistego kontaktu z jêzykiem, poniewa¿ interpersonalnych kontaktów na £u¿ycach ju¿
prawie nie ma, a œciœlej - takich mo¿liwoœci
jest coraz mniej. To najczêœciej np. babcie
z wnuczkami rozmawiaj¹ w jêzyku serbo³u¿yckim. Rozbicie jêzykowe powoduje, ¿e
np. Górno³u¿yczanie i Dolno³u¿yczanie
mówi¹ miêdzy sob¹ po niemiecku. A chodzi
o to, ¿eby ten s³owiañski jêzyk o¿ywiæ, ¿eby
nie zagin¹³ zupe³nie.
– Mimo powolnego zanikania kultury
i jêzyka narodowego Serbów £u¿yckich
spotykamy pisarzy starszego pokolenia,
takich jak Jurij Koch – œwietny poeta,
prozaik i dramaturg, a tak¿e dziennikarz
telewizyjny, Ben Budar – prozaik (t³uma-
czy³ dwie ksi¹¿ki autorów polskich). Kito
Lorenc – autor kilku tomików poezji,
Ingrida Hustetowa, autorka sztuk teatralnych dla dzieci i inni. Niestety, brakuje
m³odych autorów.
J. K. – To prawda, jest to powa¿ny problem. Szans¹ dla tej kultury jest funkcjonowanie narodowej organizacji „Domowina”,
której dzia³aczem przez d³ugie lata by³ Jurij
Brìzan, a przy niej Klub Twórców, który gromadzi m³ode talenty.
– Myœlê, ¿e liczy siê tak¿e polski udzia³
w rozwoju kultury naszych przyjació³
za Nys¹?
J. K. – Przez ca³y ubieg³y wiek interesowaliœmy siê losem Serbów £u¿yckich, rozwojem ich kultury. Np. dzisiaj naczelnym
redaktorem czasopisma „Novy èasnik”, które
ukazuje siê w Chociebu¿u (Cottbus), jest
Polak, Grzegorz Wieczorek, zaœ dyrektorem
Szko³y Jêzyka i Kultury Dolno³u¿yckiej (Šula
za serbsku rec i kulturu) w Chociebu¿u,
z udzia³em tak¿e polskich s³uchaczy, jest
Polka, Maria Elikowska-Winkler.
(30 listopada 2006 roku brandenburski Zarz¹d Zwi¹zku
Pisarzy Niemieckich zorganizowa³ we Frankfurcie nad
Odr¹ wzruszaj¹ce spotkanie literackie, poœwiêcone
Jurijowi Brìzanowi. Wziê³a w nim równie¿ udzia³ delegacja
zielonogórskich
literatów,
publicystów
i bibliotekarzy)
145
VARIA BIBLIOTECZNE
Grzegorz Chmielewski
Maria Ilnicka autork¹ „Winobrania
w Zielonogórze na Szl¹zku”
W warszawskim Bluszczu, piœmie tygodniowym dla kobiet, ukaza³ siê w numerze 48 z 1887 r. nastêpuj¹cy, pierwszy
polski opis zielonogórskiego winobrania:
Winobranie w Zielonogórze na Szl¹sku.
Dnia 21-go wrzeœnia o 6-tej godzinie rano
wszystkie miejscowe dzwony koœcielne zwiastowa³y Zielonejgórze prastarym zwyczajem
wieœæ mi³¹ i z wielk¹, jak zwykle wyczekiwan¹ niecierpliwoœci¹ – pocz¹tek winobrania.
W³adza administracyjna miejska termin ten
wyznacza.
Trzeba znaæ i wiedzieæ, czym tu jest winobranie. Radoœæ przepe³nia serca na pierwszy
146
odg³os do winnic zwo³uj¹cy pracowników.
Winnice, przed winobraniem spokojne,
g³uche, bo puste, jakby w zadumie pogr¹¿one,
o¿ywiaj¹ siê naraz ¿yciem, radoœci¹
i zgie³kiem najprzyjemniejszego zajêcia, jakie
sobie wyobraziæ mo¿na. Tu winobranka podnosi w górê przeœliczne, z³oto-zielone grono,
szczyc¹c siê takim wspania³ym okazem, tam
odpowiada jej winobraniec, pokazuj¹c jej
jeszcze wspanialsze, pyszni¹ce siê ciemnomodrymi jagodami. Za ich przyk³adem
wznosi siê r¹k wiele i wiele rozbrzmiewa
radosnych g³osów; lecz to tylko ochotnicy
i ochotnice tak wœród rozkosznej tej pracy
„dokazuj¹”; rzeczywiœci i najemni winobrañcy ze spokojn¹ w ogólnoœci, chocia¿ nie
z posêpn¹, skrzêtnoœci¹, oga³acaj¹ winokrzew
z owocu i odnosz¹ jeden kosz po drugim na
wozy albo pod t³oczniê, gdzie siê pierwsza
arcyprozaiczna z piêknym tym darem Bo¿ym
odbywa manipulacya. A roj¹ siê pracownicy
i pracownice, m³odzie¿ i dzieci, pe³no ich
pomiêdzy winoroœli rzêdami i oko³o t³oczni,
wszêdzie têtni ¿ycie i radoœæ, czemu w wielu
miejscach przygrywa muzyka, wtóruj¹
œpiewy; s³ychaæ huk pistoletów, okrzyki;
widaæ rakietowe ognie wieczorami i palenie
stosów chrustu, a oko³o p³on¹cych tych ogni
weso³e pl¹sy. Lecz gdzie du¿o pustoty, tam
i ³zy niedaleko. Zawsze siê tu coœ niepo¿¹danego najlekkomyœlniejszym dostanie
na pami¹tkê.
Na czas winobrania zapraszaj¹ w³aœciciele
winnic zamiejscowych swych znajomych,
niby do pomocy, a w³aœciwie dlatego, ¿e to
pora najpewniejszego i najlepszego ugoszczenia, uraczenia i zabawienia goœci. To te¿
têtni w Zielonogórze wieczorami w czasie
winobrania ¿ycie towarzyskie po familiach,
po kasynach i resursach.
Gdy to siê dzieje, rachuj¹ - bo gdzie¿by
dziœ bez obliczania siê oby³o - w³aœciciele winnic, o ile odpowiadaj¹ zbiory, a mianowicie
iloœæ i jakoœæ ich, nadziejom, jakie ¿ywiono.
Rachuj¹ i winiarze (handlarze wina zielonogórskiego), jakie bêdzie mo¿na robiæ interesa
– a to drugi, bardzo prozaiczny moment
w odnoœnych zachodach.
W³aœciciele winnic tutejszych zwykle
w trzech kierunkach robi¹ interesa: wyt³aczaj¹ moszcz i robi¹ zeñ wino, wysy³aj¹ na
wielk¹ skalê winogrona, które dla przyjemnej
domieszki kwasku winnego, daleko wiêkszy
maj¹ popyt, ni¿ winogrona wêgierskie
i nadreñskie – i zbieraj¹ ze stoj¹cych rzêdami
pomiêdzy winoroœlami drzew owocowych
najprzedniejszych gatunków owoce i te, g³ównie suszone lub zakonserwowane, a w mniejszej czêœci œwie¿e, spieniê¿aj¹; ¿e zaœ
w Zielonogórze i jej bli¿szej i dalszej nieco
okolicy znajduje siê 4 600 winnic na
13 kwadratowych kilometrach, które to winnice w dobrych latach 30 000 hektolitrów
(3 miliony litrów) wina wydaj¹, ¿e dalej
wysy³aj¹ st¹d, ale tak¿e tylko w latach,
w których grona dok³adnie dojrzej¹ i gdy siê
wino dobrze obrodzi – do 500 tysiêcy kilogramów winogron, co przynosi przynajmniej
300 tysiêcy marek, a ¿e i inny owoc nieŸle
dochodu przysparza, wiêc przyznaæ trzeba, ¿e
zielonogórzanie i okoliczni ich s¹siedzi, mog¹
byæ zadowoleni z gleby swej, a raczej
z przemys³u swego, datuj¹cego siê zreszt¹ od
dawnych, bardzo dawnych czasów, bo gdy
Szl¹zk jeszcze do Polski nale¿a³, ju¿ tu na
wiêksz¹ skalê istnia³y winnice, które z czasem
przez przenoszenie dot¹d lepszych gatunków
winnej macicy z po³udniowych czêœci œrodkowej Europy, podnieœli zielonogórzanie
znacznie w kulturze tak, ¿e dziœ wino
zielonogórskie, bia³e i czerwone, daleko jest
lepsze, ni¿ niestety, renoma jego. Idzie ono
nad Ren, a mo¿e jeszcze dalej, sk¹d przychodzi pod dobrze brzmi¹c¹ nazw¹, dro¿sze
i mo¿e s³odsze, ale z pewnoœci¹ nie lepsze, ani
zdrowsze, by zadowoliæ „znawców” win
reñskich i francuskich. Jak siê robi szampan
z zielonogórskiego wina, tego uczy sama
Zielonogóra, gdzie istnieje tego wina fabryka
i dobrym siê cieszy powodzeniem.
Zwa¿ywszy, ¿e Zielonogóra jest najwiêcej
na pó³noc wysuniêtym punktem, uprawiaj¹cym na wiêksz¹ skalê ziemiê pod winn¹
macicê, domyœliæ siê ³atwo, ¿e czêsto tu zbiory nie dopisuj¹, b¹dŸ co do iloœci, b¹dŸ te¿ co
do jakoœci produktu; czasem na jedno i na
drugie skar¿¹ siê winoogrodnicy. W bie¿¹cym
VARIA BIBLIOTECZNE
147
roku zapowiada³a wiosna po winnicach tutejszych wiele, za to jesieñ nie dopisa³a: du¿o
jest owocu na gronach, ale niemasz koniecznej w jagodach s³odyczy. Tote¿ tegoroczne
ceny za grona by³y stosunkowo bardzo niskie,
bo podczas gdy przesz³ego roku (do lepszych
siê zaliczaj¹cego) p³acono [za] tak zwan¹
æwieræ (500 funtów) gron 70-72 marek,
w tym roku p³acono za æwieræ 40 marek, a za
tak zwane „szampañskie” grona 10 marek
wy¿ej ceny targowej. Po niektórych miejscach
by³o z morgi (magdeburskiej) 1800 funtów
gron, po innych mniej. Za funt gron
wysy³kowych p³aci siê tu dziœ 50 fenigów, co
wysok¹ jest cen¹. 1
Barwny opis winnic oraz prac uczestników winobrania nie pozostawia w¹tpliwoœci, ¿e anonimowy autor (autorka)
reporta¿u by³ bezpoœrednim obserwatorem winobraniowych godów. Jego
obserwacjom towarzyszy³a przy tym
œwiadomoœæ polskich tradycji Zielonej
Góry. Da³ temu wyraz w tytule, akcentuj¹c zwi¹zek Zielonej Góry ze Œl¹skiem,
jak równie¿ w tekœcie, kiedy pisa³: „...gdy
Szl¹zk jeszcze do Polski nale¿a³, ju¿ tu na
wiêksz¹ skalê istnia³y winnice...”.
Pe³na ciep³a stylizacja opisu prac towarzysz¹cych winobraniu nasuwa nieodparcie przypuszczenie, ¿e wyszed³ on
spod pióra kobiety, autorki publikuj¹cej
w Bluszczu i interesuj¹cej siê problematyk¹ polsko-niemieckiego pogranicza. Jej obserwacje nie ograniczy³y siê
jedynie do spektakularnego folkloru, lecz
siêgnê³y g³êbiej i w drugiej czêœci reporta¿u pozwoli³y na rzeczowe scharakteryzowanie
dzia³alnoœci
gospodarczej
w³aœcicieli winnic, oparte na znajomoœci
zielonogórskich realiów.
W zespole publicystów wspó³pracuj¹cych z redakcj¹ Bluszczu za potencjaln¹
autorkê Winobrania, ze wzglêdu na podejmowan¹ tematykê, sk³onny by³em uznaæ
Melaniê
Parczewsk¹
(1850-1929),
dzia³aczkê spo³eczn¹ mieszkaj¹c¹ w Kaliszu, posiadaj¹c¹ w swym dorobku literackim i publicystycznym wiele pozycji
dotycz¹cych Œl¹ska i £u¿yc 2. Wraz z bratem Alfonsem Parczewskim – w s³usznym
przekonaniu wspó³czesnych najlepszym
znawc¹ kresów zachodnich – odbywa³a
czêste podró¿e do Wroc³awia i innych
miast œl¹skich oraz Budziszyna. Nawi¹za³a wspó³pracê z dzia³aczami ³u¿yckimi,
która zaowocowa³a t³umaczeniem niektórych utworów Melanii na jêzyk
³u¿ycki oraz tekstów Jakóba Barta,
£u¿yczanina, na jêzyk polski, a tak¿e
1 Na tekst „Winobrania” pierwszy zwrócił uwagę Zygmunt Rutkowski, historyk, w artykule Sobieski i sułtan z Bachusem pod
rękę, „Nadodrze” 1958, październik, s. 2, w którym uwzględnił jego fragmenty; nie wzbudziły one jednak zainteresowania
czytelników. Dopiero opublikowanie w 1979 r. całego tekstu jako druku samoistnego wydawniczo, z ilustracjami Ireny Bierwiaczonek, uzupełnionego notami o Zielonej Górze i powiecie zielonogórskim przejętymi ze Słownika geograficznego
Królestwa Polskiego i Litwy, Warszawa 1895 t. 14, spopularyzowało Winobranie w środowisku zielonogórskim. Winobranie
w Zielonogórze na Szlązku ukazało się jako 2. pozycja wydawnicza Klubu Bibliofilów „Pro Libris” w Zielonej Górze,
a w sześć lat później, nakładem Towarzystwa Przyjaciół Zielonej Góry, wydany został jej wierny reprint. Obecny tekst jest
przedrukiem w całości oryginału, w którym unowocześniono pisownię, pozostawiając jedynie bez zmian nazwy Zielonogóra
i Szlązk.
2 Dałem temu wyraz w komentarzu do Winobrania zamieszczonym w „Nadodrzu”, 1981, nr 18, s. 1, pisząc, że udzielenie
jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, kim był autor Winobrania nie jest, jak dotąd możliwe. „Nasuwa się jednak przypuszczenie, że autorką artykułu była Melania Józefa Parczewska, która wspólnie z bratem, Alfonsem Parczewskim,
położyła duże zasługi dla budzenia świadomości narodowej na Śląsku.”
148
opracowaniem przez ni¹ artyku³u
Z przesz³oœci i teraŸniejszoœci £u¿yc 3.
Melania Parczewska jest autork¹ trzech
ksi¹¿ek, nosz¹cych tytu³y: O Œl¹sku i dla
Œl¹ska, Obrazki i Listy Maszy do Paszy, ponadto opublikowa³a ponad trzydzieœci
(niesamoistnych wydawniczo) utworów
literackich i – nierzadko obszernych –
artyku³ów o ró¿norodnej tematyce.
Jej zainteresowania obejmowa³y zagadnienia z dziedziny etnografii, roli spo³ecznej kobiet i historii, przede wszystkim
Górnego Œl¹ska. Publikowa³a w wydawnictwach zbiorowych i czasopismach,
zw³aszcza w warszawskim Bluszczu.
W tym popularnym w inteligenckich krêgach ówczesnych kobiet tygodniku
ukaza³o siê w latach 1881-1901 siedem
utworów Melanii, miêdzy innymi wieloodcinkowe opracowanie Nad brzegami
Odry – z dziejów narodowego odrodzenia
m³odzie¿y górnoœl¹skiej. Wszystkie sygnowane s¹ nazwiskiem autorki, która nie
nale¿a³a do zespo³u redakcyjnego tygodnika, a jej wspó³praca z pismem mia³a
charakter nieformalny. Chocia¿ wiele
przes³anek, a zw³aszcza zainteresowanie
folklorem i dziejami kresów zachodnich,
przede wszystkim Œl¹skiem, oraz wspó³praca z Bluszczem zdaj¹ siê wskazywaæ na
Melaniê Parczewsk¹ jako potencjaln¹
autorkê Winobrania, to jednak brak wiarygodnych argumentów, które by te przypuszczenia potwierdza³y; mo¿na natomiast przytoczyæ argument negatywny –
bibliografia dorobku piœmienniczego
Parczewskiej nie uwzglêdnia zielonogórskiego reporta¿u, chocia¿ wszystkie
artyku³y Melanii Parczewskiej zamieszczone w Bluszczu zosta³y odnotowane 4.
Wykluczenie Melanii Parczewskiej
z grona potencjalnych autorów Winobrania stawia pod znakiem zapytania
przyjêt¹ metodê identyfikacji twórcy
zielonogórskiego reporta¿u, gdy¿ – poza
Alfonsem Parczewskim, który nigdy nie
publikowa³ w Bluszczu – jego treœæ nie
kojarzy siê z dorobkiem ¿adnego innego
autora. Wydaje siê, ¿e kluczem do
rozwi¹zania zagadki mo¿e byæ samo
pismo: struktura i uk³ad treœci Bluszczu
oraz zasady jego redagowania. Rozpatruj¹c z tego punktu widzenia winobra-
niowy reporta¿, nale¿y zwróciæ uwagê,
¿e zamieszczony on zosta³ w rubryce
Drobne listki, nazywanej niekiedy dzia³em
wiadomoœci ze œwiata, co dok³adniej
okreœla jej zawartoœæ treœciow¹. Objêtoœæ
rubryk jest zró¿nicowana: obejmuje 2-3
szpalty tekstu na ostatniej stronie
numeru, a niekiedy – bardziej rozbudowana – wype³nia tekst na dwóch koñcowych stronach pisma o uk³adzie trzyszpaltowym. Poszczególne informacje licz¹
od kilku (najkrótsze) do – w przypadku
najbardziej rozbudowanych – ponad stu
wierszy, zbli¿aj¹c siê do formy reporta¿u
lub felietonu. Ich treœæ dotyczy g³ównie
literatury, sztuki, kultury, nauki oraz wypraw i odkryæ geograficznych. Pojedyncze informacje wyró¿niaj¹, t³oczone
pó³grub¹ czcionk¹, pierwsze wyrazy
tekstu, a w razie obszerniejszych informacji
– ca³y tytu³, jak to ma miejsce w odniesieniu do Winobrania w Zielonogórze. Rubryka nie wystêpuje w ka¿dym numerze,
zamieszczano j¹ po zgromadzeniu odpo-
3 R. Leszczyński: Parczewska Melania Józefa. W: Polski słownik biograficzny. Wrocław 1980, t. 25, s. 199-200
4 B. Lutomski, Notatki bibliograficzne. W: M. Parczewska, Pisma. Wilno 1929, s. XXXVIII-XLII
VARIA BIBLIOTECZNE
149
wiednich materia³ów, zas³uguj¹cych – zdaniem redakcji – na upowszechnienie. Teksty
w rubryce, niezale¿nie od ich objêtoœci, nie
s¹ sygnowane; ich gromadzenie i opracowanie nale¿a³o do redaktora pisma.
Redaktork¹ Bluszczu, która zapocz¹tkowa³a jego publikacjê, wydaj¹c 3 paŸdziernika 1865 r. pierwszy numer pisma,
by³a Maria Ilnicka 5 Oficjalnie redakcjê
Bluszczu firmowa³ jednak swoim nazwiskiem Micha³ Glücksberg, jego wydawca. Najprawdopodobniej Maria Ilnicka,
podejrzana o udzia³ w powstaniu, nie
zosta³aby bowiem zaakceptowana w tej
roli przez rosyjsk¹ cenzurê. Pismem
kierowa³a do 1896 r. Jako osoba samotna,
m¹¿ zgin¹³ zamordowany w niejasnych
okolicznoœciach na Syberii, poœwiêci³a siê
bez reszty pracy redakcyjnej. „Przywi¹za³am siê do Bluszczu jako do celu
¿ycia, jakim te¿ sta³ mi siê rzeczywiœcie” –
zwierza³a siê 6.
W piœmie zamieszcza³a liczne artyku³y
o tematyce spo³ecznej, pedagogicznej,
literackiej, a tak¿e gospodarczej, systematycznie publikuj¹c programowe artyku³y wstêpne. Propagowa³a idea³y pozytywistyczne, na plan pierwszy wysuwaj¹c
kult pracy jako zasadniczy postulat
wychowania dziewcz¹t i w zwi¹zku z tym
domaga³a siê zak³adania szkó³ gospodarstwa kobiecego. £amy pisma wype³nia³y równie¿ jej liczne teksty prozatorskie i wiersze, co prowadzi do wniosku,
¿e Bluszcz by³ w znacznym stopniu
dzie³em autorskim tej wybitnej Polki. 7
W znacznym stopniu, ale oczywiœcie
nie w ca³oœci. W 1869 r. sta³¹ wspó³pracê
z Bluszczem nawi¹za³ Stanis³aw Krze-
miñski (1939-1912), publicysta, krytyk
literacki, historyk i historyk sztuki,
w 1963 r. cz³onek Rz¹du Narodowego. 8
Pocz¹tkowo zatrudniony jako sekretarz
redakcji i korektor, w 1875 r. zosta³
zastêpc¹ Marii Ilnickiej. Krzemiñski
pozyska³ dla Bluszczu wielu znanych
pisarzy, sam zamieszcza³ w piœmie
omówienia nowoœci literackich i premier
teatralnych, ponadto obszerne studia
twórczoœci Szekspira, Byrona, W. Hugo,
A. Fredry, I. Kraszewskiego, a tak¿e prace
z historii sztuki oraz szkice historyczne
i artyku³y o tematyce filozoficznej. Do
jego obowi¹zków nale¿a³o równie¿
dostarczanie informacji do nastêpuj¹cych
rubryk sta³ych: Przegl¹d teatralny, Wiadomoœci literackie artystyczne i naukowe,
Pogawêdka, Drobne listki. 9
Wiadomoœci ze œwiata, w tym równie¿
rubrykê Drobne listki, prowadzi³a Maria
Ilnicka. 10 W tej sytuacji nasuwa siê pytanie, czy tekstu Winobrania nie dostarczy³
do Drobnych listków Stanis³aw Krzemiñski? Przeczy temu zarówno forma, jak
i treœæ zielonogórskiego reporta¿u, obce
temu publicyœcie; w jego dorobku piœmienniczym brak jest bowiem opracowañ
dotycz¹cych kresów zachodnich.
Inaczej pod tym wzglêdem prezentuje
siê dorobek Marii Ilnickiej, która w swej
twórczoœci prozatorskiej uwzglêdnia³a
równie¿ tematykê œl¹sk¹. W 1886 r. opublikowa³a w trzech kolejnych numerach
Bluszczu podanie œl¹skie Zegar na wie¿y
Bo¿ego Narodzenia. 11 Interesowa³a siê sytuacj¹ £u¿yczan. Udostêpnia³a ³amy
Bluszczu autorom podejmuj¹cym problematykê ³u¿yck¹ i publikowa³a – w prze-
5 M. Hulewiczowa, Ilnicka z Majkowskich Maria. W: Polski słownik biograficzny. Wrocław 1962/1964, t. 10, s. 155-156; J.
Franke, Polska prasa kobieca w latach 1820-1918. Warszawa 1999, s. 98-103; Bibliografię publikacji M. Ilnickiej, zarówno
samoistnych, jak i niesamoistnych wydawniczo (w tym ostatnim wypadku jedynie ich lokalizację) podaje E. Estreicher,
Bibliografia polska XIX w. Wyd. 2. Kraków 1976, t. 11, s. 25-26
6 J. Franke, op.cit., s. 101
7 Tamże, s. 101
8 K. Górski, Krzemiński Stanisław. W: Polski słownik biograficzny. Wrocław 1970, t. 16, s. 522-524
9 J. Franke, op. Cit., s. 103-104
10 M. Hulewicz, op. cit., s. 155 informuje: „... prowadziła w piśmie obszerny dział wiadomości ze świata...”.
11 „Bluszcz”, 1886, nr 50, s. 397-398; nr 51. s. 405-407; nr 52, s. 414-416
150
k³adzie – utwory £u¿yczan. W latach
osiemdziesi¹tych zwiedza³a okolice
Budziszyna. Informuje o tym czytelników
Bluszczu w tekœcie stanowi¹cym dope³nienie artyku³u Melanii Parczewskiej
Kilka s³ów o kobiecie ³u¿yckiej. 12 Relacjonuje mianowicie swoj¹ rozmowê
z ¿on¹ ³u¿yckiego nauczyciela, która
przypomina, ¿e £u¿yce by³y kiedyœ czêœci¹ Polski.
Nale¿y przyj¹æ, ¿e Maria Ilnicka,
podró¿uj¹c na Œl¹sk i £u¿yce, zatrzyma³a
siê we wrzeœniu 1887 r. w Zielonej Górze,
aby byæ œwiadkiem zbiorów w winnicach,
które ju¿ istnia³y gdy „Szl¹zk jeszcze do
Polski nale¿a³”.
12 „Bluszcz”, 1886, nr 44, s. 350
151
RECENZJE I OMÓWIENIA
Andrzej K. Waœkiewicz, Sny - Doœwiadczenia – Epifanie, Gdañskie Towarzystwo
Przyjació³ Sztuki, Dom Aktora w Gdañsku, Gdañsk 2006, 32 s.
Nie ma odpowiedzi
W pewnym wieku pisarze, o znacz¹cym dorobku obchodz¹ jubileusze, którym towarzysz¹
okolicznoœciowe wydania ksi¹¿kowe. To dobry obyczaj, jeszcze jedna okazja, by retrospektywnie
spojrzeæ na w³asn¹ twórczoœæ i w ten sposób wybraæ i przedstawiæ publicznoœci doœwiadczenia
pisarskie. To tak¿e czas podsumowañ. Tak w³aœnie przedstawia siê ta sprawa równie¿ w przypadku
Andrzeja K. Waœkiewicza. Jego dorobek obejmuje ponad trzydzieœci wydañ ksi¹¿kowych, które
ukaza³y siê w okresie 45 lat. St¹d nie dziwi, ¿e na tê okolicznoœæ Gdañskie Towarzystwo Przyjació³
Sztuki, wydaj¹ce od lat pismo „Autograf” (od pocz¹tku jego istnienia Waœkiewicz je redaguje),
wyda³o bibliofilsk¹ ksi¹¿eczkê, numerowan¹ od jeden do dwieœcie, której egzemplarz „nr 177”
„z podpisami autorów”, po¿yczon¹ mi w celu napisania niniejszego tekstu, ogl¹dam i czytam.
Zawiera trzynaœcie wierszy oraz ilustracje, z projektem ok³adki w³¹cznie, gdañskiego artysty,
bywa³ego w wielkim œwiecie Jana Misieka. Ksi¹¿ka, jakby nie patrzeæ, spe³nia wymóg ³adnoœci
i oryginalnoœci. Mo¿e ktoœ rzec, ¿e zawiera tylko trzynaœcie utworów. No tak, ale to nie jest obrazowanie ca³ej twórczoœci, a raczej sygnalizowanie kilku newralgicznych doœwiadczeñ. Ju¿ tytu³ „Sny
- Doœwiadczenia - Epifanie” wiele wyjaœnia, czego one dotycz¹. Czy tak da siê streœciæ drogê poetyck¹ Waœkiewicza? Zapewne tak, w ka¿dym razie takie jest jej autorskie widzenie, tu zaproponowane. Zbiorek otwiera wiersz „Kwiat jego zdanie”, wiersz nawi¹zuj¹cy do poetyki Tadeusza
Peipera, o tyle musia³ siê tu znaleŸæ, ¿e stanowi œwiadectwo wtajemniczenia w poezjê, a zarazem
nawi¹zywania, zw³aszcza we wczesnym okresie, do œwiatopogl¹du „aposto³a Awangardy”. Jak siê
jednak ³atwo mo¿na zorientowaæ racjonalizacja aktu twórczego nie by³a do utrzymania. I to jest tu,
ju¿ w kolejnym i nastêpnych wierszach zaznaczone. Nie kreowanie rzeczywistoœci, ale opis dziania
siê jej zjawisk, detaliczny, niekiedy bêd¹cy wrêcz beznamiêtn¹ rejestracj¹, poza zaanga¿owaniem
emocjonalnym, czêsto dokonywany na granicy snu i jawy, wytyczy³ drogê wszystkich w zasadzie
utworów. W efekcie mia³o miejsce przenikanie nawzajem ró¿nych bytów o odmiennej naturze,
w³aœnie snu i jawy, realnoœci i pamiêci, rzeczywistoœci i fikcji, czyli wyobra¿enia. Ju¿ wiersz „Œpiew”
jest efektem doznawania, tak¿e fascynacji piêkna istnienia, które przejawia siê bezpoœrednio, wiêc
„nie wymaga potwierdzeñ”. Ani konstrukcji projektu. Ka¿da z sytuacji lirycznych nie jest mo¿liwa
do jednoznacznej kwalifikacji w sferze znaczeñ. Ka¿da daje obraz wielorakich impulsów. Poeta,
152
podmiot poetycki, porusza siê poniek¹d jak medium, nie tylko ¿e opisuje czêsto sytuacje typowo
senne: „œni³eœ ale nic nie pamiêtasz sen kruszy³ siê spada³eœ”, ale jest, czuje siê jak obiekt poddawany ró¿norakim oddzia³ywaniom. Nie ma wiêc miejsca na przejrzystoœæ, jest raczej ci¹g³e jakby
po omacku doznawanie i sprawdzanie œwiata. Coœ œni siê, czy jest œnione, coœ staje siê wa¿ne, jak
w tomiku, tu zreszt¹ reprezentowanym, „Miriad, 7” ze wzglêdu na dramatyczn¹ realnoœæ, czy raczej
wa¿ne, ze wzglêdu na dramatyczn¹ konstatacjê podobieñstwa nietrwa³oœci czy inne podmiotowe
reminiscencje. Tak wiêc np. aktualnoœæ i dawnoœæ nawzajem siebie warunkuj¹. Tworz¹ ów sen realnoœci i nierealnoœci. Podmiot jest tak skonstruowany, czy tak siê ujawnia, ¿e ma dostêp, do
najg³êbszych trudnych doœwiadczeñ. Jest kimœ doros³ym, zdolnym do historiozoficznych ujêæ
dziejów jako „ruin rosn¹cych”, a zarazem naiwnie zdanym na œwiat ch³opcem „id¹cym brzegiem
rzeki”. Pomiêdzy tymi wszystkimi doœwiadczeniami i w tych wszystkich doœwiadczeniach obecna
jest doza tajemnicy, bólu, zw¹tpienia w wielki, obejmuj¹cy istnienie cz³owieka sens, a tak¿e cierpienie, poczucie zaci¹gniêtego d³ugu wobec czyjejœ „œmierci”. To sta³e motywy poezji Andrzeja
K. Waœkiewicza. U³uda tu nie chce nawet na moment goœciæ. Zjawisko natury zmys³owo zachwyca,
„³¹ka cudowna jak œwiat”, a z drugiej strony jest opozycja, zanegowanie, „nic godnego uwagi”.
Mo¿na s¹dziæ, ¿e o poczuciu sensu lub jego braku decyduje kryptoteleologiczne jego rozumienie
i pragnienie. A tak¿e bunt wobec istniej¹cego porz¹dku istnienia, porz¹dku natury, st¹d, mo¿na
rzec, w tej poezji zablokowuj¹ siê nawzajem sprzecznoœci. Nie tylko pewna doza oczywistej obojêtnoœci na „¿ó³toz³oty trawnik” zostaje zapisana, ale te¿ ja³owoœæ przyrodzonego wysi³ku „na
przetrwanie”, które cz³owiekowi niczego przecie¿ nie obiecuje. Sk³onny jestem dostrzec w tej
obsesji Waœkiewicza pewn¹ dozê nihilizmu, przypuszczam, wynik³¹ z zapoznania, raczej nie wprost,
doœwiadczeñ traumatycznych. Bêd¹cych w konflikcie z pragnieniem obejmowania istnienia jako
ca³oœci. Mentalne wrêcz przywi¹zanie do pojêcia ca³oœci, przypisanie jej metafizycznej wagi, oczywiœcie sprawia, ¿e negatywizm jest z³agodzony i nale¿y go wpisaæ bardziej w rozumienie œwiata
jako ciemnoœci i niemo¿liwej do wype³nienia pustki ani¿eli w wyznawanie postawy filozoficznej.
Tyle tylko, ¿e owa pe³nia jako „jedna z nieznanych szans” jest spoza rzeczywistoœci. Bo jak inaczej
j¹ sobie wyobraziæ?. Tak wiêc zapewne tu tkwi Ÿród³o nieustannie rodz¹cego siê dramatu. Bo nie
ma ¿adnego dobrego „rozstrzygniêcia” ani odpowiedzi. Pozostaje partycypacja w istnieniu, w istnieniu zaœ „nic siê nie dzieje”. Jakby nie patrzeæ tego typu zdania, stwierdzenia, jeœli nadaje siê im
funkcjê kategorycznych znaczeñ, sprawiaj¹ istotny k³opot. Nie da siê bowiem akcentu po³o¿yæ tylko
na pustce. Na zanegowaniu sensu. Jest to dla podmiotu tych wierszy sprawa g³ówna, z pewnoœci¹
nierozstrzygalna, a wiêc dramatyczna. Tak mi siê w najwiêkszym skrócie przedstawia najnowszy
zbiorek Waœkiewicza.
Czes³aw Sobkowiak
Jacek Dehnel, Lala, W.A.B., 2006, 401 s.
Oddajcie mi moj¹ Europê!
„Lala” Jacka Dehnela to „ksi¹¿ka gadana” – jak sam autor uporczywie powtarza. To „gadanie”
nie kojarzy siê jednak cudnie anachronicznie ze szlacheckimi opowieœciami przy kominku. Najpierw
mo¿na mieæ w¹tpliwoœci dotycz¹ce sensu tego snucia historii babki, prababek, wujów, ciotek –
aczkolwiek wszystko to przepojone jest ras¹ i ogólniejsz¹ ni¿ story dworku w Lisowie histori¹. Jest
wiêc pytanie, po co ta ca³a opowieœæ na bitych 400 stronach, skoro dziœ byle „szaraczki” przerzucaj¹ siê herbami, jak jeszcze onegdaj „utrwaleniem” i „wdra¿aniem”? Herbowoœæ staje siê osobliwym signum temporis, stygmatem czasu nuworyszów, ¿eby nie powiedzieæ neofitów. Tym
bardziej, ¿e w, jakby nie by³o, udokumentowanej barw¹ krwi opowieœci Dehnela, choæby przepis na
RECENZJE I OMÓWIENIA
153
indyka w maladze jest nie nazbyt nonszalancki, jak na europejsk¹ arystokracjê przysta³o. I gdyby
tylko na tej powierzchni interpretacji „Lali” poprzestaæ, to poza atrakcyjnym sztychem,
dagerotypem albo obros³ym sepi¹ obrazem, zostaje tylko ostatnie zdanie: „A potem, jak
powiedzia³by Julek, który w parê miesiêcy póŸniej umar³, od s³owa do s³owa urodzi³ siê Jacek. Czyli
ja”. I w tym miejscu dopiero nale¿a³oby rozpocz¹æ jak¹œ mniej „gadan¹” analizê „Lali”.
Jest bowiem w tej powieœci coœ wiêcej, ni¿ gadanie. Dehnel tym kwantyfikatorem podk³ada
sobie nogê. Chyba, ¿e chce w ten sposób zachêciæ do czytania fanów „Isaury”.
Oczywiœcie mo¿na te¿ zagraæ na nucie demencji g³ównej bohaterki. Mo¿na te¿ freudowsko
przenicowaæ Dehnela za „unicestwienie” swojego ojca, wszak który nie pojawia siê w powieœci
nawet in vitro.
Ja znajdujê w „Lali” o wiele wiêcej. Chocia¿ nie od razu. Na pewno nie od pierwszych
rozdzia³ów. Najpierw opowieœæ snuje siê meandrycznie, bez szacunku dla chronologii czasu, nawet
tego powieœciowego. Jak u Faulknera inwersja goni inwersjê. Ale coœ jest praŸród³em urodzin
owego Jacka. Byæ mo¿e Lisów, tak jak „setka Sutpena” w „Koniokradach” albo „Absalomie,
Absalomie”. Byæ mo¿e archetypem „g³êbszej historii” jest postaæ wtórnego opowiadacza, czyli
tytu³owej Lali? To na pocz¹tku. Ale ju¿ w tym momencie opowieœci, czyli notowania historii
i historyjek nizanych wokó³ babki autora, ujawnia siê precyzyjna konstrukcja powieœciowa. Ju¿
wiadomo, ¿e coœ siê przewartoœciuje, ¿e musi nast¹piæ jakieœ kontrapunktowe przesilenie, zarówno
warsztatowe i ideowe. Mno¿¹ siê sytuacje, zdarzenia, postacie. Historie nak³adaj¹ siê na siebie,
zazêbiaj¹, powtarzaj¹. W pewnym momencie ze zdumieniem odkrywamy, ¿e tzw. duchy naszej
wspólnej, ju¿ nie tylko Dehnelowej historii, ucieleœniaj¹ siê. Choæby topos (sic!) „czarnej sukienki”.
Dehnel, pisz¹c, a raczej spisuj¹c to, co us³ysza³ o kobietach w swojej rodzinie, pakuj¹cych
w chustki bi¿uteriê jako rêkojmiê przetrwania i uciekaj¹cych przed ¿o³dakami takimi i owakimi,
wype³nia te podrêcznikowe „czarne sukienki” cia³em. Czuæ krew, pot i ³zy. Symbol o¿ywa. Jeœli ktoœ
poprzestanie na lekturze „Lali”, to ju¿ tylko Lalê, jej matkê i jej babkê bêdzie ubiera³ w „czarn¹
sukienkê”. A popijaj¹c wino ze swoj¹ powieœciow¹ dziewczyn¹ (doœæ pretensjonalnie zakodowan¹
jako Margot Ma³goœk¹), opowiadaj¹c historie ¿yj¹cym obok rówieœnikom (doœæ pospolicie mobilnych na trasie Gdañsk-Warszawa; Warszawa-Gdañsk), narrator Dehnel – wszak snuj¹cy tê patetyczn¹ opowieœæ, wyp³ukuje w ten prosty sposób z opowieœci patos. S³uchanie babki jest jak
ogl¹danie klasera ze znaczkami, jak wspólne ods³uchiwanie p³yt gramofonowych. Byæ mo¿e
z takiego rodzaju zdystansowania siê do materii powieœciowej wychyn¹³ ten... nieszczêsny przepis
na indyka w maladze (ja podlewam to burgundem). Jest w tym sposobie narracji krzta kokieterii,
mizdrzenia siê, tak jak w bezpoœrednich zwrotach do czytelnika a’ la Bu³hakow: „Rozumiem, ¿e
czytelnikowi by³oby mo¿e mi³o przeczytaæ, jak to st³uk³em wenecki wazon z niebieskiego szk³a”.
Á propos, ten wenecki wazon, a raczej jego eksterminacja – to te¿ jeden z kluczy „Lali”. Nie jest
„gadaniem” o¿ywianie przez Dehnela arystokratycznych utensyliów kuchennych, g³adzenie narracj¹
pojedynczych pêkniêæ i zadrapañ na rodowej porcelanie. Ka¿da taka rysa jest ¿y³k¹ w organizmie
pamiêci: czasu i przestrzeni. Choæ nieco innym jêzykiem, ale podobnie jak Schulz swoimi
„tellurycznymi ingrediencjami natury” i „humusem wspomnieñ” wypycha kondory, tak Dehnel
swoimi „intarsjami mahoniem”, „kwasorodami” i „wachlarzami z czarnych piór” wt³acza krew
w „wielk¹ ikonê poz³ocist¹ lat swojego dzieciñstwa, Oriflammê swoj¹, wynoszon¹ w procesjach na
pola œwiata, przy wtórze surm z polerowanego br¹zu i srebrnych tr¹bek sygna³owych”. Dodajmy
do tego tak¿e „u¿ywane” przez Dehnela „arabskie astrolabia”, „inkrustowane koœci¹ s³oniow¹
rysiki”, a w jêzyku takiej narracji odnajdziemy ju¿ nie zdeformowany, ale zmasakrowany pospolitoœci¹ ju¿ naszego czasu œwiat. Takiemu „rzemieœlniczemu” sztafa¿owi kosmosu odtwarzanego
przez Dehnela towarzyszy wszak¿e ustalony i dziedziczony system wartoœci, powiedzia³bym patetycznie: etos aksjologiczny. Lala ceni sobie nade wszystko prawdê i autentycznoœæ, nawet jeœli widzi
je u bandytów i z³odziei osiedlaj¹cych siê w okolicach Lisowa. Naiwnoœæ to, czy dêta hieratycznoœæ?
Co nie znaczy, ¿e jak w ka¿dej „porz¹dnej” arystokracji ktoœ w rodzinie nie pod³apa³ np. wstydliwej
choroby, elegancko nazywanej gonore¹ albo luesem, albo nie roztrwoni³ nieroztropnie maj¹tku, nie
wypominaj¹c symptomów malwersacji. Z ca³ym szacunkiem dla ca³ej rodziny, której niektórzy
przedstawiciele zapisali siê wielkimi czcionkami itd., choæby w historii Muzeum Narodowego.
Ca³a opowieœæ snuje siê g³adko, ze strony na stronê, bez... ¿adnego przekleñstwa (pomijaj¹c te
z rodzaju anatem itp.). I nie by³oby to godne zauwa¿enia, gdyby nie jeden szczegó³, co w tym
154
miejscu mo¿na potraktowaæ jako dygresjê. Otó¿, w którymœ momencie babcia Lala u¿ywa przekleñstwa na „p”. Narrator (nie œciemniajmy: Jacek Dehnel) dodaje, ¿e nie powtórzy tego przekleñstwa nawet za sto z³otych. Moja teoria jest nastêpuj¹ca (aczkolwiek nie ma nic wspólnego z prawd¹
obiektywn¹, gdy¿ „Lalê” Dehnel pisa³ g³êboko przed ukazaniem siê „Pawia królowej” Mas³owskiej):
ergo - Jacek Dehnel policzy³ wszystkie przekleñstwa w „Pawiu królowej”, po czym obdzieli³
wynikiem sto tysiêcy z³otych i wysz³a mu stówa za jedno ka¿de s³owo na „p”, „ch”, „k” itp.
Ale wróæmy do „Lali”. Tako¿ opowieœæ snuje siê g³adko a¿ do mniej wiêcej trzysta czterdziestej
strony. Wczeœniej bywa³o i cudnie i nudnie i anachronicznie – jakby chcieli czytelnicy „realistycznej
prozy wspó³czesnej”: „Gnojów” i innych maltretowanych czy oszukiwanych przez korporacje
bohaterów. Dehnel przerywa nagle spisywanie i odtwarzanie opowieœci babki, odzywa siê w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Z elementów wczeœniej nagromadzonych argumentacyjnych
paciorków tka coœ na kszta³t eseju. Miejscami s³ychaæ ton Malraux z „G³owy z obsydianu” – chocia¿
„muzeum” Dehnela niewiele ma z „muzeum wyobraŸni” wielkiego André, a i utensyliami kuchennymi (nawet z herbem pod dnem) nie da siê zast¹piæ dzie³ Picassa, to jednak obu... panom idzie o
coœ podobnego. Na trzysta czterdziestej pierwszej stronie „Lali” Dehnel wznosi kontrapunktowy
okrzyk: „- Oddajcie mi moj¹ Europê!”. Po tym ¿¹daniu ca³a wczeœniejsza „Lala” zaczyna siê czytaæ
na nowo. Reszta jest ju¿ tylko spraw¹ czytelnika i jego czujnoœci na wszystkie „miejsca
niedookreœlone” - wczeœniej i póŸniej, w powieœci i poza powieœci¹.
Wiêc nie o to¿samoœæ (to nazbyt banalne), nie o genius loci (to zbyt trywialne) – idzie
Dehnelowi. Dehnelowi chodzi o... rasê, ale nie w tym znaczeniu, ¿eby siê zaraz pok³óciæ; rasê
w rozumieniu smaku, sensu i istoty bytu ludzi i rzeczy, ze wszystkimi tego biegu spraw
szczegó³ami. Po prawdzie: rzecz nie do wyt³umaczenia.
„Lalê” trzeba wiêc po prostu zwyczajnie ³adnie skonsumowaæ – odwdziêczy siê, bo to wa¿ny
kawa³ek prozatorskiego œwiata, œwiata z duchami, o które upomina³ siê przed œmierci¹ Czes³aw
Mi³osz.
A tak na marginesie: mój seter irlandzki, wszystkomaj¹cy rodowód, jest regularnie obszczekiwany przez wszystkie kundle na osiedlu. Coœ w tym jest... Chocia¿ indyka w maladze a la Dehnel
– i tak nie polecam.
Czes³aw Markiewicz
Uniwersytecka premiera Jarmo Jääskeläinena
O PRL-u mówi³o siê ju¿ tak wiele, ¿e spo³eczeñstwo zdaje siê byæ przesycone informacjami z tej
materii. Ci, którzy to prze¿yli: albo niechêtnie powracaj¹ wspomnieniami do wydarzeñ sprzed lat,
albo – co cieszy – opowiadaj¹ o tym z coraz wiêksz¹ pasj¹. Istnieje du¿e grono odbiorców i tu mam
na myœli przede wszystkim ludzi m³odych (w sposób szczególny licealistów i studentów), którzy
wydarzeñ z dekady Polski Ludowej nie znaj¹ z autopsji, wiêc pozostaje im tylko zdobywaæ informacje od rodziców, dziadków, lub z bogatej filmoteki dokumentalnej.
Niestety wszystko, co w wiêkszoœci proponowa³a widzowi Telewizja Polska w okolicach
13 grudnia ubieg³ego roku by³o ju¿ wczeœniej wyemitowane. W komfortowej sytuacji znaleŸli siê
studenci Uniwersytetu Zielonogórskiego, dla których zespó³ redakcyjny Studenckiego Kwartalnika
Polonistycznego L i t e r a T oraz cz³onkowie Ko³a Literaturoznawców dzia³aj¹cego przy Zak³adzie
Teorii Literatury Instytutu Filologii Polskiej przygotowali przegl¹d filmów fiñskiego re¿ysera Jarmo
Jääskeläinena.
To ciekawe wydarzenie kulturalne wpisa³o siê w ogólnopolski przegl¹d twórczoœci dokumentalnej Jääskeläinena. Po premierze w warszawskim kinie Luna, kolejne projekcje odby³y siê dzieñ
póŸniej w Zielonej Górze i Gdañsku.
RECENZJE I OMÓWIENIA
155
Wyœwietlono osiem filmów zrealizowanych przy koñcu lat 70. i pocz¹tku 80. ubieg³ego wieku.
Dotychczas polski widz mia³ mo¿liwoœæ obejrzenia jednego z proponowanych dokumentów – filmu
„Œmieræ studenta” opowiadaj¹cego o tajemniczym zgonie krakowskiego studenta polonistyki
– Stanis³awa Pyjasa. Pozosta³e siedem prze¿ywa³y swoj¹ premierê na polskich ekranach. O ich
wartoœci stanowi fakt, ¿e krêcone w dobie PRL-u dla fiñskiej telewizji nie objête by³y polsk¹ cenzur¹,
która skutecznie zwi¹zywa³a rêce innym re¿yserom. Jääskeläinen nie musia³ wiêc poruszaæ siê po
obrze¿ach prawdy i k³amstwa. Mia³ mo¿liwoœæ pokazania wydarzeñ takimi, jakimi by³y w rzeczywistoœci. Zapewne dlatego tak d³ugo jego twórczoœæ czeka³a na zaprezentowanie siê przed polsk¹
publicznoœci¹.
Chocia¿ wspó³czesne podrêczniki do nauki historii ods³aniaj¹ przed czytelnikiem coraz wiêcej
prawdy, to jednak przybyli na projekcje studenci historii i politologii dowiedzieli siê rzeczy nowych.
I oto okazuje siê, ¿e internowani za dzia³alnoœæ przeciwko pañstwu i osadzeni w Za³ê¿u k. Rzeszowa
wiêŸniowie polityczni wiêcej wolnoœci mieli za murami (jak wskazuje tytu³ kolejnego filmu) ni¿ na
wolnoœci. Wydawali podziemne pismo, drukowali ulotki, wys³uchiwali wyk³adów kolegów
i... w sierpniu wokó³ spacerniaka zorganizowali piesz¹ pielgrzymkê do Czêstochowy. Celebrowali
wszelkie rocznice i wierni pozostawali Solidarnoœci.
Filmy dokumentalne Jarmo Jääskeläinena pokazuj¹ widzowi ca³¹ panoramê tego okresu. Od
sytuacji politycznej, poprzez warunki gospodarcze, na ¿yciu religijnym koñcz¹c. S¹ wartoœciowym
dokumentem epoki, o której zaczyna siê mówiæ coraz wiêcej. Dziêki swej bezstronnoœci doskonale
oddaj¹ obraz czasów PRL-u. Mog¹ wiêc byæ doskona³ym œrodkiem dydaktycznym przy nauczaniu
historii najnowszej.
Marcin Jerzynek
KRONIKA LUBUSKA
grudzieñ 2006 - luty 2007
• Jurek Kosa³ka, Pawe³ Jarodzki & grupa Luxus
zaprezentowali 7 grudnia w zielonogórskim
BWA instalacje „Muzeum Luxusu (180x180x80)”,
czyli „Bohaterowie s¹ zmêczeni”.
• Na Czwartku Lubuskim 7 grudnia promowany
by³ w Norwidzie album Tadeusza Skliñskiego pt.
„Niemen – dyskografia, fakty i twórczoœæ”.
Spotkanie wzbogacone prezentacj¹ multimedialn¹ oraz wystêpami solistów interpretuj¹cych
utwory Niemena prowadzi³a redaktor Bogus³awa
Patalas.
156
• W Galerii Jadwigi Bocho-Kokot absolwentka
³ódzkiej ASP, Ma³gorzata Lalek, zaprezentowa³a
wystawê „Z Anio³ami na zimê” (7 grudnia).
• W Jazz Club Pod Filarami 7 grudnia wyst¹pili
gorzowscy muzycy z koncertem „Fajka i jazz”.
• W sali Miêdzynarodowego Centrum Muzycznego Wschód-Zachód 8 grudnia odby³ siê koncert symfoniczny z cyklu koncertów rodzinnych.
Orkiestra Symfoniczna pod batut¹ Tomasza
Szredera towarzyszy³a trêbaczowi bia³oruskiemu
Igorowi Cecocho.
• 8 grudnia w Dobiegniewie wyst¹pi³o 15 zespo³ów w XI Przegl¹dzie Kolêd i Pastora³ek
Domów Pomocy Spo³ecznej województwa
lubuskiego. Oprócz koncertów zaprezentowano
szopki noworoczne, rzeŸby, obrazy.
• Koncert chopinowski w wykonaniu Joanny
Marcinkowskiej zorganizowano w Jazz Clubie
pod Filarami 8 grudnia.
• W terminie 8-9 grudnia, w kinie „Newa” odbywa³ siê przegl¹d „Wspó³czesne Kino Polskie
i Niemieckie”. Odby³y siê projekcje filmów Helgi
Hirsch, Güntera Reischa oraz Micha³a Rosy.
• Fundacja Kombinat Kultury zorganizowa³a
8 grudnia w klubie 4 Ró¿e dla Lucienne
„Wieczór z Grechut¹”, a 10 grudnia wyst¹pi³y
zespo³y Defekt Muzgó i Razturaztam.
• Miejskie Centrum Kultury w Gorzowie goœci³o
z koncertem kapelê Upside Down (9 grudnia).
• Muzeum Etnograficzne w Ochli 10 grudnia zorganizowa³o zimow¹ imprezê plenerow¹ pn. „Id¹ œwiêta”. W programie pokazano „Betlejemskie misterium”, grano muzykê ludow¹ ze œpiewem pieœni
adwentowych i kolêd. Otwarto wystawê fotografii
artystycznej Zygmunta Gajewskiego „Misterium
wcielenia” oraz wystawê pokonkursow¹ „Œwiêta
doroczne i rodzinne Polaków – zwyczaje i obrzêdy”.
• 11 grudnia w Galerii Fotografii Projekt
w Zielonej Górze otwarto wystawê „Ogrody”
Barbary Panek-Sarnowskiej.
• Konferencja naukowa „Stan wojenny na Ziemi
Lubuskiej” przebiega³a w WiMBP 11 grudnia,
a zorganizowana by³a przez Uniwersytet Zielonogórski oraz Archiwa Pañstwowe w Gorzowie
Wlkp. i Zielonej Górze. Konferencji towarzyszy³a wystawa IPN z Wroc³awia pt. „Zbrodnia
Lubiñska 1982”.
• Dr Rados³aw Skrycki na spotkaniu w gorzowskiej Bibliotece zaprezentowa³ stare mapy
i przeprowadzi³ wyk³ad pt. „Historia kartografii
Nowej Marchii do koñca XVIII w.”(12 grudnia).
• W WiMBP w Zielonej Górze, w dniach
12–13 grudnia zorganizowane zosta³o szkolenie
„Biblioteki w Unii Europejskiej”. Jego uczestnikami byli dyrektorzy i kierownicy bibliotek
publicznych po³udniowej czêœci województwa
lubuskiego.
• W Muzeum Ziemi Lubuskiej 13 grudnia otwarta
zosta³a wystawa „Stan wojenny” - fotografie
Chrisa Niedenthala, Brytyjczyka mieszkaj¹cego
w Polsce. Zdjêcia w formie afiszy mo¿na by³o
obejrzeæ do 25 lutego.
• W MCK w Gorzowie koncertowa³ Pavulon
(14 grudnia) i bydgoska grupa 3moonboys
i berliñska formacja Beach (16 grudnia).
• 14 grudnia w Spichlerzu dr Tadeusz Szczurek
wyg³osi³ wyk³ad o pierwszej walucie nad Wart¹
i Noteci¹.
• W zielonogórskim BWA 15 grudnia otwarto
2 wystawy: Laury Paweli „Ty i Ja i wszyscy,
których znamy” oraz ekspozycjê prac Basi
Bañdy.
• 15 grudnia w Grodzkim Domu Kultury zaprezentowano dwa spektakle: Teatru Narybek From
Poland z Mys³owic („Istota bycia cool”) i Teatru
Krzyk z Maszewa („G³osy”).
• W Galerii Dialog w Kostrzynie n.O. odby³ siê
wernisa¿ wystawy Mariusza Kaczmarka
(15 grudnia). Artysta zaprezentowa³ obrazy
nawi¹zuj¹ce do starych rodzinnych fotografii.
Wystawa by³a czynna do 18 stycznia.
• 15 grudnia w Bibliotece Norwida zaprezentowano wystawê pokonkursow¹ - pok³osie
8. Konkursu na Rysunek Satyryczny Ko¿uchów
2006 zorganizowanego przez KOKIS „ZAMEK”
w Ko¿uchowie. Tegoroczna edycja Konkursu
odby³a siê ph. „Ochrona przed ch³odem i upa³em”. Na wystawie pokazano 250 prac.
Ekspozycjê ogl¹daæ mo¿na by³o do 15 stycznia.
• Filharmonia Zielonogórska goœci³a wybitn¹ œpiewaczkê oratoryjno-kantatow¹, Jadwigê Rappe
oraz organistê i kantora z Cottbus Wilfrieda
Wilke (15 grudnia).
• 16 grudnia w zielonogórskim klubie „U Ojca”
wyst¹pi³ zespó³ Grammatik, gwiazda polskiego
hip-hopu.
• W Galerii Azyl-Art. Grodzkiego Domu Kultury
otwarto wystawê fotografii amatorskiej (16 grudnia). Tego samego dnia zagra³ Zespó³ Muzyki
Dawnej Preambulum, promuj¹c sw¹ pierwsz¹
p³ytê.
• Teatr Osterwy 16 grudnia goœci³ Teatr Dramatyczny z Bia³egostoku ze spektaklem „Ma³e
zbrodnie ma³¿eñskie” Erica-Emmanuela Schmita.
• 17 grudnia, w ramach „Przegl¹du Kina Polskiego
i Niemieckiego”, w zielonogórskiej „Newie”
zaprezentowano film „Dzieci nocy”. Po projekcji
re¿yserka Manuela Stacke spotka³a siê z widzami.
• W teatralnym Salonie Poezji 17 grudnia, zorganizowano koncert kolêd polskich w wykonaniu
aktorów Lubuskiego Teatru.
• 22 grudnia, w saloniku ksiêgarni „Daniel”
w Gorzowie Steffen Möller promowa³ swój przewodnik pt. „Polska da siê lubiæ”.
• Jazz Club Pod Filarami zorganizowa³ dwudniowy maraton jazzowy. Wystêpowa³ kwintet
gitarzysty £ukasza Chyliñskiego (29-30 grudnia).
KRONIKA LUBUSKA
157
• Sylwestrowy wieczór Lubuski Teatr uœwietni³
premier¹ spektaklu muzycznego „A wszystko to
ty...” w re¿yserii Jerzego Satanowskiego.
• Gorzowski Jazz Club Pod Filarami goœci³
5 stycznia pianistê Piotra S³awomira Œwitonia.
W programie koncertu: Beethoven, Skriabin
i Chopin.
• Podczas Czwartku Lubuskiego, 4 stycznia, promowana by³a „Antologia poezji lubuskiej 20012006. Od s³owa do s³owa”, wydana w Oficynie
Wydawniczej WiMBP „Pro Libris” i zredagowana przez dr Ma³gorzatê Miko³ajczak.
• Filharmonia Zielonogórska zorganizowa³a koncerty noworoczne z udzia³em Alicji Majewskiej,
W³odzimierza Korcza, Artura Banaszkiewicza
i tancerzy „Gracji” (5-7 stycznia).
• 6 stycznia w gorzowskiej Galerii BWA
Miejskiego Oœrodka Sztuki zaprezentowano
asambla¿e, rzeŸby i obrazy znanych polskich
twórców inspirowanych sztuk¹ W³adys³awa Hasiora. Ekspozycjê nazwano. „W³adys³aw Hasior
i konteksty”.
• Fotografie Agnieszki Kosaciec zaprezentowano
na wystawie „Spójrz mi prosto w oczy” w zielonogórskiej Galerii Projekt LTF. Wernisa¿ odby³
siê 8 stycznia.
• W Filharmonii Zielonogórskiej 9 stycznia koncertowa³a grupa Raz Dwa Trzy z Orkiestr¹
Kameraln¹ Pro Arte.
• 10 stycznia w zb¹szyñskim koœciele parafialnym
pw. NMP Wniebowziêtej zosta³a wykonana
Wielka Msza Jan Pawe³ II, skomponowana przez
Austriaka Geralda Spitznera.
• W MCK koncertowa³ zespó³ rockowy Alienacja
Death Metal Core (11 stycznia).
• Podwójny wernisa¿ wystaw instalacji Waldemara
Wojciechowskiego przebiega³ w Muzeum
Lubuskim im. Dekerta i Miejskim Oœrodku
Sztuki (12 stycznia).
• Tego samego dnia w Jazz Clubie Pod Filarami
promowano ksi¹¿kê Marka Gaszyñskiego „Czas
jak rzeka” poœwiêcon¹ Niemenowi. Spotkanie
z udzia³em autora uœwietni³ koncertem Maciej
Wróblewski.
• W Collegium Polonicum 13 stycznia S³ubickie
Towarzystwo Muzyczne zorganizowa³o 2 koncerty noworoczne z udzia³em Orkiestry Symfoników Bydgoskich, chóru kameralnego Adoramus, chóru Uniwersytetu Viadrina i Collegium
Polonicum.
• WiMBP im. C. Norwida, ZOK i RCAK by³y
organizatorem Lubuskiego Przegl¹du Twórczoœci
Nieprofesjonalnej Zielona Góra 2007 - prezentacji dorobku artystycznego plastyków - twórców
158
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
nieprofesjonalnych. Zwieñczeniem Przegl¹du
by³a wystawa w salonie wystawowym Biblioteki,
któr¹ otwarto 17 stycznia.
Gorzowskie BWA zaprezentowa³o dwie wystawy
„Nowi dokumentaliœci” i „Przyjemnoœæ przed
transakcj¹” (18 stycznia).
19 stycznia w auli uniwersyteckiej wyst¹pi³ Jose
Torres z orkiestr¹ Salsa Tropical. Koncert
poprzedzi³a licytacja obrazów studentów
Wydzia³u Artystycznego UZ.
23 stycznia w siedzibie gorzowskiej WiMBP
odby³o siê spotkanie poœwiêcone Nowej Marchii.
Jerzy Sygnecki wyg³osi³ wyk³ad pt. „Opozycja
antyhitlerowska w koœciele protestanckim
w Gorzowie 1933-1945”.
23 stycznia w sali Filharmonii Zielonogórskiej
koncertowa³a Anna Maria Jopek.
23 stycznia goœciem Biblioteki zielonogórskiej
by³a aktorka, Joanna Brodzik.
Spotkanie promocyjne 17. numeru pisma „Pro
Libris” odby³o siê 24 stycznia w Bibliotece
Miejskiej w Peitz.
Gorzowski Spichlerz zorganizowa³ 25 stycznia
wernisa¿ wystawy 200. plakatów i grafik
Wojciecha Weissa, artysty z prze³omu XIX i XX
wieku. Wystawa by³a czynna do 25 lutego.
Na Czwartku Lubuskim w Norwidzie, Stowarzyszenie Jeszcze ¯ywych Poetów promowa³o
25 stycznia ksi¹¿ki swoich cz³onków: „W czas
marny potrzebni poeci” Marii Mi³ek oraz „Dotyk
¿ycia” Bronis³awy Raszkiewicz. Spotkanie
w klubie „Pro Libris” prowadzi³a Joanna
Szczepaniak.
26 stycznia W Galerii Nowy Wiek w Muzeum
Ziemi Lubuskiej otwarto wystawê „Prace 2007”.
Zaprezentowano prace Wojciecha Müllera,
malarza, grafika, rektora ASP w Poznaniu.
Dom Kultury „Kolejarz” przeprowadzi³ warsztaty tañców etnicznych: bretoñskich, greckich,
ba³kañskich, armeñskich, cygañskich (26 stycznia).
W holu Biblioteki Norwida w styczniu prezentowana by³a wystawa „Papierowa sztuka – origami” S³awomira Koz³owskiego. Podczas ferii
zimowych twórca prowadzi³ warsztaty plastyczne w Oddziale dla Dzieci.
Wieczór poœwiêcony pamiêci Tadeusza Firleja
i promocjê jego ksi¹¿ki „Z wierszy zbudowany
jest ten œwiat” zorganizowano na Czwartku
Lubuskim 1 lutego. Spotkanie prowadzi³ redaktor
Andrzej Winiszewski, wiersze poety czyta³a
aktorka Ma³gorzata Wower.
1 lutego w Piwnicy Kawon koncertowa³ zespó³
Pustki.
• Jazz Club Pod Filarami zorganizowa³ 2 lutego
koncert muzyki Chopina, Wieniawskiego, Kreislera i de Falli w wykonaniu Laury Sobolewskiej
(fortepian) i Anny Zió³kowskiej (skrzypce).
• W terminie 2-4 lutego w Lubuskim Teatrze
trwa³y Ponoworoczne Konfrontacje Teatralne –
POKOT. Prezentacjê lubuskich teatrów amatorskich zorganizowa³o Regionalne Centrum Animacji Kultury.
• „Festiwale muzyczne w Zielonej Górze”, to tytu³
wystawy otwartej 5 lutego w holu Biblioteki
Norwida. Zaprezentowano zdjêcia, programy
festiwalowe, ksi¹¿ki, wydawnictwa jubileuszowe, czasopisma i in. Wystawê wzbogaci³y afisze
i plakaty ze zbiorów WiMBP oraz fotografie
ze zbiorów ZOK i FZ.
• W Muzeum Ziemi Lubuskiej 7 lutego otwarto
wystawê „Polski plakat filmowy z lat 1948-1988
ze zbiorów MZL i Biblioteki Uniwersyteckiej
w Zielonej Górze. Ekspozycja by³a czynna do
18 marca.
• 8 lutego w klubie studenckim w S³ubicach
wyst¹pi³ z koncertem W³odzimierz Nahorny.
• 9 lutego w gorzowskiej Filii nr 4 odbêdzie siê
wernisa¿ wystawy pt. „Malowaæ lubi³am
zawsze...” Autork¹ prac jest Wiktoria Kolasa.
• W sali Miêdzynarodowego Centrum Muzycznego FZ 9 lutego wyst¹pi³ Pawe³ Kowalski (fortepian) i Jadwiga Teresa Stêpieñ (mezzosopran).
• Galeria Pod Pocztow¹ Tr¹bk¹ prezentowa³a
obrazy gorzowskiej artystki Ewy NiœkiewiczKrawczyk. Wernisa¿ odby³ siê 9 lutego.
• Ma³a Galeria Gorzowskiego Towarzystwa Fotograficznego zaprezentowa³a 9 lutego dorobek
swoich cz³onków.
• 9 lutego w Kostrzyñskim Centrum Kultury koncertowa³ znany zespó³ jazzowy Pink Freud.
• Premierê „Dziadów” w re¿yserii Rafa³a Matusza
zaprezentowa³ 10 lutego Teatr Osterwy.
• W MCK wyst¹pi³a Orkiestra Dêta pod batut¹
Boles³awa Malickiego z koncertem przebojów
operowych (11 lutego).
• 12 lutego ZOK zorganizowa³ w klubie „U Ojca”
koncert Macieja Zembatego.
• Grzegorz Turnau 13 lutego promowa³ w sali
Filharmonii Zielonogórskiej p³ytê „Historia
pewnej podró¿y”.
• Jubileusz 20. lecia Klubu Tkaniny Artystycznej
„Anna” by³ okazj¹ do zorganizowania wystawy
gobelinów pt. „Ubarwiæ ¿ycie”. Ekspozycjê
otwarto 15 lutego w zielonogórskiej WiMBP.
• Tego samego dnia, w Norwidzie, na Czwartku
Lubuskim goœci³ Jacek Dehnel, laureat Nagrody
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
im. Koœcielskich i Paszportu „Polityki” Spotkanie prowadzi³ redaktor Czes³aw Markiewicz.
15 lutego w Grodzkim Domu Kultury wyst¹pi³a
formacja Ex Aequo.
W Galerii zielonogórskiego BWA otwarto wystawê „SLEZKIN/JEDEN” Micha³a Slezkina,
malarza, filmowca.
W Miejskim Oœrodku Sztuki otwarto 2 wystawy:
15 lutego w Galerii Nowych Mediów wystawê
fotografii „Mê¿atki i inne” Karoliny Bregu³y
i Olgi Buczkowskiej, a w BWA pok³osie ubieg³orocznego 15. Miêdzynarodowego Konkursu
Sztuki Z³otniczej Skandal! (16 lutego).
16 lutego w Galerii Pro Arte odby³ siê wernisa¿
wystawy Agnieszki Filar „Linoryt”.
Zespó³ Indios Bravos wyst¹pi³ 17 lutego
w Grodzkim Domu Kultury.
Lubuski Teatr wystawi³ premierê „Kopciuszka”
(18 lutego). Spektakl wyre¿yserowa³ Czes³aw
Sieñko.
Mi³oœnicy muzyki dawnej mieli okazjê
wys³uchaæ koncertu kapeli Rocal Fuza ze
Œwieradowa Zdroju oraz czeskiego zespo³u
Remdih. Koncerty z cyklu „Osiem koncertów na
osiem wieków miasta” odby³y siê 19 lutego
w gorzowskiej katedrze.
W cyklu „W sztuce marzenia staj¹ siê rzeczywistoœci¹” 19 lutego Katarzyna Kozyra by³a goœciem
zielonogórskiego BWA. Odby³a siê projekcja
filmów i pokaz dokumentacji.
23 lutego w sali Miêdzynarodowego Centrum
Muzycznego z koncertem „Harold w Italii”
wyst¹pili £ukasz D³ugosz (flet) i Mieczys³aw
Dancewicz (altówka).
Zespó³ D¿em wyst¹pi³ 23 lutego w Miejskim
Centrum Kultury w Gorzowie.
W sali Filharmonii Zielonogórskiej 24 lutego na
koncercie „Barokowe uczucia i alegorie”
wyst¹pili artyœci Festiwalu Muzyka Dawna
Persona Grata, a 26 lutego w sali kameralnej koncertowa³a sopranistka Gra¿yna Zieliñska. W koncercie pn. „Portret podwójny” wykona³a pieœni
Chopina i romanse Rachmaninowa.
W Bibliotece Norwida 22 lutego wrêczono
nagrody za najlepsz¹ ksi¹¿kê literack¹ i naukow¹
autorów mieszkaj¹cych na Œrodkowym Nadodrzu „Lubuski Wawrzyn Literacki i Naukowy
za 2006 r.”.
27 lutego w WiMBP w Gorzowie Wlkp. odby³o
siê spotkanie poœwiêcone Nowej Marchii. Pawe³
Rychterski wyg³osi³ wyk³ad pt. „Fort Sarbinowo
- znacz¹ce dzie³o Kostrzyñskiej Twierdzy
Pierœcieniowej”.
KRONIKA LUBUSKA
159
KSI¥¯KI NADES£ANE
Eduard Di³anian, Pytania do Isabelle, ARSENA£, Gorzów 2006, 127 s.
Tomasz Jurek, Dziedzic Królestwa Polskiego ksi¹¿ê g³ogowski Henryk (1274-1309), AVALON,
Kraków 2006, 338 s.
Eugeniusz Kurzawa, Autoportret z przysz³oœci¹, Kropka, Zielona Góra 2006, 139 s.
Maria Mi³ek, W czas marny potrzebni poeci, ORGANON, Zielona Góra 2006, 127 s.
Nie zapomnijcie tamtych dni. Powstanie NSZZ „Solidarnoœæ” w Zielonej Górze, cz. II, Gimnazjum nr 1
w Zielonej Górze, Zielona Góra 2006, 162 s.
Marek Nowacki, Powiat œwiebodziñski: szkice historyczne, Wydawnictwo Muzeum Regionalnego,
Œwiebodzin 2006, 160 s.
Kazimierz Nowik, Pó³ wieku lubuskiej fotografii, [b.w.], Zielona Góra 2006, 30 s.
Od ziarna do chleba, red. Gabriela Balcerzak, Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta,
Gorzów Wlkp. 2006, 32 s.
Leon Okowiñski, Chopin w Sulechowie: mit czy fakt, [b.w.], Sulechów 2006, 24 s.
Hanna Olejniczak-Zaworonko, Wêdrówki po mieœcie, TRES, Poznañ 2006, 160 s.
Polacy – Niemcy, pogranicze, studia historyczne, red. nauk. Gra¿yna Wyder, Tomasz Nodzyñski,
Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2006, 341 s.
Skarby gorzowskiego Muzeum, red. Gabriela Balcerzak, Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta,
Gorzów Wlkp. 2006, 100 s.
Lech Stefaniak, Po¿egnanie Prometeusza, Galeria Reklamy „Impresja” – S³awomir Czajkowski,
Konin 2006, 80 s.
Kornelia Stró¿yk, I ¿e Ciê nie opuszczê..., Aqua, ¯ary 2006, 60 s.
100-letni Ogród Muzealny, red. Gabriela Balcerzak, Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta,
Gorzów Wlkp. 2006, 32 s.
Andrzej K. Waœkiewicz, Sny – Doœwiadczenia – Epifanie, Gdañskie Towarzystwo Przyjació³ Sztuki,
Dom Aktora w Gdañsku, Gdañsk 2006, 32 s.
Wincenty Zdzitowiecki, Niemoc mnie nie porusza (wiersze, opowiadania, reporta¿e), [b.w.],
Gorzów Wlkp. 2006, 98 s.
160
AUTORZY NUMERU
Katarzyna Bachta
Studentka, przewodnicz¹ca Ko³a Literaturoznawców dzia³aj¹cego przy Zak³adzie Teorii Literatury
Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Grzegorz Chmielewski
Ur. w 1929 r. w Radomiu; historyk sztuki, bibliotekoznawca, i bibliograf, autor publikacji
popularyzatorskich i naukowych. By³y dyrektor (1960-1991) WiMBP w Zielonej Górze.
Zbigniew Czarnuch
Historyk, publicysta, regionalista, znawca dziejów Ziemi Lubuskiej, promotor cennych przedsiêwziêæ
promuj¹cych star¹ i now¹ historiê regionu (m.in. Debat Witnickich). Zorganizowa³ i przez wiele lat
prowadzi³ szczep harcerski „Makusyny. Mieszka w Witnicy.
Janusz Dreczka
Ur. w 1958 r., nauczyciel. Mieszka i pracuje w Gorzowie Wlkp.
Grzegorz Gorzechowski
Absolwent Filologii Polskiej UZ. T³umacz prozy i poezji niemieckiej. Mieszka i pracuje
w Zielonej Górze.
Marcin Jerzynek
Student polonistyki Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Leszek Kania
Kurator wystaw, krytyk sztuki, zastêpca dyrektora Muzeum Ziemi Lubuskiej.
Jacek Katos Katarzyñski
Ur. 1966 r. w Koninie. Wspó³za³o¿yciel antyrockowego kabaretu ROZkROCK,
wydawca art. Zina „Dada Rzyje”. Wspó³twórca i cz³onek grupy filmowej „Sky Piastowskie”,
autor 5. ksi¹¿ek poetyckich. Mieszka i pracuje w Zielonej Górze.
Wojciech Koz³owski
Krytyk sztuki, dyrektor BWA w Zielonej Górze, st. wyk³adowca w Instytucie Sztuki UZ.
Jaros³aw Kuczer
Historyk, pracownik Instytutu Historii UZ, regionalista.
Eugeniusz Kurzawa
Poeta, dziennikarz. Prezes Lubuskiego Oddzia³u ZLP. Pracuje w „Gazecie Lubuskiej”.
Mieszka w Wilkanowie pod Zielon¹ Gór¹.
Susanne Lambrecht
Dziennikarka, krytyk sztuki; wspó³pracuje z ukazuj¹cymi siê w Cottbus pismami „Hermann”
i „Märkische Oderzeitung” we Frankfurcie n.Odr¹; mieszka w Cottbus.
Mateusz Marczewski
Ur. w 1976 r., dziennikarz, reporta¿ysta. Publikowa³ m.in. w „Polityce”, „Tygodniku Powszechnym”,
„Znaku” i „Przegl¹dzie Powszechnym”. Autor tomu poetyckiego i librett do p³yt. Mieszka w Poznaniu.
Czes³aw Markiewicz
Ur. w 1954 r. w Zielonej Górze; poeta, prozaik, krytyk literacki, eseista, dziennikarz „Radia Zachód”
w Zielonej Górze.
AUTORZY NUMERU
161
Zenon Musia³owski
Ur. w 1952 r. w Kroœnie Odrz.; meloman, kolekcjoner p³yt; dzia³acz Polskiego Stowarzyszenia
Diabetyków. Mieszka w Zielonej Górze.
Sven Pohl
Poeta, prozaik, mieszka i pracuje we Frankfurcie n.Odr¹.
Idalia Roszczyk
Ur. w 1984 r. Autorka dwóch tomików „Nie poet¹ jestem” (2001) i „10” (2003). Stypendystka
Prezydenta Zielonej Góry w dziedzinie literatury (2004). Studentka Animacji Kultury na UZ.
Robert Rubacha
Ur. w 1990 r., licealista, autor tomiku poetyckiego („Oczy”, 2006).
Till Sailer
Ur. w 1942 r. w Weimerze, mieszka w Bad Saarow, prozaik. Ostatnia opublikowa³ powieœæ „In Liebe Ihr Johannes Brahms”.
Czes³aw Sobkowiak
Ur. w 1950 r., poeta, krytyk literacki, wspó³pracownik regionalnych i ogólnopolskich pism literackich.
Romuald Szura
Poeta, t³umacz, autor s³uchowisk, germanista, redaktor Radia „Zachód” w Zielonej Górze.
Henryk Szylkin
Ur. w 1928 r. na WileñszczyŸnie, poeta, prozaik, wieloletni prezes Towarzystwa Mi³oœników Wilna
i Ziemi Wileñskiej, wspó³autor kilkudziesiêciu antologii poezji i prozy wydanych w kraju i za granic¹.
Jego wiersze t³umaczono na jêzyki: litewski, rosyjski, bia³oruski, niemiecki, ukraiñski.
Eugeniusz Wachowiak
Ur. w Lesznie w 1929 r., zwi¹zany z Poznaniem i Ziemi¹ Lubusk¹, poeta,
t³umacz z jêzyka niemieckiego.
Mieczys³aw Warszawski
Ur. w 1950 r. w Laskach Odrzañskich k. Zielonej Góry, poeta, prozaik.
Laureat Lubuskiego Wawrzynu Literackiego w 1995 r.
Maria Wasik
Dyrektor WiMBP w Zielonej Górze, bibliotekarz dyplomowany, autorka wielu publikacji
z dziedziny bibliotekarstwa.
Andrzej K. Waœkiewicz
Ur. w 1941 r. w Warszawie. Poeta, krytyk, historyk literatury, edytor. Mieszka i pracuje w Gdañsku.
Jacek Weso³owski
Artysta i teoretyk nowej sztuki, literaturoznawca, doktor nauk humanistycznych.
Mieszka w Berlinie i Bia³owicach w Lubuskiem.
Janusz Werstler
Ur. w 1939 r. w Ka³uszu k. Stanis³awowa; poeta, prozaik. Mieszka i pracuje w ¯arach.
Ewa Wojtyniak-Dêbiñska
Ur. w 1967 r. Adiunkt na Wydziale Edukacji Wizualnej ASP w £odzi. Zajmuje siê grafik¹, fotografi¹
i rysunkiem. Publikuje teksty krytyczne na ³amach Exit, Formatu, Kalejdoskopu.
Jacek ¯eromski
Ur. 1973 r. w Zielonej Górze; absolwent Akademii Rolniczej we Wroc³awiu,
s³uchacz Studium Bibliotekarskiego. Debiutuj¹cy poeta i prozaik.
Leszek ¯uliñski
Ur. w 1949 r.; krytyk literacki, poeta, publicysta, felietonista. Absolwent polonistyki Uniwersytetu
Warszawskiego. Pracowa³ w KAW, w redakcjach pism: Tu i Teraz, Kultura, Wiadomoœci Kulturalne
Literatura. Publikuje m.in. w Autografie, Twórczoœci, Aneksie. Laureat wielu nagród literackich.
162
KSI¥¯KI OFICYNY WYDAWNICZEJ
WOJEWÓDZKIEJ I MIEJSKIEJ BIBLIOTEKI PUBLICZNEJ
IM. C. NORWIDA W ZIELONEJ GÓRZE