Marilar Aleixandre
Transcrição
Marilar Aleixandre
15 páx. 30 Os libros do 13 páx. 28 ‘Non barrenes é peor’ por Xiana Arias Rego páx. 26-27 Entrevista a Hito Steyerl páx. 23 Por que Steiner? páx. 20-22 Contra o mito freudiano páx. 16-19 Entrevista a Marilar Aleixandre páx. 15 The Wire páx. 13 Antoloxía da literatura galega 1196-1981 páx. 4 Borrazás e as Covalladas páx. 2-3 Contra a velocidade verán 10 Re TE vis M ta PO de S N lib ov ros os Marilar Aleixandre Non todo o que se escribe en galego é bo, mais para criticalo hai que lelo páx. 16 Crítica proTagonista Contra a velocidade A defensa da terra, o cuestionamento do valor absoluto que o tempo da ilustración atribuíra ao progreso ou o decrecemento son ítems que comparten dúas publicacións chegadas á praza neste verán. Unha, colectiva, da man da Escola Popular Galega e de Galizalivre.org; a outra, escrita por Carlos Taibo, ve luz en Estaleiro. A seguir entretécese a análise destes dous textos co discurso que, para a economía, leva producido o nacionalismo hexemónico, co ecoloxismo, co anticapitalismo, tamén coa cultura como campo onde se fragua a anulación do conflito. // Daniel Salgado O capitalismo posmoderno reserva para a cultura a función de cemento ideolóxico. Factor de des-subxectivación política, denunciaba hai dous meses Sánchez Ferlosio, precisamente premio Cervantes. Na anulación do conflito, escenario preferido polo bloque de clases dominantes, o feito cultural xoga a prol da normalización do que existe: a lóxica da acumulación infinita, a xerarquización das relacións de produción, a existencia turista, o saqueo ecolóxico, a vida fascista. “Un acontecemento cultural e social como Vigo Transforma non se limita á realización dun festival musical ao uso (...) implica a posta en marcha de iniciativas de alcance social baseadas na sostibilidade ambiental e na difusión de conceptos de responsabilidade ambiental”, presentábase en xullo unha xuntanza de músicos indies, nacionais e internacionais, no peirao de transatlánticos da cidade. Apenas unha bitácora electrónica –El diario de Willy Sifones– asexaba o inconsciente político do evento: “A sensación que transmite toda a xogada é ‹imos asociar o porto con música supostamente guai para amosar que os responsables dos recheos na ría non somos unha banda de negociantes sen sentimentos, senón que somos xente sensible con sentimentos que entende que a mocidade quere pasalo ben›”. A enxurrada de pop lexitimado polas revistas corporativas de tendencias colócase ao servizo do capitalismo verde. A graxa cultural suaviza as tensións da permanente reconfiguración urbana á que obriga o crecemento desembridado, o progreso segundo as instrucións da ditadura financeira. *** A defesa da Terra, libro “fruto dum trabalho colectivo e de horas e horas de discusom” editado pola Escola Popular Galega e o portal web Galiza Livre, despeza o sagrado concepto de progreso –subtitúlase A dialéctica do Número 15 Verán 10 Director: Luís Álvarez Pousa Edita: Atlántica de Comunicación e Información de Galicia SA Presidenta: Ana Fernández Puentes Rúa dos Porróns, 8-2º Meixonfrío, 15705 Santiago Tfno. 981 557 117-19 [email protected] progresso– e procura unha politización radical da ecoloxía que opere no movemento de emancipación nacional. Que a tire da súa actual condición de “lobby da natureza insertado no marco exacto da lógica que destrúe a terra”. Texto nado ao abeiro das mobilizacións agrupadas arredor da rede Galiza Non Se Vende, A defesa da Terra enceta o cuestionamento dos preceptos básicos da esquerda galega e impugna a ausencia de autocrítica e revisión das ferramentas teóricas. E dende as primeiras páxinas explicita as coordenadas onde van desenvolverse os seus argumentos: “(...) nom existe nehum conflito, do tipo que for, desde o afundimento do Prestige até as condiçons laborais dos traballhadores do metal, que em si mesmo nom incorpore un problema ambiental (...) mais ou menos mensurável ou mais ou menos complexo de definir”. A recuperación que a dereita económica –a partidaria da propiedade privada dos medios de produción– efectuou sobre a idea de depredación do medio, e que o festival Vigo Transforma ilustra na súa versión de vangarda, obriga a insistir na ineludíbel dimensión anticapitalista do ecoloxismo: “[O ecoloxismo] passou de ser a manifestaçom da emergência de umha contradiçom real do sistema a converter-se na sua necessária consciência crítica”. Como antídoto, os autores deste volume optan por se inscribir, aínda sen esmiuzar a proposta, nun socialismo da interrupción que enlaza coas teses do grupo Krisis, co decrecemento de Serge Latouche –didacticamente diagramado no volume de Carlos Taibo Decrecemento, crise, capitalismo– ou co ecosocialismo de Michael Lowy. Este último milita no Novo Partido Anticapitalista francés. *** “O desenvolvimento económico acabou-se convertendo na forma natural em que os seres humanos alcançamos os três objectivos de liberdade, bem-estar Coordinación: Ana Salgado Edición: Belén Puñal Deseño orixinal: Óscar Otero Maquetación: Andrea López Xerencia: Fernando de Paz Publicidade: [email protected]. Tfno. 981 557 119 Impresión: Editorial La Capital SL ISSN: 2172-010X Depósito legal: C 3168-2006 Suxestións, dúbidas, queixas e propostas: [email protected] e segurança”, escriben no capítulo Economia moderna e crescimento económico, “liberdade como controlo, exploraçom e submetimento da natureza; bem-estar como satisfaçom ilimitada de necessidades ilimitadas e segurança como salvaguarda da propriedade privada”. As teses materialízanse de xeito obsceno no discurso hexemónico sobre o turismo relixioso con destino Compostela. A orde policial, o espazo público usurpado, a desaparición do Estado laico, o logo como paisaxe, constitúen os ángulos dun modelo de acumulación que a política oficialista nin sequera matiza. O parque temático é xa a verdadeira utopía do neoliberalismo e en Galicia realízase ao pé das vellas rutas do cristianismo. O Xacobeo, en tanto que operación de neutralización social e des-substanciación cultural, lexitima o seu impacto con base nos millóns de individuos que, aseguran fontes gobernamentais por medios de contabilidade nunca contrastados, arriban á capital. Así, o mercantilismo turista contribúe á superación do complexo de periferia. “A tormentosa relaçom com o conceito de periferia [...] precisa ser revisado e repensado en profundidade”, advirten no inicio do máis concreto dos apartados d’A defesa da Terra: Atraso, naçom e colónia na causa galega. A ladaíña da normalización, entendendo por tal a repetición do desenvolvemento hipercapitalista pero décadas máis tarde, ou a asunción e defensa do mapa de infraestruturas deseñado polo centralismo español entremetéronse nos últimos núcleos alleos a esas palabras de orde que sobrevivían no espectro parlamentarista. E o atraso, a idea forza que paira sobre a escasa literatura teórica do nacionalismo galego dende que Beiras lle dera carta de natureza contra 1972, aínda exerce poder de atracción. “O problema nom é o atraso, o problema é o progresso. Reclamamos o seu esclarecimento e Traballo e ideas: Xiana Arias Rego, Rebeca Baceiredo, Burghard Baltrusch, Nadina Bértolo, Xesús Blanco Rosas, Arturo Casas, Aurelio Castro, Olga Castro, Xabier P. DoCampo, Mercedes Expósito, Mónica Góñez, Bieito Iglesias, María Lado, Mario Llorca (fotos), Inma López Silva, María López Suárez, Isaac Lourido, Cristina Martínez, Iago Martínez, Iolanda Martínez, Oriana Méndez Fuentes, Tomás Montes, Montse Pena Presas, Marta Pérez Pereiro, María do Cebreiro Rábade Villar, Armando Requeixo, Lara Rozados Lorenzo, Daniel Salgado, Samuel Solleiro, Isabel Soto, Miguel Vázquez Freire, Roi Vidal Ponte, Julio Vilariño. ProTexta distribúese conxuntamente coa revista TEMPOS Novos e cos xornais El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, Diario de Arousa e Diario de Bergantiños. Os números anteriores pódense descargar de balde en www.temposdixital.com Crítica proTagonista Crítica // a sua superaçom. Levamos dous séculos de progresso e este é o repto que debemos enfrentar: sair da súa matriz envolvemente”, insisten os redactores d’A defesa da Terra. *** Sen abordar as implicacións filosóficas da renuncia á idea de progreso, labor que si realiza o colectivo da Escola Popular Galega, Carlos Taibo dedícase en Decrescimento, crise, capitalismo á divulgación das teses decrecentistas. O profesor da Universidade Autónoma de Madrid bota man do seu proverbial didactismo e degraña o programa popularizado por Latouche nas páxinas de Le Monde Diplomatique. “Aquele que acredita que um crecimento exponencial pode manterse indefinidamente num mundo finito”, cita a Kenneth Boulding, “é um louco ou é um economista”. Ao cabo, a desmontaxe da ideoloxía dominante, a súa linguaxe e os seus lugares comúns, non é a menor das tarefas que se impón o decrecentismo. Que a oposición ao crecemento pase de blasfemia a palabra de orde. O libro de Taibo, por contra de A defesa da Terra e a dialéctica do progresso, deixa a un lado a cuestión política e non se ocupa do poder. Da man dunha batería de datos, porcentaxes globais e citas procedente da literatura oposta á acumulación de capital, constrúe un chan argumental para a necesidade de reducir os niveis de consumo no occidente, pero nunca atinxe as medidas concretas, máis alá dunha vaga moralidade individual. Manifestación de Galiza Non se Vende, fotomontaxe // Fernando de Paz Tampouco convoca as teses ecosocialistas sintetizadas por Michael Lowy á esquerda da Europa Ecologie e os seus epígonos peninsulares. “James O’Connor define como ecosocialistas as teorías e os movementos que aspiran a subordinar o valor de cambio ao valor de uso”, resume Lowy en Escenarios do peor e alternativa ecosocialista. Máis polo miúdo, para o autor brasileiro-francés, o decrecemento constrúese a partir de tarefas concretas: a propiedade colectiva dos medios de produción e dos investimentos ou unha nova estrutura tecnolóxica das forzas produtivas. A prohibición da publicidade, tamén mencionada por Carlos Taibo, non resultaría a menos central das demandas ideolóxicas desta política anticapitalista á que lle apón, amais, esixencias inmediatas: a loita contra o sistema de débedas e axustes das institucións financeiras internacionais, o desenvolvemento subsidiado da bioagricultura, a redución da xornada laboral, a promoción do transporte público. O ecosocialismo afástase do ecoloxismo integrado porque nega estratexicamente o traballo asalariado. Ao tratar, precisamente, da necesidade do transporte colectivo, Carlos Taibo cualifica, en Decrescimento, crise, capitalismo, de patética a concentración que o BNG convocou na raia zamorá en 2008. Os nacionalistas parlamentarios esixían a aceleración das obras do tren de alta velocidade entre Galicia e Madrid. A dimensión clasista da infraestrutura, o custo ambiental e a relegación do camiño de ferro de pequena distancia –o máis operativo para a realidade social e xeográfica do país– desapareceron do centro das axendas, empuxados a un tempo polo aggiornamento e pola presión mediática. A anécdota cadra as análises de Taibo coa fundada e radical acusación d’A defesa da Terra: “Á luz das mudanças profundas havidas nas últimas décadas, está claro que o projecto do nacionalismo modernizador-autonomista tornou-se mais obsoleto que nunca. Continuar a brincar a burguesia-locomotora con mais de 80 anos de retraso!”. *** O decrecemento axe, así, contra a linguaxe infectada do capitalismo verde. “O concepto Transforma implica a posta en marcha de iniciativas de alcance social baseadas na sostibilidade ambiental e na difusión de conceptos de responsabilidade ambiental”, consignaba a web do festival Vigo Tranforma, “desta forma, poñeranse en funcionamento unha serie de medidas destinadas a minimizar o impacto ambiental producido polo festival [...]”. O progreso segundo o consenso do capital comeza a aceptar emendas naturalistas, matices menos agresivos, integra a crítica feble e busca continuar a acumulación de mercadoría a través das oportunidades de negocio que abre o ecoloxismo institucional. A advertencia de Walter Benjamin, un dos pensadores marxistas que antes atendeu aos límites naturais da expropiación capitalista, se- gue a conformar o horizonte revolucionario: non botar máis carbón á locomotora, senón tirar do freo de emerxencia. Ao cabo, en oposición ao exceso de traballo que Carlos Taibo constata no mundo actual, trátase de instaurar o dereito á preguiza. Karl Marx e Federich Engels describírono n’A Ideoloxía Alemá: “Na sociedade comunista ninguén ten un tipo de actividade exclusiva e calquera pode perfeccionarse na rama que máis lle praza [...] isto abre a posibilidade de facer hoxe tal cousa, e mañá tal outra, podo cazar pola mañá, pescar ao mediodía, practicar o ensino pola tarde, dedicarme á crítica logo de cear, todo de acordo co meu desexo e sen a necesidade de mudar en cazador, pescador ou crítico”. A defesa da Terra e a dialéctica do progresso· Escola Popular Galega (Área Movementos Sociais) e Galizalivre.org, 2010 · 224 páx · 10 euros Decrescimento, crise, capitalismo · Carlos Taibo · Estaleiro Editora, 2010 · 142 páx · 6 euros Narrativa Provocación e desafogo, parodia máis ca alegoría, proPostas Crítica o último libro de Borrazás resulta escuro só para quen non quere ver Prosa vertical ou barbarie C ovalladas (Galaxia, 2010), por aproximación, han ser as cousas da cova. O que na cova se dá: o que alí acontece e o que se fixa do que alí acontece. O que se bisba ou se rumorea e o que se escribe na Historia. E a cova, mal que ben, un país. Unha tribo. Máis de un, articulados. Unha estrutura social descrita, iso si, por un disidente. Un anano coma os demais, ou sexa, un tipo (ou tipa) de talle máis ben escaso, pero que manexa unha lingua que non é a do poder. Un pioneiro autoproclamado. Un temerario que promete non pechar os ollos esta noite cando se deite na entrada do túnel –a saída, o mito da saída– a agardar quen sabe o que. Ningún outro anano o conseguiu antes, disque. Enésimo opositor a outsider, por tanto, artefacto recorrente na caixa de ferramentas–no literario e por fóra– de Xurxo Borrazás (Carballo, 1963): "A lingua é para estes enciclopedistas / un exército visto desde as nubes, / unha recreación infográfica / de millóns de soldados a pé. / Ou un exército ou un salón de té. / Para outros a lingua é un batallón nostálxico / das xestas napoleónicas: / sombreiros altos e baionetas caladas. / Para outros, guerra de guerrillas, mero terrorismo. / Estes, por exemplo, seriamos nós". O contrato social era això, companys. O disidente, mal que lle pese, habita un sistema de galerías subterráneas. Unha veciñanza de ananos, coroneis, un cantante coa boca cosida que bebe por unha palla e inimigos, os morcegos. Unha comunidade diglósica, con catro tramos do IRPF, presos, universidade e unha cita anual con Eurovisión. Onde por non haber non hai nin guerras nin torturas. Onde a vida pasa apenas en ascender e pasar á reserva, un atrás do outro. Visguenta, abisal, "na cova amolecen as palabras, péganse as frases". Pero para os ananos é perfecta. "Útero en pedra", seica. Mesmo agradecen as modestas prohibicións que os eximen de toda responsabilidade. A saber: non inxectar botox nin pilotar avións nin cagar sen ganas nin soñar con Marilyn Manson nin facer o ridículo nin comer unllas alleas nin por suposto disparar con flash. Moi normal todo, polo que se ve. "Ao país dos ananos non hai que viaxar. / Estase nel". Sen sentido do humor non habería Covalladas. O novo de Xurxo Borrazás podería ser un disco da primeira época dos Resentidos, se o letrista dos Resentidos fose un Celso Emilio Ferreiro doído e irredento. Ou un capítulo engadido de Alicia no país das marabillas, sempre que Lewis Carroll tivese perdido toda a fe no absurdo. Esperpento punk, J. G. Ballard a catro mans con Valle-Inclán. Sen redención posíbel. É, segundo a capa da primeira edición de Galaxia, prosa vertical. Narrativa sen parágrafos abrazados ás dúas beiras Baixada a unha cámara subterránea // Arquivo da páxina. Todo envorcado á esquerda, suicida, salvo o relato da fuxida do glosador-heroe: salvo a épica. Un relato que non enche a liña. Será que na cova a prosa é mal vista, porque "quere facer crer que ela é o mundo, que atrás dela non hai nada", porque "baixo as liñas enteiras agocha a terra liberada / da páxina en branco". Ou será, polo contrario, porque a poesía é aínda máis nefasta para os coveños: "Sen dar nada, / todo o prometía. Na textura das liñas inacabadas e as oracións desprovistas, incertas, / nas conexións azarosas e os chimpos desiguais / os ananos soñaban co equilibrio". Prosa vertical ou barbarie, velaí a impugnación de Covalladas. Se a alegoría é (debe ser) sistemática, Covalladas non é unha alegoría. Igual que Arte e parte. Dos patriarcas á arte suicida (Galaxia, 2007) non era un ensaio, dixese o que dixese a lapela. A Xurxo Borrazás o paratexto sempre lle procura coartadas un pouco grandes de máis, unha miga canónicas de máis. Naquel panfleto –pronúnciese con dignidade e énfase na segunda sílaba–, o escritor vigués (de Carballo) disparaba sen sistema (nin tropa) contra o sistema (e a tropa) da literatura galega. Aquí fala da cova sen chegar a alegoría ningunha. Distopía, e ballardiana, era Costa Norte/ZFK (Galaxia, 2008), o regreso do autor á novela tras a retirada de catro anos que sucedeu a Ser ou non. Covalladas é distinto. Menos ambicioso, se acaso. Un abismarse do autor con (demasiada) fasquía de exercicio de estilo. A golpe de relampo, con intelixencia aforística e irregular, a prosa vertical é espasmódica. Velaí as definicións da Gran Enciclopedia Oral Anana (sic), "un portento de concisión" (sic, tamén). "COVA: obxecto de medicións". Ou mellor aínda, "FÓRA: 1.- Programas TV / 2.- Radiación mortal". "Xa suporedes que, alá dentro, / os contacontos rachan coa pana, / entronizados ou masacrados / segundo a fortuna dos seus relatos. / A un deles descubrírono / cunha agulla de rocha caliza / atravesada na gorxa". Non é un xogo a cova. "A cova non perdoa, como unha mafia". A literatura tampouco. Agradéceselle a Borrazás esa incomodidade súa no rol do escritor. É certo que en Arte e parte cuspía contra Bordieu e os seus epígonos en defensa dunha autonomía que pecaba de metafísica, pero tamén lle mandaba outra mensaxe de furia necesaria á Academia e os apóstolos da patria: fóra as vosas sucias mans da literatura. En Covalladas volve coller as armas, pero desta vez Galicia podería mesmo non ser Galicia. O glosador-heroe vai fracasar. O seu regreso á cova será penoso. Tirarano ao chan e faranlle engulir lama. Meteranlle morcegos exánimes polo recto. Pagará brutalmente, como se paga entre os ananos, polos seus pecados. "Ata o narrador máis parvo sabe que / todo relato longo debe incluír os coroneis". "Cagáchela, tío", repróchanlle ao que volve coas fantasmagorías do que hai máis alá da cova. Xa se dixera ao principio que a cousa viña revirada. "Ías ben, podería ser a epopea dos nosos tempos, / a ligazón de todos os fíos. / Fuches a onde ninguén fora / viches carreiras de cabalos...". Pobre destino de replicante. Mesmo lle reprochan a estrutura circular do relato. E Borrazás a se resistir ás normas da cova. A poñer en discusión ese libro que non cabe nos andeis, que só os brazos de media ducias de ananos poden transportar: a historia dos vencedores. Desta vez, con escaso pudor: entre a provocación e o desafogo. Convencido, con todo. "Non hai relato escuro senón público deslumbrado. / É a luz de fóra a que cega os matices da sombra. / Na sombra, dentro, estaremos nós." // Iago Martínez Covalladas · Xurxo Borrazás · Galaxia, 2010 · 168 páx · 15 euros 5 proPostas Crítica /// Unha cinta de Möbius Narrativa A novela póstuma de Xoán Manuel Casado deita desacougo e resaibo de nouvelle vague A Nosa Terra recupera unha novela curta ata o de agora inédita de Xoán Manuel Casado, o autor catalán que nunca abandonou o galego. Declarou o crítico Xesús González Gómez arredor desta peza que se trata de “literatura pura, concentrada, dirixida a xente acostumada a ler”. Despois dunha lectura atenta desta novela póstuma, as palabras do crítico toman o sentido dun material de análise: 114 páxinas limitan tanto a vaguidade coma os elementos accesorios pero, implican pureza? Debe a literatura dotarse de integridade e ortodoxia para acertar? Dar no cravo cunha produción significa salvagardar a honra? Quizais sexa mellor debate para outro foro. Un guionista de orixe galega fai a maleta e viaxa desde Francia ata algunha aldea do interior de Galicia co fin, sempre pouco preciso, de coñecer a historia do seu pai asasinado en 1936. Poden correr os anos oitenta ou noventa do século pasado. En segunda persoa de comezo a fin, o protagonista deixa Muriel, a úni- ca personaxe nomeada do conxunto, en París e entra na paisaxe erma, con aire arruinado e antigo, dun rural galego sombreado pola calor de, quizais, agosto. Se os acontecementos transcorren en Galicia, o ritmo da narración, o constante relato en segunda persoa, as alusións a Francia, ou a profesión do protagonista remiten de cerca a algunha paisaxe da nouvelle vague. Unha intranquilidade lenta se cadra máis propia de Eric Rohmer ca de Godard. Pero non é esta unha novela sobre a guerra civil vista con ollos parisienses, ou barceloneses, pois non é unha novela sobre a guerra civil e sería interesante preguntarse se constitúe ou non unha novela. O autor céntrase en describir o desasosego existencial (Francia, de novo) dun protagonista que busca respostas, pois el é un guionista do século XX, máis en concreto das vangardas intelectuais dos anos setenta que abandonaron o comunismo para afondar nun individualismo existencialista que considera, coma o protagonista desta peza, que a morte Volta e revolta · Xoán Manuel Casado · A Nosa Terra, 2010 · 114 páx · 12 euros colectiva, ‒unha guerra, un combate, unha revolución, unha resistencia, etc.‒, non se parece demasiado á morte porque lle resta peculiaridade. O amante de Muriel chega, entón, a unha Galicia hostil, chea de silencios e secretos, para buscar, dixemos, respostas a unha realidade carente de sentido. Non se trata, entón, da personaxe escindida, divisible, fragmentada, múltiple... que cabería esperar se se tratase dunha figura do século XXI, senón que observamos un protagonista unitario que fai preguntas para obter respostas pero, para fortuna da narración, estas non chegan e a suposta novela convértese nun xogo de dúas caras, ou dunha soa, levado con precisión e acerto. Walking Away // Lauren Nassef O xogo existe entre os seguintes elementos: o guión que debe rematar o protagonista durante a súa estancia en Galicia arredor da vida e morte de seu pai, a historia coa que o protagonista se encontra e que lle crea problemas á hora de levala á ficción e a propia vida do personaxe principal, que chega a confundirse coa do pai, isto é, xa que logo, tamén coa do protagonista do guión que el mesmo está escribindo. Os distintos niveis deste metarrelato relaciónanse con intelixencia, de tal xeito que só será contra a última parte do texto cando descubramos a armazón de curvas que conflúen nun final en espiral cargado dunha violencia tan silenciosa e rotunda como as agullas do reloxo avanzando no tempo dun relato longo, dun conto redondo. // Oriana Méndez Fuentes // proPostas Crítica Existir na escravitude Poesía Versos utópicos coa cidade de Nova Orleáns como pano de fondo A rrimar o adxectivo “poscolonial” á poesía de Mario Regueira pode resultar tentador, pero nestes días iso sería case unha declaración de racismo e autoodio, tan groseiro como imaxinar un señor comodamente sentado nun contexto harmónico e confortábel, buscando a inspiración en ensoñacións moi exóticas (Nova Orleáns, Haití, Dahomey) e, para o noso gozo, falando de amor. De calquera dos xeitos, admitámolo: somos escravos. Blues da Crecente, segundo poemario do autor de Tanxerina (2006), levou o XII Premio de Poesía Johán Carballeira e foi publicado sete anos despois da marea negra do Prestige, catro anos despois do furacán Katrina e pouco antes da explosión da plataforma petroleira que alcanzou Louisiana. Tanta concorrencia quere abrir as portas de entrada a esta utopía compartida desde as marxes da subxectividade, en convocatoria extensa. Ao longo da obra, en tres partes –“N.O”, “Estricnina”, “N.O (Trens cara ao Sur)”– comparecen e toman ou ofrecen a palabra diferentes vo- Blues da crecente · Mario Regueira · Espiral Maior, 2009 · 50 páx · 12 euros ces, como Marie –a raíña do vudú de Nova Orleáns, Marie Laveau, ao fondo deste personaxe–, Amanda, Paul, ou Robert Johnson (o músico de blues que vendeu a alma ao diaño). Non se abandona, porén, o discurso á intercesión do monólogo dramático, senón que se modula en cortes épicos, líricos e autorreflexivos, chamando pola revolución desde dentro e cara a fóra, no pasado (“o pasado que nos quitaron xunto co orgullo/ou as bibliotecas”) e no futuro dos desherdados: “Coidémonos dos deuses dos outros, do disfrace/que se apegaña á pel até cortala, da fraqueza do meu sangue/estancado nas pozas de pedra da catedral.” Fálase de revolta cando se fala de amor, como se evidencia na primeira parte do libro, pois o diálogo entre tres personaxes ten a virtude Nova Orleans inundado tralo Katrina //Arquivo de lle volver chamar ás cousas polo nome; así, recoñecerse escravo non é exaltación nin Historia, senón sangue oleoso nas dedas, sangue entre as pernas, río que crece, palloza e unllas de gato. Sucede. “Matarédesvos dentro de min/e o meu corpo ficará tirado/en calquera cuneta.” Sáibase que fóra do libro, a obra segue a crecer. Como nunha perfecta metáfora do que podería significar a cultura libre, o autor ceiba no blogue bluesdacrecente.blogaliza.org “unha visión máis” deste poemario, a súa. En realidade, coa inserción de imaxes, música, indagacións sobre personaxes e deliciosas impresións do proceso creativo, converte en proxecto multimedial o que nun inicio foi clasificado como libro de poemas, até o punto de rachar definitivamente cos xéneros e ofrecer, se se quixer ler dese xeito, transición entre o verso, o documental e a narración. O resultado é espléndido. Toda escrita, se non o é, debera ser utópica. E esta éo en tanto que logra darlle as costas ás vías de sentido único e entender o tempo coma un puzzle de cristais rotos, disposto para as mans de quen asuma a responsabilidade de non deixar pechar as propias feridas e permanecer á espreita, coa “media lúa das anainas/imitando o arco do machado”, porque “son os vencedores os que narran as historias,/o que non se sabe/é que o forte tamén escribe os códigos de honra/para ser sempre un guerreiro digno.” // María López Suárez estética e identitária parece ser ultrapassada e, por isso mesmo, completada, em obras como a de Vieira em que o discurso épico-político se extingue. À estranheza que isto poda produzir para os olhares eurocêntricos que procuram nas literaturas afri- canas umha idiossincrasia própria, cumpre lembrar a Godfried Donkor: «Por quê um artista africano tem de definir-se pola sua ‘africanidade’? Conheces algum artista europeu que se defina pola sua ‘europeidade’?». //Cristina Martínez (grupo Galabra) Escreber no vento Poesía Cunha escrita alén tópicos identitarios, Vieira foi o primeiro caboverdiano en gañar o Camões D esde 1988, o prémio Camões vem distinguindo anualmente a trajectória de autoras/es que tenham contribuído para “o enriquecimento do património literário e cultural da língua portuguesa”. Instituído polos governos brasileiro e português, este galardom é o dotado de maior capital simbólico no ámbito do lusofonia, com todos os fantasmas que esta traz consigo, funcionando de forma tam política como é habitual nestes laureis institucionais. A prova está, sem ir mais longe, na oscilaçom de premiados entre Brasil e Portugal, cabendo ocasionalmente esta honra a algum dos conhecidos como Países Africanos de Língua Oficial Portuguesa. Isto foi o acontecido em 2009, quando por primeira vez um cabo-verdiano, Arménio Vieira, se erigiu em ganhador, sendo este galardom percebido, tal e como habitua acontecer nas literaturas emergentes, como extensível a toda a literatura do arquipélago mediante a certificaçom da maturidade do seu sistema literário. Se somarmos a coincidência com a celebraçom do 35 aniversário da independência e os 550 anos do descobrimento de Cabo-Verde, as contas tornam-se nítidas. Som óbvias as conseqüências que distinçons como esta tenhem na activaçom da máquina editorial, exemplo do qual é a saída do prelo de O poema, a viagem, o sonho. As linhas prévias nom pretendem, porém, questionar a releváncia da obra dum autor que, apesar da sua brevidade, se situa à par de nomes como Corsino Fortes na renovaçom da literatura cabo-verdiana a partir dos anos 70, estando já assente a emancipaçom cultural proclamada polo movimento da Claridade. A proposta de Vieira foge dos caminhos já trilhados e das tensons reconhecidas na literatura do arquipélago –mais além das referências à viagem e ao sonho do título, signos sobre os quais o claridoso Jorge Barbosa edificou a sua poética evasionista– inscrevendo-se intencionadamente na história intelectual ocidental com a qual dialoga de primeira mao. Som assim invocados nestas páginas desde a tradiçom greco-latina («Grécia, mater mundi») e a liturgia cristá, até autores como Borges, Rimbaud, Kerouac, Dante, Lorca, Camus ou Whitman («Com Whitman soube o que era um bardo e também uma barba»), passando pola literatura portuguesa (Pessoa, O poema, a viagem, o sonho · Arménio Vieira · Caminho, 2009 · 136 páx · 16 euros Camões, P. Vieira) ou personagens de diferente cunho: Einstein, Dali, Chaplin, Nietzsche, César, Bach. Sob a forma de prosa poética («Escandir o verso é ofício a que se furta o poeta»), Vieira configura um discurso de carácter erudito em que as reflexons existenciais matizam a sua transcendência à luz dumha ironia profunda, com usos alegóricos e simbólicos, emanada do collage de discursos e eventos: «Tinha nascido Salazar, doutor e professor; num palheiro, entre vacas sorridentes, só faltavam os reis magos, que eram três: Deus, Pátria e Família». A metatextualidade intrínseca à obra encontra aliás um expoente superior na exposiçom dumha concepçom poética órfica e hermética: «os mistérios, como os poemas, estranhamse, não se explicam». A insistência em processos emergentes em questons de afirmaçom A Creación // Aaron Douglas proPostas Crítica // O que segue ao silencio Poesía David Rodríguez concentra o poema no verso breve, lapidario, aberto ás outras artes D a particular idea da escrita con que funciona David Rodríguez tiñamos noticia, antes da publicación deste primeiro libro de poemas, a través de dúas canles fundamentais. Por un lado, das liñas dedicadas á reflexión e á proxección sobre o es- Estatua grega //Eduardo Irago cenario galego dalgúns dos debates do pensamento contemporáneo no blogue O funambulista coxo (http:// ofunambulistacoxo.blogspot.com). Polo outro, do éxito obtido coas súas obras de teatro radiofónico no premio convocado polo Diario Cultural da Radio Galega (gañador da pri- meira edición, con O bambán, e finalista na edición de 2010 con Nunca me esquecerei de ti). O tránsito entre xéneros e horizontes discursivos non comporta, con todo, correlacións unívocas e monocordes entre unhas prácticas literarias e outras. A poesía de La- pidarias propón, de entrada, unha ponte que é a un tempo estética e hermenéutica entre a literatura e as outras artes. En primeiro lugar, pola inquisitiva presenza das fotografías de Eduardo Irago acompañando os textos do autor. Mais tamén pola recorrencia á obra de arte como referencia para unha escrita en que a reflexión sobre a estética como coñecemento sensíbel, o ollar ou a representación teñen un lugar visíbel (“Ollos de Bizancio mirádeme de esguello // O que máis temo: // perderme para sempre fitando de fronte os meus ollos no espello”). A aposta estilística e discursiva do libro, partidaria do poema breve e conciso, do adelgazamento expresivo e, en relación con estes trazos, da incorporación do silencio ao texto e da escolla do enxeño e da contradición como fórmulas para a resolución do poema, non semella desconectada de toda unha tradición literaria en que brevidade, pensamento e moralidade funcionaron ao compás. Estou a pensar no tipo de literatura coñecida como literatura gnómica que, con procedementos non distantes do aforismo, a sentenza ou a máxima, aspira á transmisión da sabedoría. Con aperturas posíbeis, ademais, tanto ao criptográfico e o enigmático como á agudeza habitual dos epigramas (“Murmuro para que se me escoite”; “Escribir fracaso: / o meu triunfo”). 7 Algo de todo iso hai no poemario dun David Rodríguez que, desde o mesmo título, marcou tamén relación co xénero lapidario. É dicir, con aquela escrita gravada na pedra, destinada á permanencia e a transcendencia e que na súa realización como epitafio foi habilmente explorada por Miguel Anxo Murado (Lapidario dos heterodoxos, 1990; Lapidario, 2004). E tamén co significado que o termo coñece na actualidade como sinónimo de cortante, preciso, rotundo, sobrio ou solemne (“Ás veces é bo calar / a vida é máis curta que as palabras”). Son trazos todos orientados á articulación dun determinado esquema de pensamento, sempre enunciado en primeira persoa, preocupado pola exploración da escrita poética como horizonte e límite da intelixencia e tensado, en última instancia, por unha existencia paradoxal en que o íntimo e inextricábel ‒–os versos negros–‒ ten as marcas da dor e da derrota. Dedícase tamén ao amor: “Igual que ao peixe espetado no anzol / amada miña / crávasme os teus labios / ao tentar soltarme”. // Isaac Lourido Lapidarias. Os versos escuros · David Rodríguez· Xerais, 2010 · 136 páx · 14,15 euros /// / Crítica proPostas Tras dos espellos Xuvenil Contos que revelan os enganos, sociais e persoais, que construímos e nos constrúen E nganos sociais, paterno-filiais, amorosos, maritais, laborais, culturais, ecolóxicos, autoenganos, son os protagonistas deste libro de relatos presentado a modo de menú de restaurante. Así, en cada unha das distintas opcións “gastronómicas” (“Para picar”, “Entrantes”, “Primeiros”, “Segundos” e “Sobremesas”) inclúense catro propostas cuxa extensión garda relación formal co tipo de “prato” ofrecido. O importante é ese anaco de vida que desfila ante nós como testemuña das nosas contradicións máis internas, dos nosos soños de amor, de gloria, de felicidade, de solidariedade, de ecoloxía, de éxito social, de cultura, etc., e que Núñez Singala nos presenta logrando manter na maioría das ocasións ese difícil pulso de depuración requintada, a través da peneira do superfluo, que impón o xénero do relato, en loita constante contra o tempo e o espazo. Máis coñecido pola súa faceta de investigador sobre a normalización do idioma ou como dramaturgo (a tantas veces editada O achado do castro ou a tan controvertida, crítica e irónica Comedia bífida) xa se estreara anteriormente como narrador coa interesante novela Mar de fondo ou con relatos espallados en libros colectivos. No primeiro conto –engano lingüístico-identitario– titulado “Inculturación” aparece un dos temas aos que o autor nos ten acostumados, as contradicións dunha sociedade que está a perder os seus sinais de identidade. As contradicións dunha sociedade falsamente progresista quedan patentes tamén no conto titulado “Primeiro de maio” ou en “A morte do caniche”. Tamén o autoengano aparece no conto titulado “Elocuencia”, no que dous homes xogan a se facer pasar por amigos nunha conversa inzada desa retranca tan de noso. En “Círculo” un home autoengánase soñando unha vida distinta a esa rutina cansa, monótona e gris dos seus días. “Enxeño” é un relato sobre o autoodio que condiciona a conduta de certas persoas de extracción social humilde, que adoptan unha actitude de servilismo fronte ás de clase social superior. En “O comezo das vacacións” asistimos aos enganos matrimoniais. “O inhalador” é un conto de vinganzas e envexas, etc. Menú de enganos · Manuel Núñez Singala · Galaxia, 2010 · 116 páx · 11,80 euros Así, de engano en engano chegamos aos “pratos fortes”, “O tobo” e “A rapaza do biquini verde”, elaborados para satisfaceren os padais máis exixentes. Neles o autor afonda en conceptos como o xogo do amor e os seus espellos, enganos á fin. O libro convéncenos polo tratamento sutil do tema proposto pero sobre todo por esa capacidade do autor de “estoupalo conto nas verbas derradeiras, dempóis de inzalo poderosamente”, por definilo coas atinadas palabras dun dos maiores mestres galegos do relato, Rafael Dieste. Editado na colección que Galaxia destina aos adolescentes, desexamos que traspase as fronteiras das marcas de idade, xa que non estamos ante unha obra xuvenil canónica que responda ás claves –cada vez mellor definidas–deste xénero Bodegón con taza // Diego Rivera en alza, senón ante un libro dirixido tamén para un público adulto, prexuizoso en moitas ocasións, ao noso pesar e seguramente por descoñecemento, fronte a esa literatura que tamén ten a capacidade de ser entendida polos mozos e mozas. // Ánxela Gracián Os mortos van por dentro Xuvenil Unha novela gráfica desacougante e exemplar E n tempos en que as editoras ven reducidas as súas vendas en porcentaxes alarmantes, é unha grande alegría a aparición dunha nova, e moito máis cando ten vocación decidida polos produtos ilustrados, álbum e novela gráfica. É o caso de El jinete azul que sae ao mercado con sete obras, todas elas de singular calidade literaria e gráfica. Non sorprende se sabemos que á fronte desta nova proposta está un editor competente como Antonio Ventura. Só queda que, de se cumprir o noso desexo de éxito para esta nova editora, se vexa completada coa oferta dos seus produtos en galego, para os lectores desta nosa lingua que amamos e na que procuramos obras que unan calidade literaria e excelencia gráfica. El despertar de Heinsenberg é un texto do moi recoñecido autor catalán de LIX Joan Manuel Gisbert complementado polo, tan recoñecido, ilustrador e autor de cómic, Pablo Auladell. Gisbert, mestre da obra literaria de misterio, comeza por nos situar nun tempo futuro que todos somos quen de albiscar e no desolado escenario dos polígonos indus- El despertar de Heisenberg· · Joan Manuel Gisbert , Pablo Auladell (Il.)· El jinete azul, 2009 · 136 páx · 16 euros · triais abandonados que Auladell nos retrata en catro páxinas (tres delas dobres) con outros tantos planos de achegamento á nave onde principia a narración. Xa estamos dentro dunha obra que nos atrapa e que enche o noso corazón de inquietude. Que deixamos despois da morte? O que queda de nós é un rastro na memoria dos nosos, mais esa pegada de lembranza poderá, dalgún xeito, volverse presenza real daqueles mortos que levamos con nós? Claudio leva dentro dous deses mortos, o irmán desaparecido antes de nacer el e o escritor que nunca acadou ser. Ulia leva a Klaus. Haberán ser quen de convocalos, neste caso mediando o psiconavegador que Klaus inventou, para que a vida que lles queda por vivir a ambos os dous, Claudio e Ulia, sexa digna de tal nome. Imaxe de El despertar de Heisenberg //Pablo Auladell A novela gráfica, máis aló dunha rixidez definitoria indesexábel que só esclerose lle pode dar, substánciase na harmonía e complementariedade das dúas linguaxes. A ausencia de solapamentos e redundancias, o saber dotar a narración dunha riqueza expresiva que faga posíbel unha lectura sen rupturas da continuidade, fan desta obra unha novela gráfica exemplar. Xa estamos afeitos á capacidade creativa de Gisbert para facer nacer historias que lemos con inquietude e rematamos cunha certa melan- colía. Do mesmo xeito coñecemos o traballo de Auladell, mestre do cómic contemporáneo, que aquí nos deixa páxinas maxistrais nas que transmite a misteriosa atmosfera na que suceden os feitos. Nun xogo expresivo no que alterna elementos formais do cómic (división da plana en viñetas) con outros máis próximos á ilustración (páxinas e dobres páxinas sen dividir) vaise compoñendo unha obra chea de harmonía, sen deixar por iso de conter singularidades de extraordinaria beleza e expresividade como son as siluetas –infantil e adulta– das páxinas que abren os capítulos 5 e 6 ou de elementos narrativos dunha forza insuperábel como é pechar a historia con dúas dobres páxinas resoltas nun baleiro inquietante feito a base de deixar só os fondos gráficos despexados de calquera figura. Engadamos unha atinada planificación que dota a obra dunha sintaxe que, unida a un ben administrado xogo de integración ou resalte entre figuras e fondos, dan unha auténtica alfaia da novela gráfica. // Xabier P. DoCampo proPostas Crítica// // Infancias difíciles Viches o león? · Armando Quintero, Géraldine Alibeu (il.) · OQO, 2010 · 48 páx · 12,50 euros C Infantil Manuel Rivas fai callar a fantasía nos gumes do real M ilu recibe como agasallo unha televisión tan pequena coma ela que se converte na súa mellor amiga. Son as frases simples e evocadoras as que nos suxiren a súa terrible soidade desde ben cativa, un sentimento que nomea e identifica no obxecto: “Pobriña, Nana. Sempre soa!”. As circunstancias mudan na casa e as respostas que Milu lles formula desde a inocencia aos adultos que a arrodean revelan como se intensifica a soidade: desaparece a canción que o pai procura no fondo dos vasos e o silencio gaña terreo; a nai comeza a súa caída, vítima da desesperanza e perdida no labirinto da depresión e da renuncia. A nivel narrativo as escenas adquiren unha intensidade cargada de dramatismo, botando man de elementos metafóricos que inciden nos desvaríos dos adultos. E Milu? Milu soña, acubíllase na súa amiga, observa e pregunta, mentres a tristura e o silencio se apoderan da súa vida. Milu · Manuel Rivas, Aitana Carrasco (Ilustracións) · Kalandraka, 2010 · 48 páx · 14 euros A armazón social favorece que Milu –e Nana xaora–, coñeza o que se ve a través da fiestra dun centro de acollida, soñando que seus pais dan atopado tantas cousas perdidas. Axiña vai descubrir a existencia doutra maneira de vivir na que hai risos, música, conversa e mesmo un novo obxecto que representa o mundo todo, a esfera terrestre, no que se cadra é posible atopar o camiño de volta á casa. O doce final, axeitado ao lectorado previsto, a partir dos seis anos, instala a ilusión dunha nova oportunidade de comezar, sen esquecer que na risa dos que máis queres reside a felicidade. En Milu, Manuel Rivas aborda sen concesións un contexto familiar problemático que pon de manifesto a indefensión da protagonista. No entan- Ilustración de Milu // Aitana Carrasco to, o conxunto ofrece un tratamento delicado que resulta da mestura das pinceladas realistas con outras ateigadas de fantasía, un traballo ao que contribúen as enriquecedoras ilustracións da valenciana Aitana Carrasco. De feito, os debuxos atenden profusamente á dimensión psicolóxica e onírica da cativa, plasmando os seus soños e comportamentos e a mirada de desconcerto desde eses grandes ollos, cunha variada galería de cores, técnicas e texturas. Un “libro solidario” que Kalandraka incorporou ao seu catálogo coincidindo coa celebración do Día Mundial da Infancia e en colaboración coa Fundación Meniños, que recibirá o 10% das vendas e mais os dereitos de autor cedidos por Rivas. Agora correspóndenos a nós a colaboración, a mediación e non esquecer que na historia de Milu poden recoñecerse moitos nenos e nenas que teñen o dereito a gozar dunha infancia feliz. // Isabel Soto Princesas sen perdices Infantil O teatro vira xogo para derrubar estereotipos O teatro para nenas e nenos segue sendo unha forma textual pouco frecuentada. O Premio Manuel María de Literatura Dramática Infantil funciona como un catalizador da súa escrita, unha oportunidade para fornecer de textos a compañías teatrais e ensinantes. Dende 2006, este galardón deu a coñecer autores noveis, como Carlos Losada e Teresa González Costa, á vez que premiou creadores xa consolidados, como Paula Carballeira e Xosé A. Neira Cruz, quen se fixo coa última edición deste recoñecemento con Sopa de xarope de amora. A peza constrúese a partir dun recurso recorrente no teatro infantil: o humor, que produce situacións disparatadas e absurdas, xogando coa transformación de certos referentes para potenciar a súa vertente cómica. Neira xa amosara a súa pericia para provocar o riso n’O punto da escarola (texto gañador do VI Premio Barriga Verde de Teatro para Monicreques), mais con esta obra consegue ir un paso máis alá. A historia que nos conta é a de tres reinos postos en perigo polas súas princesas, remisas a casar. Dada a situación, Sopa de xarope de amora · Xosé A. Neira Cruz, Marta Álvarez (il.) · Xerais , 2010 · 88 páx · 13,80 euros os reis e raíñas deciden recorrer a un sabio singular, o doutor Amorodo, especialista en males de amor. Mais debido á incopetencia de Valdemaro, o seu axudante, e ao namoramento que sente por Chismunda, as súas fórmulas non funcionan. E os reis, fartos de esperar, deciden bombardear a súa torre cuns proxectís moi especiais. A partir do desenvolvemento desta trama, o autor leva a cabo unha deconstrución de estereotipos xenéricos que lle funciona e que xa empregara noutras obras da súa produción (A noite da Raíña Berenguela, O armiño dorme). Princesas que refugan do destino preconcibido, feiticeiras sabias que dan coa resolución aos conflitos e magníficas e encantadoras cociñeiras forman parte do seu entretecido. 9 Ilustración de Sopa de xarope de amora // Marta Álvarez Sopa de xarope de amora convértese así nunha sorte de conto moderno que desafía as convencións (poderes reais e mundo rural atemporal incluído) partindo dos contos tradicionais. No mundo globalizado en que a monarquía está demodé e as sociedades rurais son cada vez máis escasas, o poder xa non é dos antigos espellos máxicos que todo o adiviñan, senón dos novos artefactos que se asemellan máis a un Ipad. Magnífica proposta con didascalias dirixidas á representación. E acaídas ilustracións de Marta Álvarez. // Montse Pena Presas onto para ler e para ver. Acompañado das ilustracións da francesa Géraldine Alibeu, o escritor Armando Quintero presenta en OQO o seu segundo título infantil: Viches o león?, unha lírica composición na que os silencios teñen tanto que dicir coma as palabras. A historia transpórtanos a unha selva nocturna e apracible, na que a lúa está continuamente presente, onde atopamos a pequena ra á procura do león. Cargada cunha carta “que arrecende a herba e a flores frescas”, a ra vai seguindo os pasos do mamífero como se dunha investigación se tratase, e é só grazas á colaboración dos demais animais que consegue dar con el. A través das respostas que a ra obtén dos seus veciños, tamén o lector vai obtendo datos da aventura do león e das súas arelas de chegar ata a lúa, incrementándose a curiosidade segundo a viaxe avanza. Cal é a razón pola que o león non caza nin come e se dedica a andar detrás da lúa? A resposta non se descubrirá ata o final, como ocorre nas mellores narracións de misterio. As ilustracións de Alibeu son indispensables para crear a atmosfera do relato. Un evidente estatismo, grandes horizontes, nocturnas estampas e cores apagadas intensifican a soidade da selva, a quietude, a inmensidade. Teñen ademais unha marcada función narrativa e rítmica, pois as escenas que non teñen texto –aquelas nas que vemos o león en fuxida– son determinantes no avance do relato e marcan os silencios que a narración precisa. A través destas estampas coñecemos tamén un pequeno neno que segue o desenvolvemento da historia como espectador, de maneira semellante ao que facemos nós como lectores. A introdución deste personaxe observador é un dos grandes acertos do libro, así como o emprego desas ilustracións sen texto. O estraño comportamento do león, que a todos desconcerta, é o misterio que finalmente descobre a ra cando dá con el para lle entregar a carta, elemento principal na resolución da trama. E non é outra cousa que a picada do amor o que aguilloa ao rei da selva. Desta maneira Viches o león? pasa de ser un intrigante relato sobre un león triste e errante a converterse nunha fermosa historia de amor pola que sabemos que quen intenta imposibles, como subir á lúa, ou está tolo ou está namorado. Normalmente é o segundo. // María Lado 10 // proPostas Crítica Música envolvente BD Palabras e imaxes din máis do que contan neste man a man entre Alejandro Jodorowski e Moebius Los ojos del gato · Jodorowski, Moebius (il.)· Norma, 2010 · 56 páx · 14 euros N Los ojos del gato // Moebius orma editorial acaba de reeditar un estraño e delicioso álbum –deses que alcanzaron xa o status de míticos– saído do xenial casorio artístico que compoñen o debuxante Moebius e Alejandro Jodorowsky como guionista. O seu título é Los ojos del gato, e nada ou pouco ten que ver co seu simbólico Incal, malia que poidamos intuír neles universos comúns. Esta é, de feito, unha estraña obra con capacidade de atraer tanto aos devotos do metafísico guionista como a aqueles que non perden o sono polas páxinas asinadas polo psicomago. Los ojos del gato é unha poética e sorprendente creación, que o propio Moebius chegou a definir como un xogo en que ambos os dous se permitiron liberdade absoluta, fóra das amarras comerciais. Dende logo, a conxunción do bo facer dos dous artistas ten como resultado un ál- bum inusual, de ritmo engaiolante, transcorrer inquietante e sorprendente, armado dun poderoso e tétrico atractivo. A obra establece tamén un constante diálogo co lector que asiste, hipnotizado polas maxistrais páxinas a que Moebius nos ten xa afeitos, a unha sombría e magnética narración da que podemos dicir que é pura poesía. A súa gran capacidade evocadora provén das imaxes a toda páxina nas que o debuxante deixa fluír todas as súas habilidades como creador de arquitecturas decadentes e de escenas impresionantes, valéndose dunha expresiva cor biton. Estas grandes viñetas, lamentablemente reducidas na edición presente a un formato medio, contrapóñense a outras opresivas e estáticas escenas, apenas un recorte vertical de marcada marxe negra, nas que a omnipresente sombra dun home domina o relato e a paisaxe. Esta oposición constante crea un ritmo envolvente e consegue que unha acción que dura apenas un instante poida ser contada de forma simultánea dende espazos distantes, sendo a única e principal acción da historia marcada polo ritmo pausado e a tensión. Esa música interna que fai deste álbum algo marabilloso. Outro dos segredos da obra é a medida xusta do texto. Insinuante e mesurado, céntrase na conversa sen resposta que o enigmático personaxe masculino establece coa súa aguia, un monólogo de sorprendente resolución e inesperado final, deses que conseguen deixar marca na memoria. Los ojos del gato é unha obra mínima pero plena. Tras as súas escasas palabras e maxestosas imaxes insinúase todoa unha historia que o lector pode xogar a completar. Fainos pensar sobre a cidade semiderruída cuxas rúas percorre o silandeiro gato, sobre o seu pasado e o seu apocalíptico tempo, o mundo en que se encadra, o seu poderoso protagonista, a vida que leva... e todo só con ensinarnos a punta do iceberg. Pero se algo queda e impresiona é o macabro debuxo da crueldade, a reflexión sobre a procura da felicidade a calquera prezo, sobre a impotencia, o poder e a morte. Unha obra moi recomendable por ser unha desas lecturas que deixan marca no recordo. Só por Los ojos del gato, xa se lle poden perdoar a Jodorowsky todas as súas rarezas. A Moebius, creo, non hai chata que lle desculpar. // María Lado Imaxes que fan xustiza BD David Rubín ilustra, entre a caricatura e o comic book, todo un clásico da literatura fantática Q ue mellor presentación para un libro ilustrado de fantasía heroica que dalo a coñecer entre o público apaixonado por esa temática? Iso mesmo debeu pensar David Rubín, que percorreu as principais librerías especializadas en banda deseñada da provincia da Coruña para presentar a edición de Astiberri do Salomón Kane de Robert E. Howard, embelecida coas súas ilustracións. Na presentación na veterana Libreria Kómic de Santiago de Compostela, o 11 de xuño, a habitual sesión de sinaturas de exemplares e agasallo de ilustracións orixinais estivo aderezada polo conxunto de funk e soul Banda Aparte, que lidera o libreiro Komic, Xosé Barreiro, máis coñecido como Pío polos habituais. Á marxe da singular campaña de promoción o certo é que o Solomon Kane de David Rubín é un libro altamente recomendable para públicos de todas as idades. A obra forma parte da recente colección “Clásicos Ilustrados”, da editorial Astiberri, que a este paso vai camiño de converterse no principal referente peninsular na publicación de BD de autor. Como o seu propio nome in- dica, a serie basea a súa filosofía en recuperar obras clásicas da literatura fantástica, de terror ou de ciencia ficción, embelecéndoas coas ilustracións de grandes debuxantes da banda deseñada independente. Os niveis de calidade acadados por El Golem (Gustav Meyrink / Santiago Valenzuela) ou El destino del artista (Eddie Campbell), anteriores entregas da colección, presaxiaban excelentes expectativas sobre este Solomon Kane de David Rubín e, certamente, o resultado non defrauda. De todos os personaxes creados por Robert E. Howard, entre os que se contan heroes coma Conan, o Rei Kull, ou Red Sonja, Solomon Kane é probablemente o máis pintoresco. O protagonista destas historias é un xusticeiro puritano do século XVI que percorre Europa e África na procura de aventuras, coma se fose unha sorte de Corto Maltés cambiado de época. Nas súas historias mestúranse os xéneros máis populares da subcultura pulp: romance, terror, intriga, épica... O ritmo é trepidante e o lector case non terá tempo de tomar alento entre historia e historia, pero a sabia combinación de elementos froito da xenialidade de Howard achega a con- Solomon Kane· Robert E. Howard, David Rubín (Il.) · Astiberri, 2010 · 296 páx · 20 euros sistencia necesaria para que a experiencia non se converta nunha sucesión de fogos de artificio. Pero, como encaixa o estilo de David Rubín con este clásico da fantasía heroica? O ourensán, que xa amosara sobradamente o seu bo facer con Corazón de tormentas, experimenta nesta obra unha evolución estética que o leva a mesturar a súa tendencia á caricatura para achegarse ao estilo do cómic book. O resultado, de grande beleza plástica, harmoniza á perfección cun tipo de historias en que se mesturan elementos tomados da literatura homérica cos recursos habituais da ficción. Por se non bastara con todo isto, Astiberri, facendo honra da súa impecable traxectoria editorial, recupera as versións orixinais das historias de Howard publicadas en Weird Tales, entre os anos 1928 e 1932 e non Ilustración de Solomon Kane // David Rubín os textos adulterados que apareceron noutras compilacións menos afortunadas. Débeda saldada, por tanto, e un novo atractivo para en- gadir a unha obra en que se conxugan demasiados atractivos como para deixala pasar por alto. Gozade dela. // Xesús Blanco Rosas proPostas Crítica // Onde viven os espectros Teatro Manuel Lourenzo reescribe as consecuencias da ambición humana que simboliza Macbeth Lady Macbeth approaching the murdered Duncan // William Blake O dramaturgo vivo máis importante do teatro galego, o noso dobre Premio Nacional de Literatura (nacional español e nacional galego) entrega agora un novo capítulo da súa revisión da mitoloxía dramática universal, con este volume que gañou o Premio Álvaro Cunqueiro do ano pasado. En Flores de Dunsinane, Manuel Lourenzo volve a recorrer á revisitación dun texto clásico, neste caso o exemplo da ambición humana e das súas fatais consecuencias que é o Macbeth de Shakespeare. Volta ás orixes dos clasicismos grego e barroco á que nos ten acostumados o do Valadouro, cuxa produción literaria está inzada de personaxes helénicos (Helena, Edipo, Electra) e elisabethianos (Hamlet, agora Macbeth), que recorda ao mestre Cunqueiro, nomeadamente ao seu Incerto señor Don Hamlet, cuxas páxinas de vento enchen tanto Elsinor como Mondoñedo; mais tamén a ese mestre da contemporaneidade que é Heiner Müller, responsábel da estirpe xermanófila do noso dramaturgo, e gustoso asiduo das familias dramáticas. Hai tanto en Cunqueiro como en Müller, alén do comentado, un gusto tal polo teatro que os condena a facer da metateatralidade un ingrediente indispensábel das súas deli- 11 Flores de Dunsinane · Manuel Lourenzo · Xerais, 2010· 48 páx · 12,50 euros cias, fado ao que non é quen de fuxir Manuel Lourenzo. A acción destas Flores de Dunsinane ten como alicerce a fermosa hipótese de Macbeth e Lady Macbeth volveren de entre o esquezo da morte, mortos, para lle contar a Fleance, herdeiro lexítimo da coroa escocesa, todos os porqués daquela traizón pasada. E como non podía ser doutro xeito ao se tratar de espectros, os dous monarcas lembran a tristura e a inevitabilidade dos seus actos criminais representándollos a Fleance nunha fantasmagórica velada. Todo este artellamento non é máis que unha escusa para seguirmos a pensar no teatro como a verdadeira realidade virtual que existiu e existirá sempre, apta para informar desde calquera esfera do tempo, sexa futura ou pasada. Esta idea dinamizadora serve, tamén e sobre todo, para que Lourenzo xogue ao que máis lle gusta, que é tecer coas palabras máis fermosas os tapices do teatro universal. //Roi Vidal Ponte Teatro para oír e descubrir Teatro A escritura dramática renóvase a través da radio T oca xa a cuarta edición deste evento que se traduce non só na necesaria renovación de autoras e autores para a literatura dramática galega, senón tamén na recuperación dun xénero interesante, importante e tradicionalmente esquecido polos circuítos de publicación teatral: o teatro radiofónico. A iniciativa procede da incansábel Ana Romaní e do seu Diario Cultural e conta coa colaboración do Centro Dramático Galego. O resultado, finalmente, un libro coas obras premiadas, e o pracer de escoitar en cd a lectura dramatizada dos textos. Publícanse tres peciñas correspondentes ao Premio do Xurado, Premio da Audiencia e Finalista, precedidas dun delicioso prólogo, auténtica homenaxe ao teatro lido e radiodifundido, elaborado por Ánxeles Cuña. Vanesa Martínez Sotelo e a súa obra Indoor foron galardoadas co Premio do Xurado. A autora amósanos aquí unha obra contida de ton contemporáneo, de toques absurdos, na que unha lectura reflexiva fai que o texto gañe sen dúbida á experiencia exclusivamente auditiva na que debe cobrar importancia a historia. Efectivamente, Indo- IV Premio Diario Cultural de Teatro Radiofónico · VV. AA.· Xerais/Radio Galega, 2010 ·80 páx · 15,90 euros or non é unha historia dramática en sentido estrito, senón que semella máis ben un exercicio dramático misterioso e estilizado que nos achega máis ao terreo lírico da suxestión ca ao terreo ficcional da narración pura. En Indoor, Vanesa Martínez desenvolve de xeito fragmentario o tema do (auto)encerro e da fuxida posmoderna da expresión das paixóns e os sentimentos como patoloxía a través dun motivo que, en si, constitúe unha atractiva idea literaria: a muller que queda pechada na pedra, reminiscencia contemporánea da clásica (e bíblica) conversión en estatua. Posúe Indoor enormes posibilidades escénicas pero, sobre todo, literarias. A audiencia do Diario non se trabucou ao premiar o texto de Begoña García Ferreira O vento na illa, unha obra intelixente que se desenvolve Familia sintonizando a radio //Arquivo a través dunha historia ben levada e que nos conduce á imprescindíbel base narrativa do teatro para escoitar. A autora consegue que, nunha soa escena e nuns minutos de conversa, a tensión medre e a historia debulle desde o presente un longo pasado de acontecementos ficcionais que conducen a un desenlace clásico, máis alá, por suposto, dunha definición dos personaxes que se converte en esencial. García Fe- rreira demostra talento no dominio do diálogo e da tensión dramática e unha fina intuición sobre o xénero radiofónico. Por último, o texto finalista de David Rodríguez Rodríguez mestura dous elementos de plena actualidade: a metateatralidade como recurso literario para enriquecer a obra, e a memoria dos acontecementos da Guerra Civil como fío argumental que conduce á confusión entre histo- ria e relato, ficción e realidade. Nunca me esquecerei de ti amósase coma un bosquexo de algo que podería ser unha obra de maior envergadura, cunha maior concreción da acción e dos propios personaxes. Mais como texto dramático breve, a obra de David Rodríguez funciona e cumpre o que semella o seu obxectivo básico: mover a conciencia do lector á reflexión sobre os acontecementos pasados. //Inma López Silva 12 // proPostas Crítica No future Tradución Onte é narrativa descarnada e escéptica, sen concesións á sensibilidade como recurso A gota Kristof escribe así de simple porque a muller é húngara e por cousas da vida tivo que facerse escritora en francés, como lle pasara parcialmente a Beckett. Esta é a explicación fácil. Despois está a difícil: Agota Kristof escribe así de simple porque deliberadamente evita utilizar a sensibilidade como filtro, e narra desde a insensibilidade absoluta de Deus ou da forza da gravidade. Esta novela non procura a quimera da obxectividade (de feito está narrada en primeira persoa) pero o narrador non encontra, para describir un presente sen futuro e cun pasado enfermo, palabras que sexan máis crueis do que xa é, de seu, a existencia. Sandor/Tobias, un operario dunha fábrica de reloxos (o dos reloxos soa noxentamente alegórico pero foi o oficio que a autora tivo nos primeiros anos do seu exilio en Suíza: as cousas da vida das que antes falaba) soporta a rotina laboral grazas a unha obsesión pola figura mítica da súa medio irmá, e nun momento dado a súa medio irmá real irrompe casualmente nesta rotina e dá pé a unha relación amorosa na que cada paso adiante é tan optimista como unha coitelada no fígado até que a relación remata e aparece como unha simple paréntese nunha vida que agora corre, ágrafa e pagada de si, cara a unha normalidade triunfal. É francamente difícil non relacionar constantemente esta novela coa obra completa de Kristof, algo que acontece con todos os libros e autores, pero en poucos casos á parte deste tres ou catro días son suficientes para coñecer ben esta obra completa. Talvez unha leitura illada de Onte deixe un bo sabor de boca ou mesmo a ocorrencia de que a vida de Sandor/Tobias é moi diferente da nosa, pero o precedente da triloxía formada por Le grand cahier (que publicou en galego Xerais no seu día: O gran caderno), La preuve e Le troisième mensonge, impón, cando menos, a necesidade da dúbida de todas e cada unha das frases e a sospeita da explicación onírica. Narración entre dous séculos: Kafka, pero tamén David Lynch e Aki Kaurismäki. Mil novecentos noventa e cinco. No primeiro daqueles libros, a segunda guerra mundial era o punto nodal do que se ían desprendendo diferentes situacións de horror que, Onte · Agota Kristof · Rinoceronte, 2010 · 130 páx · 14 euros a diferenza dos relatos canónicos sobre ocupación, ditadura e exilio orixinados por esa guerra, previsíbeis como contos de fadas, non son exemplares nin heroicas, senón caóticas, contraditorias e xeradoras de mentiras. A literatura xa só pode ser así e todos os libros posteriores de Agota Kristof contradinse ferozmente uns a outros aínda que a centralidade da guerra pareza ir ficando atrás. Onte é apenas unha forma diferente de mentir. Parte da sorpresa radica en que unha literatura tan descarnada e escéptica, sórdida sen ostentación e ateigada dunha sexualidade doada de conseguir como de esquecer, non veña dun moderno de óculos de pasta e indefectibelmente varón senón dunha señora septuaxenaria e testemuña directa de moitos dos acon- MZ //Antía Moure tecementos atroces que modulan a paisaxe dos seus libros. A diferenza é que o que no varón (pos)moderno sería cinismo preceptivo e irreverencia de postal, en Agota Kristof é un exercicio de endurecemento pro- gresivo da vida como da escrita, e o que no horizonte do noso amigo dos óculos se debuxa como un nicho de mercado, para Kristof é simplemente a vontade firme de deixar de escribir. // Samuel Solleiro Dialogos Eire-Galiza Tradución Viaxan ao inglés e ao gaélico os versos de dez poetas galegas contemporáneas N on abonda unha escrita de calidade para que a unha a traduzan. Nas rutas do tráfico cultural da tradución, as relacións desiguais entre sistemas literarios fan que a galega non sexa unha literatura moi traducida. E a literatura de autoras aínda o é menos, malia estarmos a contar, en época recente, con algunhas excepcións que se cadra invitarían a albiscar un cambio de tendencia. É por iso que cómpre darlle a benvida a To The Winds Our Sails. Irish Writers Translate Galician Poetry, unha coidada antoloxía de 10 poetas galegas contemporáneas en edición bilingüe, traducidas por autoras/es de Irlanda a inglés ou gaélico, en edición de Mary O’Donnell e Manuela Palacios. Baixo o título xenérico de Galician Poetry, pode que a máis de un/ha lle sorprenda, porén, atopar exclusivamente versos das poetas (e non dos homes poetas), acostumadas/os como estamos a que o feminino sexa sempre o marcado. E malia que a etiqueta “muller” pode ser de utilidade estratéxica nalgúns contextos para pór atención nunha presenza mulleril que o (in)consciente porfía en obviar, o título xenérico resulta aquí do máis atinado para o que é un dos obxectivos do libro: contribuír a remode- lar unha tradición poética galega, da que as autoras deben formar parte ‘normal’ e indivisíbel. A selección dos cinco poemas de Pozo, Kruckenberg, Torres, Aleixandre, Pichel, Pato, Romaní, do Cebreiro, Lado e Arias (probabelmente realizada polas propias autoras) é abondo representativa e variada, mesmo incluíndo poemas inéditos que lle outorgan ao libro un aliciente extra. Con todo, desde un punto de vista puramente tradutolóxico debo recoñecer a desconfianza inicial que me suscitou o feito de as traducións estaren feitas por autoras/es irlandeses que a priori non coñecesen a lingua, literatura e cultura galega, pois como se advirte no limiar, para as súas versións partiron duns textos inicialmente vertidos ao inglés por Minia Bongiorno: é que, sen entrar xa no debate de se para traducir poesía cómpre ser poeta ou tradutor/a, as versións en inglés (catro de cada autora) e galés (unha) si funcionarían como unha sorte da tan deostada tradución indirecta. Mais a desconfianza inicial axiña ficou superada polo virtuosismo das traducións, nas que a posíbel falta de familiaridade coa lingua galega se ve compensada pola entrega absoluta aos poemas por parte das autoras/es irlandesas. De aí To the wind in our sails. Irish Writers Translate Galician Poetry · Mary O'Donell, Manuela Palacios (eds.) · Salmon Poetry, 2010 · 172 páx · 15 euros unhas memorábeis versións en inglés (lamento non poder xulgar os textos gaélicos) que, parafraseando ao Michael Cronin da contracapa, transmiten a intensidade, fondura, capacidade de sorpresa e compromiso dos orixinais. E ficou tamén superada pola constatación de que, como afirman as editoras nos seus textos introdutorios, este volume busca non só compensar a balanza desigual do interese recíproco entre a literatura irlandesa (coñecida en Galiza) e a galega (descoñecida en Irlanda), presentando nunha editorial dublinesa ás poetas galegas traducidas. Alén diso, persegue sobre todo encetar un diálogo entre as poetas galegas e as escritoras/es irlandesas que as traducen (as cales se erixen en verdadeiras coprotagonistas da obra), definido este diálogo por múltiples puntos converxentes na Home: a chant // Elena del Rivero súa tradición contextual e literaria, que as editoras debullan con acerto. Isto torna o libro peza valiosa para o lectorado galego ávido por (re)descubrir estas conexións, as ca- les sen dúbida poderían continuar a explorarse nun futuro volume que recolla os textos destas escritoras/es irlandesas en tradución das galegas. // Olga Castro proPostas Crítica // Imprescindíbel ou autocompracente? Tradución A antoloxía de Dunne merece todos os parabéns. Non así a estratexia para promocionala Cruceiros no cemiterio de Vicinte // Galipedia “ Os límites da miña lingua son os límites do meu mundo”. Aínda que non a formulara en termos culturais, esta frase de Wittgenstein axéitase ben ao valor estratéxico que a tradución literaria ten para as culturas minorizadas. Con todo, as fronteiras lingüísticas están hoxe máis pronunciadas ca na Idade Media, cando as persoas, ao desprazárense lentamente, ían aprendendo outras linguas abríndose, así, ao mundo. En tempos dunha globalización uniformizadora, unha cultura actual, e máis aínda se minoritaria for, ten que facer este labor de xeito planificado. Ata agora non hai máis ca 37 libros galegos traducidos ao inglés e unha política cultural de cara ao mundo anglófono continúa a ser unha tarefa pendente. A recente publicación da Anthology of Galician Literature (11961981), de Jonathan Dunne, editada conxuntamente por Xerais e Galaxia (e cofinanciada pola Xunta), pretende dar outro paso neste sentido. É a primeira vez que se reúne unha selección bilingüe da historia literaria galega como ferramenta de divulgación en lingua inglesa. Falamos de 55 obras dende o primeiro documento en galego ata o inicio da II Autonomía en 1981 e que abranguen a tradición oral, teatro, ensaio, poesía e narrativa. Son 40 autores e autoras mais seis voces anónimas, escolmados por 55 persoeiros da cultura galega. Un total de 23 persoas repartiron o traballo de translación, coa participación da práctica totalidade de quen se dedica hoxe en día á tradución do galego ao inglés. Seica haberá en breve un segundo volume, que cubrirá o período entre 1981 e a actualidade. Despois de 13 anos de traballo, Jonathan Dunne –que traduciu 31 dos 55 textos– proponnos todo un canon da literatura galega 11961981, elaborado con criterios máis democráticos do que é o habitual. Figura incluso como autor da antoloxía, un feito que destaca a importancia da tradución e a mudanza da súa función sociopolítica. O conselleiro da cultura aproveitou a conclusión deste traballo titánico para falar, de xeito desafortunado, dunha “correcta definición do canon” (Varela, 05-VI-2010). Mais as seleccións antolóxicas sempre son discutíbeis, pensemos só na reducida presenza de autoras (esperemos que se corrixa este des- equilibrio no segundo volume). Tamén sería importante que as estratexias de tradución empregadas fosen analizadas por especialistas, xa que parece existir unha tendencia a neutralizar o texto de partida (“N’a carcel d’o Vaticano!”/“Inside the Vatican’s walls”, p. 126-127), alén dalgunhas poucas incoherencias (“ourentaron-se ao esquenzo”/ ”pointed toward omission”, p. 150151). Aínda que non poidamos facer aquí unha crítica da tradución, adoita que as neutralizacións corresponden a unha característica do mercado anglosaxón, cuxo conservadorismo aínda esixe que a tradución se lea como un orixinal en lingua inglesa. Mais estes aspectos representan asuntos menores que non poñen en cuestión a excelencia da antoloxía. Convén centrármonos nos aspectos paratradutivos, ou sexa no seu contexto económico e político: se fose entendida e aproveitada pola administración subvencionadora e as dúas editoriais nacionais (que sobreviven grazas á primeira) como unha importante ferramenta de política exterior galega, esta antoloxía non sería publicada en Galiza ou, polo menos, seríao en colaboración cunha potente distribuidora internacional. Unha consellería de cultura, nos tempos que andamos, debería ser quen de entrever que a cultura é unha das maiores riquezas de Galiza, con posibilidades de exportación proveitosas, e tomar as medidas oportunas. No intre de rematar esta recensión nin apenas se contan, no máis popular dos buscadores na rede, máis ca 25 entradas en inglés! E isto dous meses despois do seu lanzamento. Esta divulgación asúmea case en exclusiva a editorial Small Stations e o blog de Jonathan Dunne, sen reacción aínda por parte da prensa ou do mundo editorial anglófonos. A presenza na rede sería vital en moitos sentidos, tamén porque en breve sairá con Breoghán›s Lighthouse, de Antonio de Toro, outra antoloxía bilingüe da literatura galega nunha editorial inglesa (Francis Boutle), nunha colección dedicada ás literaturas minoritarias. Unha competencia que cómpre ter en conta. 13 A que se debe esta falta de visión estratéxica e de proxección mediática? Non se dispón con Jonathan Dunne –tradutor, editor e crítico reputado e de moita experiencia– dunha persoa máis ca ideal para se mostrar no mercado anglófono? Non existen antecedentes como a antoloxía de narrativa galega From the Beginning of the Sea, realizada polo Oxford Center for Galician Studies? Por que a Xunta non tratou de financiar unha edición directamente no mercado anglosaxón? Se colaboran Xerais e Galaxia, por que non subiron ao barco unha editorial anglófona con boa distribución? Por que distribúe precisamente Galaxia, que non é quen de divulgar un proxecto desta envergadura? Por que o boletín da antoloxía en inglés, que pretende promover o libro xunto de axentes e editoriais estranxeiras, combina erros cun estilo pouco idiomático? Tamén a tradución inglesa da carta dos editores Bragado e Freixanes non convence, xa que o seu discurso resulta torpe na lingua de chegada. E por que as primeiras recensións galegas aplauden algunhas destas limitacións (Vilavedra, El País 25-VI) ou se conforman con que a antoloxía se dirixa soamente aos centros de estudos galegos e a axentes ou editoriais (Fernán-Vello, Galicia Hoxe 8-VII)? Por que a cultura galega sempre a mandan entrar pola porta traseira? Se Jonathan Dunne merecese unha medalla Castelao por este tan logrado esforzo de tradución cultural, as institucións administrativa e editoriais implicadas nin acadarían un aprobado. Como carta de presentación da literatura galega no mundo editorial anglosaxón entregaron esta belísima antoloxía, nun acto que raia a autocompracencia, na conserxería da propia casa. Unha mágoa. // Burghard Baltrusch Anthology of Galician Literature · VV. AA. · Galaxia, Xerais, 2010· 344 páx · 25 euros 14 // Crítica proPostas Desmontar a representación Tradución O teatro de Caryl Churchill é exercicio de emancipación, ollada diverxente, crítica do poder. Tráenolo ao galego Galaxia Representación de Lonxe en Santiago de Chile // Teatro del Carmen Catro pezas · Caryl Churchill · Galaxia, 2010 · 484 páx · 22 euros A ESAD e Galaxia achegan unha nova tradución dunha das dramaturgas máis destacadas da escena in- ternacional: Caryl Churchill rompe as convencións da linguaxe escénica, subverte a orde das cousas para transformalas, e desmonta os sistemas de signos para facer da acción escénica unha nova semiótica que non quere transmitir contidos, senón carrexar consecuencias, desencadear accións. Manuel F. Vieites, tradutor das catro pezas escollidas, sitúa a autora na Inglaterra de finais dos 70, e nun corpus de produción dramática que bebe das orientacións emancipadoras do teatro de Brecht e se quere fóra da “well-made play”. Lembrando a Elaine Aston (o Manual de práctica teatral feminista foi tamén publicado por Galaxia), Churchill explora as relacións de poder en tanto rede complexa de mecanismos opresores (xénero, clase, raza...), que funciona tamén nos espazos íntimos de convivencia. Encadra Aston a Churchill no feminismo materialista, que critica o burgués e o radical. A escolla destas Catro pezas responde ao criterio de amosarnos a evolución dunha ollada diverxente, e as teimas que acomete nesta traxectoria: a revisión crítica das relacións de poder ao longo da historia, nunha colonia en África na época vitoriana (O sétimo ceo) ou na cea transhistórica que abre Mozas de primeira; as representación das mulleres e dos “outros” (pon un home interpretando a Betty e un branco a Joshua, negro, provocando un estrañamento necesario para entender cadanseu auto odio e a conexión entre a opresión colonial e a sexual: a mentalidade colonizada e represión interiorizada da esposa abnegada e do escravo); e tamén a barbarie: en Lonxe decide abordala a través dos ocos, do que non se di. Hai un texto visible, o diálogo e a acción entre os personaxes, e un subtexto que o público ten que conformar no seu imaxinario. Igual ca en De serie, nesta peza renuncia á omnisciencia, recorre aos baleiros, e a formular preguntas que non son respondidas, para obrigarnos a reconstruír ese real ficticio (que emparenta co real histórico). Alén do argumento inspirado pola clonación e a biotecnoloxía, quen mira a obra vese na obriga de desafiar a súa propia idea de identidade, pertenza, ou dominación. Non abonda, lendo ou vendo teatro de Churchill, coa percepción superficial do que se pon en escena: se cadra temos que incomodarnos, darlles a volta ás representacións que nos aprenderon. Velaí o risco: houbo quen viu en Top girls (Mozas de primeira) un enxalzamento do feminismo burgués, e en Marlene unha heroína a imaxe e semellanza da “dama de ferro”. Pero o que Churchill fai é problematizar o “éxito” de Marlene, desactivar o discurso da “super muller” da era Tatcher a través das súas propias contradicións, evidenciar como as mulleres participan da súa propia opresión ao reivindicaren igualdade parcial dentro da sociedade de clases, sen cuestionaren ese sistema. Non é o teatro de Churchill para público preguiceiro. Queda agardar, agora que contamos coa tradución, que os textos sirvan para o traballo sobre as táboas (xa dende o teatro universitario se acometeu nalgunha ocasión a obra de Churchill), e poidamos ver pronto teatro dese incómodo, dese necesario. // Lara Rozados Lorenzo Igual ca Ignace Leybach Tradución Relatos daqueles que, perdedores, ficarán no esquecemento como o Quinto Nocturno A Biblioteca Compostela de Narrativa Europea tráenos desta volta Nocturnos, o último libro de relatos de Kazuo Ishiguro. Choca que un tipo nacido en Nagasaki apareza nunha colección continental mais estes son os santos misterios das lapelas editoriais. Se Ishiguro escribise aquí as peripecias dun samurai coxo seguro que abriría outro conxunto literario titulado “prosas exóticas” ou “letras orientais”. As historias deste volume fálannos de músicos e melómanos europeos e americanos, situados nun tempo posiblemente próximo á caída do muro, á falta de marcas temporais claras, e a xulgar pola cantidade de referencias ás dificultades que deben ter os do outro lado do pano para se desenvolveren no mundo que os rodea. Semella xa unha marca de Ishiguro a construción de personaxes que habitan un pasado do que non poden desertar, como o mordomo d’O que queda do día, ou os amantes da música melancólica do guión do filme de Guy Maddin, A canción máis triste do mundo. Pero estes personaxes, máis ca literatura europea, semellan un catálogo de historias norteamericanas, invadidos por unha temática propia do capitalismo xa desde os seus comezos. Coma nos filmes de béisbol ou de rugby americano, deportes tan filosóficos coma o mundial de fútbol, o perdedor é o protagonista absoluto. Quizais o “toque europeo” sexa que estes loosers, eliminado todo romanticismo, non van dar feito. Os músicos de Ishiguro son eternos aspirantes a un éxito polo que tampouco devecen. Observados por unha mirada allea, que actúa de Nocturnos · Kazuo Ishiguro · Galaxia, 2010 · 216 páx · 17 euros catalizador das historias ao pór en evidencia a súa mediocridade de intérpretes de música doutros, de mercenarios de hotel, de crooners en declive, os protagonistas dos relatos transitan non-lugares e casas alleas, nunca se presentan na súa intimidade. Viven de prestado e algúns deles son mesmo desagradecidos, un chisco tristes, desde logo en absoluto parecidos a esa imaxe de músico excéntrico e dono de si a golpe de caprichos. Night Windows // Edward Hopper Non sabemos se Ishiguro quixo contar de xeito consciente a historia destoutros, os acompañantes, os dúos de tiroleses, os que responden aos anuncios de “búscase baixista”, pero o retrato non os favorece. Como os nocturnos que dan título ao libro, eles tamén son un xénero menor. Igual ca o Quinto Nocturno, a peza máis popular, igual ca Ignace Leybach, o seu autor, serán esquecidos. Non o digo eu, dío a Wikipedia. // Marta Pérez Pereiro 15 proPostas Crítica/// Ficción emancipada Audiovisual Teleseries como The Wire, liberadas da grella televisiva, posibilitan unha ollada individualizadora sobre un sistema corrupto As rúas de Baltimore serven de escenario para a serie The Wire // Arquivo T he Wire é a obra de ficción norteamericana máis importante deste século e a súa complexidade e ambición van alén de todo programa televisivo anteriormente realizado. Resumindo todas as súas liñas argumentais nun só concepto sólido e inapelable deberíamos dicir que a serie trata da imposibilidade de ser honrado nun sistema corrupto, isto é, no capitalismo contemporáneo. Todos os estamentos sociais son completamente incapaces de loitar cos problemas que se lles presentan, entorpecéndose uns aos outros con todo tipo de accións interesadas e burocratizadas. É máis, non hai unha soa personaxe que ao longo da trama non caia nunha conduta irresponsable, amoral e vantaxista, con independencia das súas intencións. Nun principio The Wire semella outra serie sobre a loita contra o narcotráfico, mais axiña deixa esta premisa para tratar problemas estruturais do mundo actual. Cada unha das súas cinco tempadas centráse nun tema esencial: a guerra contra a droga, o desmantelamento dos sindicatos, a corrupción política, o fracaso da educación e a farsa periodística. Cada novo estamento vai entrelazándose cos anteriores e achegando personaxes; así aparece ante nós o triunfo absoluto dun sistema capitalista capaz de aniquilar calquera iniciativa que poida facer tremer as súas bases. Deste xeito, os creadores da serie conseguen ofrecernos o retrato dunha cidade, Baltimore, exemplo do funcionamento dunha democracia occidental moderna e verdadeira protagonista da trama. A chegada do novo milenio trouxo á televisión norteamericana numerosas series cuxa idea central pasaba por amosarlle ao espectador a metodoloxía utilizada en certo tipo de profesións, especialmente de corte policial ou médico. Pero ao contrario que todas elas, The Wire non utiliza ese proceso como esquema prefixado para todos os episodios (formulación, nó e desenlace), senón que o vemos en “tempo real”; as accións e as súas consecuencias estíranse abarcando escenas, capítulos e incluso atravesando diferentes tempadas. Aquí os procedementos policiais e xudiciais non aparecen sintetizados, senón interconectados nunha gran rede á que se engaden posteriormente a actuación política e a cobertura xornalística dos sucesos. Xa desde o seu título The Wire aparece ante nós como unha conexión co mundo real a través da ficción. Coa escusa dunha investigación policial sobre unha banda de narcotraficantes, a serie colle o seu tempo para amosarnos tanto o traballo policial como as motivacións, intrigas e intereses que existen tras estas accións. Por outra banda, por primeira vez vemos nunha serie aos traficantes como unha organización laboral, sen ningún tipo de maniqueísmo moral, onde cada persoa exerce un traballo cunhas obrigas e remuneracións prefixadas. Así, cada personaxe desenvolve un labor no eido en que lle tocou vivir, e ten escasas posibilidades de cambiar de ámbito polos seus propios medios. Esta forma de organizar a ficción aséntanse sobre un importan- te substrato de realidade. Gran parte do equipo de guionistas ten experiencia previa nas rúas de Baltimore, nos eidos da policía, a educación, o sindicalismo ou o xornalismo. Como di o personaxe de Gus Haynes, editor na ficción do Baltimore Sun, “neste xornal Deus aínda vive nos detalles”, idea extrapolable á escritura da serie. Á utilización de escenarios naturais e actores non profesionais hai que engadirlle un exhaustivo traballo de investigación sobre as diferentes xergas que utilizan os personaxes segundo o seu status. As pontes tendidas entre The Wire e a literatura son numerosas. David Simon, principal responsable da serie, fala xa da traxedia grega como punto de partida dende a súa concepción, e en diferentes entrevistas aparecen mencións a Melville, Dickens ou a narrativa rusa como influencias. A ambición novelesca que se percibe nos creadores leva á concepción de cada escena coma un parágrafo, cada episodio coma un capítulo e cada tempada coma un libro. Isto tamén se relaciona cunha nova maneira de consumir os produtos audiovisuais; gran parte dos espectadores viron a serie ben descargando os episodios da rede, ben facéndose cos capítulos en DVD, medios que están a converterse en hexemónicos para o consumo de ficcións televisivas. Anúlanse así as restricións temporais prefixadas polas canles, permitindo unha maior liberdade de visionado. Carente por completo de escenas explicativas ou presentacións de personaxes, todas as secuencias de The Wire réxense por unha construción “in media res” con abundancia de elipses que perforan a trama, falando con total naturalidade de persoas ou sucesos que aínda non coñecemos ou directamente non chegaremos a ver. Esta situación obriga ao espectador a non perder detalle e facer un traballo extra para o seguimento dos primeiros episodios. “Que se foda o espectador medio” chegou a dicir Simon nunha entrevista; esta é unha obra que crea o seu público, constituíndo a emancipación definitiva das teleseries como formato artístico-literario. // Julio Vilariño proTagonista Crítica Marilar Aleixandre «Non escribimos mollando o dedo no sangue menstrual» Hai olladas e escritas que din alén. En Marilar Aleixandre delatan a quen ousa xogar no gume dos coitelos, para ver a vida correr e poder escribir co seu sangue. Disque para ela primeiro foi vivir e logo escribir. En ambos os dous casos con pasos áxiles e mirada pronta. Cun universo propio que callou en novelas, relatos, poemas e tamén historias para a xente miúda. O pretexto para a conversa foi o seu último libro, O coitelo en novembro (Xerais, 2010), que a autora deu a coñecer en xuño na homenaxe que lle dedicou a Asociación de Escritores en Lingua Galega. // Belén Puñal // Fotos: Mario Llorca D e O coitelo en novembro agardábase que fose un libro compilatorio de relatos, mais ten tal grao de unidade que pode pasar case por novela, como así o presenta a editorial na lapela do libro. Diría que o truco para acadar tal consistencia non está só no artificio literario, o relato marco que constrúes para unir os outros, senón tamén nun universo literario xa maduro despois de dúas décadas publicando. Na túa escrita hai palabras talismán, personaxes que retornan, temas recorrentes… Hai parte das dúas cousas. Todo o que escribimos ten algunha relación porque creamos un mundo con intercomunicacións, como eses túneles que atravesan as montañas nos contos de maxia e que comunican un país con outro. Se tes uns intereses e unha imaxinaría, iso aparece a distintos niveis, como a imaxe dos coitelos, que tamén está nos meus poemas. E iso posibilita darlle unidade a uns materiais que foron escritos en distintos momentos, dende 1996, cando publiquei Lobos nas illas, o meu anterior libro de relatos, até agora. Mais escribir sempre é ficción, sempre é un artificio. Eu non lle creo á xente que di que escribe como lle sae, que non retoca nin corrixe nada. Escribir dá moito traballo, dá moito que pensar, que volver para atrás e para adiante, preténdese que o que se vexa ao final sexa a obra de arte. Como di Pessoa, o poeta é un finxidor. Do que se trata é de finxir o mellor posible. Nese relato central tamén ten moita forza o xogo metaliterario entre realidade e ficción, o que é verdade e o que non o é. A protagonista, unha filóloga que vive nunha Galicia futura, especialista na narrativa d’As mil e unha noites e das Metamorfoses de Ovidio, intenta buscar a verdade sobre Aleksandra Mairal, unha escritora de finais do século XX e principios do XXI, con moitas coincidencias contigo… Ten moita forza nese relato central a historia d´As mil e unha noites, que tamén xira ao redor dunha historia central que enmarca outros relatos, e constitúe así unha boa metáfora do que este libro é: a procura dun marco para outros relatos e tamén a reflexión arredor do verdadeiro e do falso. N’As mil e unha noites non sabemos que relatos son falsos ou verdadeiros, cales formaban parte orixinariamente da obra e cales se incorporaron despois, cal é a verdadeira versión. Igual que hai discusións sobre cales eran as verdadeiras editoriais galegas e se cuestiona se deben considerarse como tales as que, no exilio, publicaban en castelán, ou mesmo se ten posto en dúbida o galeguismo de Luís Seoane porque escribiu en castelán unha parte importante da súa obra. Que é verdade e que mentira? A memoria ocupa un lugar moi importante neste libro. Varios destes relatos recuperan a lembranza dos maquis, da literatura do exilio, dos últimos executados do réxime franquista… Que dirías para refutar esa ladaíña de que a literatura actual está a falar demasiado de memoria? A memoria permítenos manter vivos os feitos e as persoas. Houbo intentos, na transición, para que a memoria non se mantivese. Martín Villa, que aínda está por aí nos consellos de administración, ordenou, despois de morrer Franco, a destrución dos arquivos da Falanxe. No discurso oficial do país houbo unha memoria selectiva ou manipulada. Un exemplo é a serie Cuéntame como pasó. Os que vivimos esa época non nos recoñecemos nela. Responde ao discurso oficial de que a transición foi por consenso. Nela desaparece a loita no movemento clandestino na ditadura de Franco. Mesmo o Partido Comunista, o partido que realmente levou a cabo unha oposición forte durante o franquismo, e xa non falemos doutras formacións de esquerda que despois, ao ficar sen representación parlamentaria, desapareceron ou sobreviviron de maneira residual. O libro toma o seu título dun dos relatos que o conforman, o protagonizado por un Franco agónico no seu leito de morte. Como sentiches a necesidade de facelo protagonista do teu xogo de ficción? Pareceume curioso que sendo Franco galego non fose protagonista dun relato. No mesmo momento en que Franco está agonizando ordena matar dúas persoas da ETA e tres da FRAP. Cando eu estudaba na facultade de Bioloxía en Madrid, tiven moitísimo contacto coa xente da FRAP. Unha destas persoas, que precisamente era galego, Humberto Baena, andaba sempre polas facultades de Ciencias e de Bioloxía daquela. Tamén no relato central se fala moito doutra parte do activismo contra a ditadura: a memoria do exilio, en concreto, a figura de Luís Seoane. Estamos no ano en que se celebra o centenario do seu nacemento. Fíxose o suficiente na recuperación da súa memoria? As editoriais do exilio fixeron moito máis que manter a literatura. Mantiveron o espírito da república e do galeguismo. Hai unha memoria diso? Si, Seoane ten unha fundación na Coruña e é unha persoa recoñecida. Pero eu creo que se lle presta máis atención á súa faceta artística que ao seu labor como axitador, como axente cultural e político, proporcionador dun espazo para un tipo de pensamento radical, republicano e galeguista. Para min iso é o importante das editoriais no exilio, ofrecer un espazo que dentro de España e de Galicia non existía. Préstaselle especial atención no libro á relación de quen escribe coas personaxes. Dise nalgún momento que ás persoas non lle gusta verse convertidas en personaxes. E falas de traizón e usurpación da realidade por parte de quen escribe… Case sempre, cando escribimos, hai algún punto que está ancorado na realidade. Ou en persoas que coñeciches, ou en historias que alguén che contou ou que mesmo liches na prensa. Que ocorre cando literaturizamos a historia doutras persoas? No relato “A morte na arca” hai unha parte do que se conta que lle aconteceu ao pai dun amigo meu. Optei por metelo nunha época totalmente distinta e cambieino de contexto. A historia de “Desaforados muños”, na que un estudante de medicina lle relata, sen sabelo, a historia dun asasinato á propia nai do asasino, contouma o protagonista. Eu cambiei o lugar do crime e o nome da nai. Mais, que dereito tes ti? Eu tómoo como unha metáfora do que é escribir, de como nos apropiamos das historias e, ao escribilas, lles damos ás veces unha intención totalmente distinta. Como di Adrienne Rich, e como cito ao principio do meu poemario Catalogo de velenos (Sociedad de Cultura Valle Inclán / Fundación Caixa Galicia, 1999), todo o que escribimos será usado contra nós ou contra aqueles a quen amamos. proTagonista Crítica // A traizón aos ideais é un tema tamén recorrente na túa escrita, sobre todo nunha novela anterior, Teoría do caos (Xerais, 2001). Sentíchela algunha vez de preto? As persoas que vivimos a loita pola liberdade no franquismo vimos que se conseguían moitas cousas, pero noutras houbo unha gran frustración. Podemos dicir, por exemplo que hoxe en día hai liberdade de prensa e de expresión? Os poderes políticos e económicos teñen capacidade para que non se fale do que non lles interesa. Está claro que houbo traizóns, algunhas moi coñecidas e de gran calado, de protagonistas importantes, e outras pequenas, que seguramente tamén acontecen ao longo da vida de moita xente que renuncia a uns ideais para vivir máis comodamente. Outro tema recorrente na túa obra é o rexeitamento ao outro. Ou ben porque sexan persoas que resultan distintas por algunha peculiaridade determinada (por exemplo, a figura do monstro, que está presente tanto na túa escrita para público infantil como na novela A compañía clandestina de Contrapublicidade [Galaxia, 1998]). Ou ben por tratárense de sectores marxinados. Tal é o caso da poboación inmigrante, en Tránsito dos gramáticos (Xerais, 1993), ou os sen casa, de volta n’A compañía clandestina... Coidas, nese sentido, que a literatura pode contribuír a cambiar algo? Sería moi pretensioso pensar que a literatura vai cambiar o mundo. Penso que o que escribimos sempre ten que ver coas historias que nos preocupan. Hai sectores que semella que non existen porque non se fala deles. Un dos relatos d’O coitelo en novembro, “Vigo no solsticio de inverno”, está baseado nunha proposta real que houbo nun momento determinado na cidade para expulsar os mendigos. Neste libro intento tamén darlle voz ás mulleres, sobre todo a personaxes como os de Xoana de Arco ou a serea danesa, que foron historicamente obxecto de manipulación. Non se trata só de recuperar voces femininas senón tamén a experiencia das mulleres. Di Mila Drexial, en relación a unha das historias d’As mil e unha noites: “O que, na opinión de Mila, non era tan realista, é que a princesa tomase o sexo de Qamar al-Zamán para penetrarse, cando podía usalo doutro modo, frotarse contra el, chegando ao máximo pracer sen necesidade de derramar sangue. Talvez, pese a Xerazade, a historia fose inventada por un home que cría ou quería crear na súa propia versión do pracer das mulleres”… Hai uns anos publicáronse dous libros de relatos eróticos, Contos eróticos / elas e Contos eróticos / eles (Xerais, 1990). Nos escritos por eles, había un par que falaban dunha violación. Despois diso, de todos modos, creo que houbo bos contos eróticos en galego. Da sexualidade feminina fala de forma moi aberta María Xosé Queixán e ultimamente María Reimóndez. E tamén eu o teño abordado nalgún relato. O curioso d’As mil e unha noites é que son relatos que se poñen en boca dunha muller. Dese conto ao que te refires vin varias versións. Nalgunhas delas non pasa nada e os namorados, condenados a espertar un cando o outro dorme, só se dan un bico na fronte. Mais hai algunha versión, coido que na tradución ao castelán de Cansinos Assens, na quea rapaza colle o namorado e se penetra. A reflexión que fai Mila é se verdadeiramente ocorrería así, se o que lle apetecería facer a ela sería realmente penetrarse. Biófila das letras. Aquel día como calquera outro decidiu ser nosa e enfiando desculpas deixouse atrapar por Vigo, o lugar que lle matou a calor que pasara nas súas vidas e que lle deu, como de paso, un compañeiro. Nas costas da cidade, no seu lombo, parou a coller aire de camiño a Compostela e nun patio interior construíu un xardín ventureiro con vidas alleas coas que foi creando a súa, con sementes transformadas en historias sen catalogar. Disque quixo ensinarlle ao mundo como era, o mundo, digo, e censouse emporiso nun lugar chamado ser persoa desde o que desenvolverse de maneira consciente e independente e sendo protagonista fíxose, case sempre, muller. Dotou logo de voz a esas mulleres e foi facendo como fixo con ela, coa forza e o ritmo do rock, coas ganas da mocidade eterna percorrendo o mundo, a falar nas linguas todas do dereito a ser sen que che corten a cabeza, miña Medusa. Seica hai tempo que gosta da traizón e non para en contar, tamén poeta, a gran- Nas entrevistas a escritoras é habitual preguntar pola literatura de mulleres. Supoño que deixará de haber discriminación cando realmente teña o mesmo sentido falar de literatura de mulleres ca de literatura de homes… Claro. E, efectivamente, aos homes nunca se lle pregunta. Non creo que haxa literatura de mulleres en Galicia porque, independentemente das relacións persoais, cada unha temos a nosa propia voz, igual cós homes. O que pasa é que hai unha gran parte da literatura, que se considera universal, que é literatura de 17 des e pequenos que lle aplauden escoitándoa nas prazas. Cos aplausos fixo un muro cun mar de fondo e nel déixase ver pacendo a vaca de Fisterra nos días de borraxo. Probou o salitre e embebedouse, din, nos prados de Toba. Quizais é certo. Ela era das que traballaron a voz nas pedras da ribeira e coa pel propia envolveu un batallón de versos. Tal empresa embebeda ao máis cordo, non ten perda. Desde aquela e moito antes anda atenta aos camiños, búscaos todos, dálle voltas aos lugares, mira nos cotos das árbores e non contenta, ponas ela a medrar. Di que busca escaravellos. Os que a coñecen falan de que esqueceu o que busca, que busca por andar. Aseguran que con ela é preciso ter conta, porque en silencio e a pasos de formiga, recolle semente para botala en todas as frontes, e a quen a vira, aproveitando o día e os camiños, coas mans aínda manchadas de poesía, linguas alleas ou marcas de novela, se lle preguntan quen é ou en que anda, sorrí baixiño e con voz de pensar para non ferir palabra contesta sempre: Vou polo mundo a facer por vida. //Mónica Góñez varón moi connotada. Unha historia escrita por un home na que o sexo se concibe como violación para min é literatura de varóns ou, corrixo, literatura androcéntrica, igual que non é o mesmo falar de literatura escrita por mulleres ca de literatura feminista. A crítica Dolores Vilavedra sitúate como transición entre unha serie de narradoras individuais de finais do século pasado, con forte pegada do feminismo, e a xeración de narradoras que eclosiona na década actual, talvez menos 18 // Crítica proTagonista mos mollando o dedo no sangue menstrual. Entendo que hai un desexo lóxico de subliñar que xa hai mulleres que están normalizando a nosa presenza na literatura, pero creo que unha marca da normalización é que non se considere se é muller ou home quen escribe. Outra cousa é que o poder na literatura, como en todo, siga basicamente na man dos varóns. Unha imaxe habitual en ti é a lingua gallada. A túa lingua de crianza é o castelán. A de adopción, o galego. Como é escribir nunha lingua que non é a materna? Supón un esforzo e sempre tes certa inseguridade. Mais eu introducinme no galego nunhas condicións moi favorables, porque entrei nunha familia en que todo o mundo falaba galego e aprendín como debe aprenderse, por inmersión. É un caso que se deu con máis escritores. Por exemplo, Nabokov, Conrad, ou, na literatura actual, Aleksandar Hemon. condicionadas por esta militancia. Fuches, ademais, a primeira muller en recibir o premio Xerais, que logo gañarían varias desas novas narradoras. Ti sénteste así, como ponte? Non sei que quere dicir iso. Entre esas mulleres non hai ningunha semellanza. O que escriben Inma López Silva e Teresa Moure é completa- mente diferente. Canto ao discurso feminista, tamén está presente en autoras novas como María Reimóndez ou Moure. Eu identifícome moito máis con Xosé Miranda e Xabier Queipo, con como escriben, que coas narradoras de antes e despois da ponte. Que teña dous cromosomas x non é significativo. Non escribi- Ganduxando soños Narrativa Un relato de relatos que Aleixandre calla con mestría N os últimos anos, Marilar Aleixandre prodigouse como narradora no cultivo da novela. Había tempo (case quince anos, dende que publicara o moi aplaudido Lobos nas illas) que non daba ao prelo un volume de relatos, o que non quere dicir que abandonase a súa escrita, pois nestes lustros pasados foron moitos os contos que a autora deu a coñecer a través de libros colectivos, revista e xornais. Aparece agora O coitelo en novembro, unha ampla compilación de toda a contística producida pola autora dende mediados da pasada década ata o presente, que reúne preto de tres ducias de textos de moi variado xorne, tanto no que di da súa temática coma no que respecta ao seu estilo e aínda extensión. O coitelo en novembro –título dun dos contos do libro– reúne dende microrrelatos ata relatos longos, pasando por relatos curtos e minirrelatos. Algúns deles con evidente recendo poético, outros máis discursivos, mesmo algúns de prosa listada ou linguaxe sms. Como non podía ser doutro modo nun volume con tantas historias, os argumentos e temáticas abordados son abondo diversos, cousa que se explica doadamente se se ten presente que estes textos foron nacendo para ser in- A imaxe da lingua gallada tamén se pode aplicar á diglosia. Dixeches nalgún momento que a lingua sobrevivirá se a sociedade aposa por ela. Estao a facer? É pronto para saber cal vai ser a reacción social ao novo decreto que regula as linguas no ensino. Unha cousa é o poder político e outra, a sociedade. Efectivamente, o poder político pasou por unhas eleccións, mais neste caso, aínda que o PP sexa maioría no Parlamento, o voto maioritario non foi seu. Gustaríame ser optimista pero é difícil cando ves como se está deixando de falar galego en moitas zonas, mesmo do rural. A situación actual esixe por parte do galeguismo un esforzo de imaxinación e de integración. Hai sectores indubidablemente galeguistas mais non ao cen por cen en todos os ámbitos. E podes velos nunha libraría comprando só libros en castelán para os agasallos de nadal e dicíndoche que non len literatura galega. seridos en obras con temática pautada (especiais e monográficos) ou mesmo con algún tipo de limitación (espacial, por exemplo). Para que os contos non figurasen un tras doutro en recompilación simple, Aleixandre creou unha estrutura marco coa que ganduxar as historias: unha investigadora dunha Galicia de dentro duns poucos anos dedícase a pescudar na historia da literatura e a prensa galegas na emigración centro e sudamericana da posguerra. Esta estudosa, trasunto da propia autora, anda a especializarse no estudo dos narradores e narratarios nas Metamorfoses de Ovidio e n’As mil e unha noites, de aí o fecundo diálogo entre o rol do personaxe protagonista e o da súa propia creadora, pois dalgunha maneira O coitelo en novembro pretende asemellarse a unha sorte de singular As mil e unha noites en versión de noso. Por tanto, hai neste libro de Aleixandre unha aposta moi definida polo xogo metaliterario, creando unha macroestrutura narrativa que se inscribe nunha tradición occidental vedraia, entre nós tamén ben viva, dende Ánxel Fole e Cunqueiro ata Teresa Moure, por citar só algúns exemplos significados. Logo, cada historia en concreto vai percorrendo os seus mundos particulares, que igual se debruzan nos míseros mundos labregos da preguerra coma nas aventureiras historias de cazadores, o mesmo na paixón desmedida dos amores primeiros que nas éticas insubornables dos avós de antes e que tamén teñen vagar para remansar nun fabulado encontro entre Karl Marx e Charles Darwin no Red Lion, nas penurias dos encarcerados, dos represaliados da guerra civil, a fame negra da posguerra, os aloumiñadores de palabras Ti podes criticala, porque non todo o que se escribe en galego é bo, pero primeiro tes que lela. En Cataluña é totalmente distinta a percepción do amor pola lingua. Este é o Ano do Libro e tamén é un ano de crise para o libro. As medidas que se están adoptando dende a administración son as adecuadas para afrontarmos este momento? Parece que este é xustamente o ano do antilibro. Desaparece a esixencia de que a metade das adquisicións novas das bibliotecas escolares sexan en galego. E faino unha Consellería de Educación que vai gastar un millón de euros en facer propaganda do novo decreto. Por que non se dedica iso a promocionar o libro en galego ou o libro en xeral? As editoriais aínda non asinaron o contrato para a compra de libros editados en 2009 para a súa incorporación ás bibliotecas públicas. Parece que o que se quere, nun momento de crise como este, é laminar as editoriais. En Galicia hai unha política dirixida de modo moi directo contra o galego, como nunca houbo nos tempos de Fraga. Son poucos os autores galegos traducidos, e menos as autoras. Ti formas parte dese reducido núcleo. Como consideras que se vos percibe fóra ? Non sei ben. Só teño traducidas dúas obras de narrativa para adultos, Tránsito de los gramáticos (Acento Editorial, 1997) e Lobos en las islas (Lumen, 2001), que non tiveron moito impacto, e recentemente narrativa e poesía en antoloxías en inglés, á parte da literatura xuvenil (LIX), na que si son unha persoa coñecida en España. Coido que na literatura infantil e xuvenil, unha vez que está dispoñible o libro en castelán, valórase que tipo de obra é independentemente da súa procedencia. En todo caso, está claro que na literatura galega, no caso da LIX… perdidas, as penelopianas redeiras de soños, os relatos tribais, as reescritas mitolóxicas e cervantinas, os contrafacta do lendario sobre sereas e carrapuchiñas, a reivindicación da afouteza de figuras históricas como a de Xoana de Arco, a desesperación que conduce ao suicido, a parodia swifteana para a solución da problemática dos marxinais urbanos, o amor en tempos de hospicios e estafilococos industriais, a defensa ecolóxica, a contística de cerna orientalizante, o absurdo de agoiros e supersticións e ata imaxinativas ocorrencias ás portas do Ceo, entre outros motivos. Os seguidores fieis de Marilar Aleixandre teñen neste O coitelo en novembro unha oportunidade única de se achegar ao mellor da súa prosa breve reunida nun único volume. Amais, que toda esta contística se presente baixo o paraugas arquitectónico dunha estrutura enmarcada moi suxestiva e de continuos repregamentos espazotemporais con deliberados solapamentos e coincidencias de voces narradoras e destinatarios, creando un complexo tecido de instancias emisoras e receptoras, non fai senón contribuír a unha orquestración integral máis atractiva na que a escritora regala aos seus lectores un libro que non os deixará indiferentes, pois nel se amosa, claramente, o que esta autora é capaz de ofrecer. // Armando Requeixo O coitelo en novembro · Marilar Aleixandre · Xerais, 2010 · 272 páx · 17,60 euros proTagonista Crítica // ... existe unha situación de normalidade que non hai nos outros xéneros... Na miña xeración tradúcese todo. Agustín Fernández Paz e Fina Casalderrey teñen toda a súa obra traducida en castelán. Igual que penso que é importante que haxa unha política de tradución ao galego de obras doutras linguas, tamén sería moi importante que houbese unha política de promoción de autores galegos, como acontece noutros sitios, por exemplo nas Baleares, para que se coñecese o que estamos a facer. Pode haber obras interesantes que non son traducidas porque ninguén ten a posibilidade de saber delas. dos españois estiveron retidos nunhas salinas francesas ao rematar a guerra civil… Anllar, racha? A materia primas coa que escribimos. As palabras. Mila Drexial atopa nunha libraría unha serie de escritos esquecidos de Aleksandra Mairal, supoño que un trasunto de ti mesma… Non necesariamente. Na túa escrita hai palabras que son chave. Se che digo coitelo, que me dirías? Neste momento, novembro. Sal? O sal estará moi presente na miña próxima novela, que aínda estou empezando. O sal ten unha dobre vertente. Por unha banda está asociado a aspectos de bendición, de compartir, de dar a benvida, de purificar. Como no conto de Alí Babá, no que a criada Marjane descobre que o capitán dos bandidos quere matar a Alí Babá porque pide que non lle boten sal na comida, pois unha persoa, despois de com- 19 partir o sal con outra, non a pode matar. E por outra banda, o sal ten un potencial negativo. Sementar os campos de sal é unha maneira de facelos improdutivos. Ao mesmo tempo, para min representa o mar e as bágoas. Neste vindeiro libro, o sal terá que ver co exilio, porque acabo de aprender, nunha viaxe que fixen este verán, que un grupo de case 1.000 refuxia- Aleksandra e os seus escritos fican no esquecemento. Como te ves a ti mesma nun futuro? Aínda que haxa un xogo co meu nome, non pretendía representar un personaxe específico senón falar do que pode estar ocorrendo agora cos libros e coa literatura. E non o digo por internet, que para min non lle supón ningún perigo aos libros. Senón porque unha boa parte dos autores famosos son presentadores, xornalistas ou personaxes televisivos, e confúndese a persoa que toma en serio escribir con aquela que aparece nun programa contando a súa vida e xa pasadomañá está publicando a súa biografía. Quería esaxerar o que pode pasar con libros que si foron escritos en serio e que poden quedar esquecidos. Mais eu non son guapa como Aleksandra Mairal. proSpección Crítica Contra o mito freudiano Ou de como matar o pai sen acabar no diván En abril saía do prelo Le crépuscule d’un idole. L’affabulation freudienne (Grasset), onde Michel Onfray lanzaba unha completa operación de derruba da figura de Freud que provocou unha furiosa reacción dos pro freudianos. A verdadeira relevancia dunha polémica fundamentada no recurso ao biográfico cuestiónase aquí, ao tempo que se realiza un percorrido polo sentido político da obra do psiquiatra de Viena. A contestación que o pensamento feminista fixo á herdanza de Freud, resituando o corpo no cruzamento entre o natural e o cultural, completa a ollada. // Miguel Vázquez Freire O panfleto antifreudiano de Onfray pode sintetizarse en catro grandes afirmacións. A primeira: que a psicanálise non é unha ciencia, como pretendía Sigmund Freud, senón en todo caso unha filosofía. Segunda: que a psicanálise, en tanto que terapia, non cura nin curou nunca, é “unha póla do pensamento máxico” que no mellor dos casos funciona como un simple efecto placebo. Dúas afirmacións con amplos precedentes, desde antes mesmo de que Karl R. Popper colocase a psicanálise entre as pseudociencias. Terceira: a psicanálise vén operando como unha auténtica relixión, coa institucionalización dunha “organización militante extremadamente xerarquizada”, capaz de funcionar “como unha metafísica de substitución nun mundo sen metafísica”, o que xa fora afirmado, entre outros, por George Steiner (nas conferencias de 1974, logo editadas co título Nostalxia do absoluto). A cuarta é a máis devastadora desde a perspectiva do recoñecemento ético biográfico da figura do propio Freud: Onfray non só sostén que as principais teses psicanalíticas distan de ter un carácter universal, pois só reflicten os desexos e inclinacións do mesmo Freud, senón que engade aínda que os máis célebres casos, que a escola psicanalítica ten presentando como as curacións emblemáticas do fundador, non foron tales senón vergoñentas falsificacións. O HOME E A OBRA O principal problema que presenta a revisión de Freud que nos propón o autor do Tratado de ateoloxía é a mesma desmesura do afán descualificador. Que ademais esa descualificación se apoie fundamentalmente no descrédito moral da persoa, evoca o vello vicio do argumentum ad hominem. Freud puido ser unha persoa reprobable e, malia todo, a psicanálise pode ser unha teoría meritoria. Neste sentido, resulta ilustrativo comparar o tratamento que Onfray dá ás relacións de Freud coa filosofía, coas que se poden atopar, por exemplo, en El legado de Sigmund Freud. Una relectura de la Ilustración, traballo recentemente publicado polo profesor santiagués Manuel Pombo. O que Onfray contempla como mostra da falta de orixinalidade das ideas freudianas, é presentado por Pombo como proba da inserción da psicanálise no debate radical da filosofía arredor dos límites do ideal ilustrado. Poderiamos dicir que, en realidade, á marxe dunha avaliación estritamente biográfica do psiquiatra vienés, pouco importa que este, como asegura Onfray, estivese empeñado en borrar as pegadas dos autores (Schopenhauer, Nietzsche) que o precederon na concepción do inconsciente. O realmente relevante é avaliar en que medida as achegas freudianas renovan os discursos precedentes. Lendo Le crépuscule… un percibe como se o seu autor se movese dominado por un empurre antagónico ao que adoitan padecer os máis dos biógrafos. Se destes se di que acaban como posuídos polo espírito da figura biografada e tenden a ser con ela máis benévolos ca críticos, Onfray semella enfrontar a súa revisión de Sigmund Freud como obrigado por un furioso axuste de contas no cal ningunha avaliación positiva pode ter cabida. A tentación de aplicar o propio Sigmund Freud // Andy Warhol Onfray semella enfrontar a súa revisión de Sigmund Freud como obrigado por un axuste de contas no cal ningunha avaliación positiva pode ter cabida esquema psicanalítico é evidente, máis cando o propio Onfray nos ten informado da súa primeira etapa de lector adolescente e afervoado dos textos freudianos, así como da serodia caída do cabalo no seu particular camiño de Damasco. A furia antifreudiana non sería, logo, senón o (psicanaliticamente) previsible asasinato do “pai”, merecedor dunha revisión crítica posterior máis distanciada… quizais no diván psicanalítico? Direi axiña que neste punto eu me sinto máis próximo a Onfray, quen, coido que con razón, denuncia o que el denomina (unha vez máis, iso si, con innecesario exceso despectivo) “ferrollazo (verrouillage) sofístico”, isto é, a tendencia do discurso psicanalítico a integrar como síntoma neurótico toda crítica da psicanálise, procedemento que, en efecto, derivaría na imposibilidade de calquera refutación. ALÉN DA CIENCIA, ALÉN DA ILUSTRACIÓN Mesmo así, acabo pechando o libro cunha sensación de inxustiza. E o mesmo Onfray proporcióname a clave cando, nas páxinas finais, analiza as razóns do éxito do freudismo. Deixando de lado a reiteración do carácter xerárquico e disciplinado que Freud impuxo á psicanálise (explicación obviamente insuficiente, cando outras organizacións semellantes teñen con todo fracasado), as dúas razóns fundamentais serían a introdución da sexualidade no pensamento occidental, por vez primeira dun xeito descargado de toda moralidade; e o se constituír nunha das visións postmetafísicas que mellor responde ao repregamento sobre o eu que caracteriza ao nihilismo contemporáneo. É a investigación e afondamento nestas notas, á marxe da estrita avaliación científica, as que conducen a situar o pensamento freudiano como un dos eixes claves na revisión das aporías do discurso ilustrado que domina o pensar filosófico actual, tal como enxerga, por exemplo, o traballo de Pombo. E é o que o lector bota en falta no inflexible e unilateral enxuizamento de Onfray. Eu diría que este, obsesionado por negar a Freud desmentindo o que o propio Freud pensaba de si mesmo, acabou esquecendo que o NOSO Freud, o único finalmente relevante para alén de academicismos estreitos e/ou mitomanías, hai tempo que deixou de ser o que el mesmo pensaba ser. Como di Julia Kristeva, centrar hoxe o debate sobre a psicanálise na súa “cientificidade”, entendida ao xeito positivista (como o entendía orixinalmente o propio Freud, fillo finalmente do seu tempo), supón retrotraerse a un debate epistemolóxico do pasado século. proSpección Crítica // Freud e a política // M. V. F. Die Besitzkröten (Sapos propietarios) // George Grosz N o seu demoledor ataque contra Freud, Onfray inclúe tamén a denuncia dun Sigmund Freud admirador do fascismo de Mussolini e contemporizador co nazismo. “Progresista ou revolucionario, Freud?”, pregúntase Onfray, para retrucar de seguido: “en absoluto. Era un arteiro conservador, gardián dos bos costumes e partidario dos réximes autoritarios”. FREUD E O FASCISMO En que se apoia o polémico pensador francés para trazar ese retrato político do psiquiatra vienés? Hai, en primeiro lugar, a anécdo- ta dun discípulo italiano, nos primeiros anos do acceso ao poder do fascismo, que lle presenta ao pai dun paciente, fascista fervente. Este pídelle a dedicatoria dun libro para llo entregar ao duce, cousa que Freud efectivamente fai, e con palabras que Onfray interpreta como indo para alén do que cabería agardar dunha simple fórmula de cortesía. Hai algunhas alusións a certas testemuñas segundo as cales Freud tería visto con non malos ollos a política autoritaria do almirante Horthy en Hungría e do chanceler Dollfuss na propia Austria. Hai, por fin, as evidencias de que Freud adoptou toda clase de cautelas para evitar calquera tipo de enfrontamento co novo réxime alemán do III Reich, ata o punto de aceptar colocar á cabeza da Escola Psicanalítica un psiquiatra non xudeu. En realidade, que Sigmund Freud era un home de concepcións políticas conservadoras, e que a mesma teoría psicanalítica, segundo este a concibiu, tiña un carácter eminentemente conservador, moi distante da lectura que posteriormente farían, por exemplo, os freudomarxistas da Escola de Frankfurt, é algo ben coñecido. Freud era moi consciente do que as súas ideas tiñan de desafío contra a maior parte das concepcións dominantes na ciencia da súa época, mentres que simultaneamente aspiraba a que fosen recoñecidas con todas as beizóns e predicamentos favorables que a ciencia oficial reservaba para o “confirmado” ou “establecido”. Esta tensión marca tamén a inserción política da psicanálise. Interpretar, no sentido que parece facer Onfray, o pesimista e absolutamente desesperanzado berro sobre a condición humana d’O malestar da cultura, obra que Freud escribiu baixo a influenza das terribles matanzas da Primeira Guerra Mundial, como unha simple reacción anti-ilustrada e irracionalista, semella unha inxenua volta ás lecturas do racionalismo ilustrado ao xeito do Asalto á razón lukacsiano. Algo que sorprende especialmente en alguén que se presenta como un lector apaixonado da crítica nietzscheana da ilustración, liña onde cabe inserir o texto freudiano. FREUD E OS XUDEUS Seguramente o que resulta especialmente chocante é a presentación dun Freud, xudeu, disposto a chegar ás máis humillantes concesións diante do réxime nazi. En realidade, a posición de Freud con respecto á súa condición xudía, resístese a simplificacións. Freud é un xudeu non practicante, autor de textos que a comunidade relixiosa xudía verá como auténticas blasfemias (léase Moisés e a relixión monoteísta) e responsable dunha das concepcións materialistas da relixión máis influente na nosa época, como por certo Onfray, autor dun popular Tratado de ateoloxía, ben sabe. Pero a interpretación que este fai do freudismo como expresión do “nihilismo da época” condúceo a culpalo de aliado intelectual do nazismo e finalmente de unificar a vítimas e verdugos, ao situar nun mesmo plano, desprovisto de calquera distanciamento ético, os desaparecidos nos fornos crematorios de Austwitz (entre eles, as dúas irmás do doutor vienés) e os oficiais nazis que dirixían o campo. Como se fai esta equiparación? Mediante un moi discutible salto analóxico. Da tese psi- 21 19 canalítica da indefinición entre doente psíquico e persoa sa –xa en si mesma cuestionable: non é o mesmo dicir que a psicanálise reduce a distancia entre doente psíquico e individuo san, o que é certo, que asegurar que elimina absolutamente esa distancia, algo ben máis discutible– pasa Onfray a establecer que esa indistinción se traduce na indistinción paralela entre vítimas e verdugos. Podería aceptarse unha certa equivalencia (nunca identidade) entre “doente” e “vítima”, pero en base a que a do “san” e o “verdugo”...? DO FREUDOMARXISMO AO BIOPODER Na miña opinión, o carácter unilateral do ataque de Onfray evidénciase no tratamento do posfreudismo. Exime da descualificación que aplica a Freud, aos freudomarxistas Reich e Marcuse, e mesmo á relectura existencial da psicanálise que efectúa Sartre. Por que? Só atopo unha explicación: porque as propostas ideolóxicas, políticas, destes autores, coinciden coas do propio Onfray. Agora ben, como se pode salvar a estes autores sen levantar previamente a condena, cando menos parcial, de quen os inspirou? Cando Onfray denuncia que só quen non ten lido a Freud pode colocar o seu retrato a carón dos de Marx ou o Che, non habería que estender a mesma crítica aos Reich, Marcuse e Sartre? Coido que é aquí onde naufraga especialmente o traballo de Onfray. Poida que non sobren as críticas da sacralización ou mitoloxización da figura de Freud. Pero non parece que a necesaria operación de desmitoloxización se deba efectuar mediante unha simple inversión demonizadora. Neste sentido, sorprende que Onfray non tome máis en conta unha das direccións críticas co freudismo que, na miña opinión, resulta máis reveladora, xustamente porque apunta, non ás súas insuficiencias, senón ao que encerra de problemática a súa mesma positividade. Isto é: antes de denunciar que a psicanálise non ofrece aquilo que promete, que é unha fraude, como proclama Michel Onfray, trataríase máis ben de situar o seu éxito –porque ese éxito existe, como o propio Onfray recoñece–, na senda da crítica foucaultiana da teoría clásica do poder. Así, tal e como propón Deleuze no Antiedipo, a psicanálise aparecería como un dispositivo máis ao servizo da administración dos corpos e da vida por parte do biopoder que caracteriza as sociedades contemporáneas. Este podería ser un enfoque crítico para resituar á psicanálise hoxe. Pero non foi o camiño escollido por Onfray. El preferiu chamar a atención sobre as pequenas miserias do home Freud no canto de investigar sobre as grandes luces e sombras que proxecta a súa obra. 20 22 ////Crítica proSpección Para seguir lendo. M. Onfray, Le crépuscule d’une idole. L’affabulation freudienne (Grasset, 2010) é o texto que acaba de provocar o debate en Francia, seguramente xa en proceso de tradución ao castelán, como está ocorrendo coas últimas obras do polémico filósofo francés. Le livre noir de la Psychanalyse, conxunto de artigos de varios autores compilados baixo a dirección de Catherine Meyer (Les Arénes, 2010, última edición revisada), é o texto que, segundo confesión propia, abriu os ollos a Onfray sobre a impostura freudiana. Para seguir o debate entre Onfray e os pro freudianos, como Elisabeth Roudinesco e Julia Kristeva, é recomendable acudir ao sitio web de Le Nouvel Observateur ou a BibliObs.com. El legado de Sigmundo Freud. Uma relectura de la Ilustración, de M. Pombo Sánchez (Lugar Editorial, Buenos Aires, 2009) é unha completa revisión da obra freudiana, baixo un enfoque académico e eminentemente filosófico. O mesmo autor tiña xa entregado, na colección Pensamento de editorial Baía, un traballo máis reducido sobre o mesmo Freud (Sigmund Freud, nº 24 da colección). Unha avaliación da contribución da psicanálise á cultura contemporánea pode atoparse nos artigos de diversos autores (S. Tubert, C. Gómez Sánchez, J. Arregui, entre outros) que abren o nº 5/6 da revista de pensamento contemporáneo Pasajes (agosto 2010); tamén ten un notable interese a entrevista con J. Starobinski sobre as relacións entre psicanálise e literatura. As conferencias radiofónicas de G. Steiner foron traducidas ao castelán non hai moito: Nostalgia del absoluto. Siruela, Madrid 2001 (nova edición no 2007). Sobre o debate entre feminismo e psicanálise Psicoanálisis y feminismo. Pensamientos fragmentarios, de J. Flax (Madrid. Cátedra. 1990), cun excelente prólogo de S. Tubert. Tamén Crítica feminista al psicoanálisis y la filosofía, de López Pardina e Oliva Portolés (Madrid. Editorial Complutense, 2003); de Simone de Beauvoir, o segundo capítulo do primeiro volume de El segundo sexo, “El punto de vista psicoanálitico” (Madrid, Cátedra, 2000, traducción ao galego en Xerais. Vigo. 2008); La Sexualidad femenina y su construcción imaginaria, de S. Tubert (Madrid, Ediciones El Arquero, 1988); Psicoanálisis y feminismo , de J. Mitchell (Barcelona, Anagrama, 1976); El freudismo, un feminismo descarriado, de S. Firestone en La dialéctica de la sexualidad (Barcelona. Kairós. 1976); La construcción del sexo. Cuerpo y género desde los griegos hasta Freud, de T. Laqueur (Madrid, Ediciones Cátedra, 1994); Cuerpos sexuados, de A. Fausto Sterling (Barcelona, Melusina, 2006); Teoría literaria feminista, de M. Toril (Madrid, Cátedra, 1999); Espéculo de la otra mujer, de L. Irigaray (Madrid, Akal, 2007); El pensamiento heterosexual, de M. Wittig (Madrid, Editorial Egales, 1992); El orden simbólico de la madre, de L. Murado (Madrid, Horas y Horas, 1994); Feminismo, diferencia sexual y subjetividad nómade, de R. Braidotti (Barcelona, Gedisa, 2004); El género en disputa, de J. Butler (Barcelona, Paidós, 2008). // M. V. F. Psique e feminismo na encrucillada // Mercedes Expósito García Bella and Sigmund Freud // Jane Mc Adam Freud D ende o momento en que perseguen cambios político-ideolóxicos, feminismo e psicanálise son xeitos de pensar dende a resistencia. Por outra banda, a longa relación das feministas coa psicanálise mantense nunha oscilación polémica entre detractoras e defensoras. Ofreceremos unha topografía imprecisa destes espazos de debate xa que é imposible condensar en poucas liñas análises que abranguen décadas de pensamento crítico. A teoría freudiana baséase na aceptación das diferenzas anatómicas entre os sexos masculino e feminino. A superación do complexo de Edipo na etapa infantil fai que a persoa oriente os seus desexos eróticos cara ao proxenitor do sexo contrario co conseguinte ingreso na sociedade heterosexual. Amais disto –e aquí entramos no punto polémico que orixinará moitas críticas feministas– Freud sostivo que nenos e nenas só recoñecen o órgano sexual masculino e a conseguinte oposición fálico-castrado. A castración real das nenas diferénciase da ameaza imaxinaria de castración que planea nas psiques dos nenos que non respectasen o tabú do incesto. O feminino como mutilado semella unha constante das análises psicanalíticas. Simone de Beauvoir considerou que o destino das persoas non depende da súa anatomía, como sostiña Freud, senón da súa situación social. Non é o pene o que envexan as nenas –pensaba– senón os privilexios sociais de que gozan os nenos e homes. Hai nenas que non só non envexan a posesión dese órgano senón que o consideran unha excrecencia carnal. Nesta mesma liña, atopamos autoras como a francesa Monique Wittig que, ademais de rexeitar a psicanálise freudiana e lacaniana, rexeitan tamén a diferenza muller-home adoptada polo feminismo da diferenza heterosexual. Crítica severa, considera que a institución psicanalítica oprime as persoas psicanalizadas. O psicanalista aprovéitase dos desexos que estas persoas teñen de se comunicaren con alguén; supón unha explotación económica –pois o contrato do psicanalizado co psicanalista pode durar toda a vida– pero tamén unha explotación ideolóxica e política, xa que na teoría psicanalítica se dá por sentado de xeito acrítico que o que funda a sociedade é a heterosexualidade e a familia, o cal implica unha orde masculina e patriarcal. Porén, en medios intelectuais franceses, o interese pola psicanálise foi importante. Autoras como Irigaray, Cixous e Kristeva adoptan, sempre dende posicións críticas, a interpretación lacaniana de Freud. A primeira, expulsada da Escola Freudiana de Lacan, considera que o feminino non ten representación cultural e que aínda que Freud se someteu ás regras misóxinas da tradición cultural occidental, a súa teoría pode ser útil para cuestionar esa orde masculina. Na procura de valores alternativos, Irigaray ve como posible, por exemplo, aproveitar as teorizacións da etapa preedípica do vínculo coa nai como modelo de relación afectiva que as mulleres establecen entre elas. Se unha parte do feminismo francés, seguido polo feminismo italiano, aceptou a psicanálise, no mundo angloamericano os argumentos feministas freudianos non se coñeceron ata a publicación nos setenta da obra de Juliet Mitchell. Nos Estados Unidos, as posturas críticas virán da man do chamado feminismo radical, entre outras Kate Millet e Shulamith Firestone. Para entender os fundamentos da psicanálise, é preciso ter en conta que aspectos constitúen o seu centro de interese. O saber psicanalítico trata non cos corpos físicos senón con realidades inmateriais que nomeamos coa palabra psique. Se a expresión corpo sexuado xa é bastante problemática, a expresión mente ou psique resulta aínda mais imprecisa. Que intentamos nomear cando falamos de sexo… un aparello xenital, un sistema hormonal, un conxunto de xenes ou as tres cousas ao mesmo tempo? Se definimos os corpos como xenitalmente masculinos ou femininos, deixamos de lado a porcentaxe de seres humanos con corpos hermafroditas ou intersexuados. Se os definimos hormonalmente, atopamos que as chamadas hormonas masculinas e femininas existen en cantidades variables tanto nos corpos con xenitais masculinos coma femininos e intersexuados. Dende a perspectiva xenética, corpos con xenitais femininos e que polo tanto deberían ser XX, resulta que xeneticamente son XY. Véxase, sen ir máis lonxe, o caso da deportista galega María Patiño. Cando falamos de psicanálise estamos a referirnos ao desenvolvemento psíquico. Agora ben, as psiques ou mentes están incardinadas e a diferenza de sexos masculina e feminina constitúe o límite que non pode franquear a teoría psicanalítica. As derradeiras análises do feminismo poñen en dúbida a propia noción corpo sexuado e admiten que pode haber máis de dous sexos ou xéneros . Sendo corpo e psique efectos dunha historia persoal e dunha cultura, o sexo anatómico (feminino, masculino, hermafrodita, intersexo) non coincide coa identidade sexual (sentirse muller ou home) nin co desexo sexual (homo ou heterosexual). Deste xeito, pode definirse alguén como anatomicamente muller pero ter unha identidade masculina (unha muller que se sente home) e o seu desexo sexual orientalo cara os homes e polo tanto ser heterosexual. En definitiva, as persoas identifícanse co feminino ou o masculino independentemente do seu corpo, máxime na nosa sociedade na que as tecnoloxías cirúrxicas permiten modificar o sexo anatómico e hormonal. Hermafroditismo e intersexualidade constitúen temas pendentes de recoñecemento social. O que define a situación destas persoas é a invisibilidade e a carencia de representación simbólica. Aínda que o desenvolvemento psíquico configura o centro de atención da psicanálise, o propio Freud declarou que a igualdade dos sexos non tiña moito sentido, baseándose non en datos psíquicos senón en que as diferenzas morfolóxico-anatómicas tiñan que exteriorizarse no psiquismo. Observamos que a psicanálise, en consonancia coa ciencia médica, parte dun modelo de dous sexos que relega os terceiros e os cuartos sexos a categoría do invisible. Un corpo intersexuado non é lingüisticamente intelixible, de aí que teña que encaixar nalgún dos dous polos: masculino ou feminino. As intervencións medico-cirúrxicas, recoñecidas legalmente, constrúen ese corpo de acordo á norma feminina ou masculina. Non son os nosos sistemas médicos e xurídicos os que se adaptan ao que hai, a existencia de varios sexos, senón que, de xeito ben paradoxal, son os corpos intersexuados os que han de se adaptar ao que a nosa sociedade establece: un corpo é home ou muller. Non hai termo medio. O corpo é o punto de partida para un punto de chegada: a psique masculina e ou feminina. Malia que a psicanálise considera determinante a anatomía no desenvolvemento da vida psíquica, o feminismo en xeral sitúa o corpo na encrucillada do natural e o cultural. Fausto Sterling, bióloga, feminista e historiadora da ciencia estima que a idade, a dieta e o exercicio físico modifican a fisioloxía e a anatomía das persoas. Non hai nada sexual nin morfoloxicamente invariante e puro. Beauvoir opuxo a Freud a célebre afirmación de que non se nace muller e que a anatomía non marca o destino psíquico. Silvia Tubert, feminista do ámbito español, considera que a psicanálise freudiana non reduce a muller ao seu destino natural nin social. Pensa que se acusamos a Freud de tomar ao home como norma e a muller como o diferente-inferior, ao mellor non se pode facer xustiza e considerar as mulleres iguais pero diferentes. Deste xeito, tenta rescatar o valor da psicanálise para o feminismo. proPostas Crítica // Por que Steiner? Ensaio Os artigos de Steiner ancoran no cosmopolitismo ilustrado e nunha moral xa caduca O sentido do humor é o único que podemos perdoarlle a un moralista, e iso é algo do que George Steiner sabe tirar proveito. Comprendémolo no que tal vez sexa o acerto expresivo máis grande deste volume, no que Robert Boyers prologa e reúne as recensións que publicou periodicamente no The New Yorker, entre os anos 1967 e 1997. Falando de Anton von Webern, Steiner refírese á confidencia que o músico, estrañado pola recepción dalgunhas das súas obras, lle fixera a un alumno: “Algún día, no futuro, mesmo o carteiro ha asubiar as miñas melodías”. E o crítico conclúe: “dado o carácter dos nosos servizos postais, este non vai ser o caso”. É notable o sentido da ironía e, no entanto, o humor non sempre abonda. Que Punto de vista // Antoni Abad quería dicir exactamente Steiner coa perífrase “o carácter dos nosos servizos postais”? Ese é o problema que teñen os sabios: adoitan dalo todo por suposto. A lectura da escolma dá testemuño da inmensa cultura ilustrada dun cidadán cosmopolita, e é raro o libro do que non poida extraerse algo de valor. Probablemente moito, neste caso. A cuestión é a que prezo. Ao prezo de hipostasiar o Holocausto como se fose a única cuestión política do pasado século? Ao prezo de inferir que a homosexualidade de Anthony Blunt explica a súa sensibilidade na crítica de arte? Ao prezo de considerar que Simone Weil é “a primeira muller entre os filósofos”? A moi cuestionable vinculación entre pensamento e masculinidade dá testemuño do antifeminismo dende o que está escrito este último artigo. A isto hai que sumar a tendencia, dificilmente desculpable nun teórico da cultura, á gratuidade de certas inferencias psicolóxicas (tales como a atribución a Weil dunha “negación da sexualidade e do seu propio sexo”), así como a confusión entre autocrítica e antisemitismo en certas obxeccións da filósofa á tradición hebraica. Por contraste, as palabras de Weil, que el mesmo cita, resoan hoxe cunha estraña calidade anticipadora, nun intre en que Gaza non fica tan lonxe da Shoá: “Se os hebreos, como pobo, levasen a Deus dentro deles, preferirían sufrir a escravitude imposta polos exipcios –e provocada polas súas exaccións– que gañar a liberdade masacrando todos os habitantes do territorio que habían de ocupar”. O probable autoodio de Weil ‒–deducible do termo 'exac- cións'– non debería eximir a Steiner de tratar coa mesma sensibilidade a Nakba palestina que o Holocausto xudeu. Formulándoo nos termos da propia constitución da moderna teoría crítica, cómpre reparar no feito de que Steiner é só cinco anos máis vello ca Edward Said. Quere iso dicir que un mestre non pode aprender nada dun discípulo? Moi ao contrario. Xa os vellos humanistas se prezaban de contraer débedas non só cos sabios que os precederan, senón sobre todo cos seus contemporáneos. O problema non é tanto que George Steiner sexa un moralista como que a súa moral xa non é a nosa. Nun tempo en que cada vez volven estar máis presentes as relacións entre a literatura e a ética, a literatura e a política ou a literatura e o dereito (cavilemos no último ensaio de Claudio Magris), a axenda marcada por Steiner neste ámbito resulta un tanto inactual, cando non francamente inoportuna. O seu rexeitamento a calquera forma de acción social afastada dos ideais da democracia liberal burguesa ou o xeito en que tende a interpretar en clave mística cuestións como as catástrofes ecolóxicas dan a medida da súa capacidade de concreción na análise política. Como contrapeso, a súa agudeza e a habilidade coa que emprega a sentenza (“Lévi-Strauss resulta ser un artista do desdén”) case nos reconcilian co estilo ilustrado e coa distancia olímpica cos que adoita aprehender os problemas do mundo. Historicamente o tradicionalismo non foi estraño aos pensadores da literatura. Samuel Johnson, se cadra aínda o mellor crítico de Shakespeare, e autor de numerosos panfletos políticos, foi tamén un virtuoso do conservadorismo. Mediados os anos noventa, os inimigos de Harold Bloom atoparon na súa obra The Western Canon unha ocasión para denunciar o nesgo fondamente elitista do saber humanístico. Aínda que poidamos gozar da lectura de Johnson, de Steiner e de Bloom, como podemos gozar de calquera obxecto de intelixencia ou de beleza producidos pola man humana, xusto é recoñecer que, por tras desas “palabras, palabras e pa- 23 labras” están tamén os excluídos ‒e as excluídas‒ da intelixencia e da beleza. Por fortuna certa teoría da literatura comprendeu a tempo que “a comparación non é unha razón”, e que o cosmopolitismo ilustrado adoito reproduce e perpetua as relacións de poder. Prefiro non aventurar cales puideron ser as razóns de Xerais para traducir este volume. Dende un punto de vista lóxico, o libro só cobraría sentido baixo as seguintes condicións: a) en tanto apéndice das obras completas de George Steiner; b) en tanto curiosidade chamada a circular nun campo cultural que, como o latinoamericano, xa tivese coñecido a Steiner de vello; c) en tanto reclamo nunha comunidade que, como a catalá, o venerase a distancia. Non cumpríndose, aquí e agora, ningunha desas tres condicións, a unha só lle resta preguntar “por que Steiner”? (Asumo implicitamente a premisa de que o morbo non debería ser un criterio editorial). É unha mágoa que o talento das tradutoras –notable na maior parte dos casos e extraordinario en non poucos– non fose aplicado a obras como Antigones, The Death of Tragedy ou In Bluebard's Castle. Na lapela, no entanto, anúnciase unha versión futura do After Babel. De novo, por que non algo de Judith Butler ou de Gaiatri Spivak? O poeta escribiu: “América, as túas bibliotecas están cheas de lágrimas”. Unha compréndeo ben cando, ao ler as referencias aos libros de que Steiner escribe recensión, The New Yorker considera importante indicar o seu exacto prezo en dólares. Dado o innegable talento dalgúns editores estadounidenses para os cartos, seguro que eles non choran polo estado xeral das políticas de tradución. // María do Cebreiro Rábade Villar George Steiner en The New Yorker · George Steiner, Lara Domínguez, Patricia Buján, Saleta Fernández (trad.) · Xerais, 2010· 408 páx · 26 euros 24 // Crítica proPostas Paso a nivel Ensaio Pensamento autocrítico e resistencia cultural O Cineclube de Compostela ofrece neste libro materiais e formas discursivas de innegábel interese e utilidade para reconsiderar desde o compromiso crítico un aspecto fundamental da realidade e dos simulacros políticos na posmodernidade. Nada menos que o proceso de autocuestionamento do ideario, estratexias e axenda dos movementos de resistencia, en especial daqueles que incorporan algún programa cultural como fundamento ideolóxico ou como ariete social da intervención desenvolvida. Falar de movementos, de acción colectiva, é acaído porque a resistencia cultural hai que pensala neses termos, sen prexuízo de que a mediación e a axencialidade posúan asemade un vector individual, visíbel no caso de certas producións artísticas e teórico-críticas (e para iso, non sempre). De feito, este volume admite ser lido en dúas perspectivas, non complementarias nin tendentes a síntese ningunha, que introducen dinámicas habilitadoras dun debate obrigado. Sobre todo para a esquerda. Por unha parte están o limiar de Isaac Lourido, o ensaio epilogal de Slavoj Žižek, os vintedous textos dos colaboradores, o cedé coa música experimental do trío Urro, a maquetación de X. Carlos Hidalgo, a colaboración con Estaleiro Editora. Doutra parte, aparece o intelectual Non conciliados. Argumentos para a resistencia cultural · VV. AA.· Cineclube de Compostela, 20010 · 216 páx · 5 euros colectivo que dalgún modo é –vén sendo– o propio Cineclube. Cunha rede de apoios-citacións que invoca o pensamento de Gramsci, Benjamin, o materialismo cultural británico, Weiss, Debord, Foucault, Badiou, Bensaïd, Žižek, e que dialoga en particular, como non podía ser doutro xeito, coa cinematografía. E isto xa desde o propio título do libro, eco do filme Non réconciliés (1965), de Straub e Huillet, que Aurelio Castro aborda no seu contributo ao volume. Outros capítulos fan o propio con producións de De Sica, Antonioni, Bertolucci ou Farocki. É necesario observar a dimensión xeracional da proposta: un núcleo nada (pre)ocupado en vixiar ortodoxias nin cohesións grupais e no que a maior parte das voces, todas agás as de Alberte Pagán, Belén Gopegui, José Manuel Sande e Xesús González Gómez, corresponden a ensaístas, xornalistas, documentalistas e analistas culturais nacidos entre 1975 e 1985, e que por tanto parece improbábel que chegasen a iniciar camiño de volta ningún. Fotograma do filme Nicht versöhnt // Straub e Huillet Con todo, o máis relevante paréceme que sexan dúas notas. A primeira é a axilidade, a intensidade e mesmo a eficacia dunha reflexión non condicionada, dunha análise que non concede espazos a doxa ningunha, que non o fai nin nos temas máis delicados (o nacional, por exemplo). Diría aínda que se trata en xeral dunha discursividade non primordialmente instrumental ou programática, aínda que achegas como as de Samuel Solleiro, Lara Rozados, Isaac Marrero, Miguel Prado ou Marcos Pérez Pena perfilan dúbidas estimulantes nese plano. A segunda nota consiste nunha opción, con certeza non pactada, a prol da diversificación discursiva do volume: o ensaio académico, a hermenéutica de ideoloxemas e xestos, a enunciación directiva, a autoficción, a colaxe documental e distintas prácticas da intertextualidade, algo que lonxe de des-facer o libro acaba instando unha disposición participativa na lectura. Os textos de Lourido e Žižek funcionan como parénteses osmóticas. O limiar detalla a cartografía da resistencia cultural e a lenda empregada para interpretala (poder, institución, emancipación, hexemonía, clases sociais, nación, desterritorialización, ciclo de protesta, repertorios culturais, performatividade, efectividades táctica e estratéxica...). O epílogo localiza, apelando á política institucional e sociocultural de Hugo Chávez, unha saída posíbel ao labirinto das derrotas da esquerda. Žižek, nun coñecido texto de 2007 no que equipara resistencia e rendición, sanciona que Sentido común vs. pensamento Ensaio Edítase a conversa televisada de Chomsky e Foucault O International Philosophers Project organizou en 1971 uns debates entre intelectuais salientables da época, emitidos pola televisión pública holandesa. A editorial galega Trifolium edita o diálogo mantido entre Chomsky e Foucault, que ata o momento circulou pola rede no seu formato audiovisual. O encontro presenta o intento de aproximación dialéctica e conceptual coa imaxe de dous homes que esburacan unha montaña dende puntos de partida distintos. A pregunta é se lograrán achegarse. E non tal, porque os marcos epistemolóxicos e, logo, conceptuais son demasiado distantes. Agora ben, isto non resta interese á exposición de posturas a respecto da condición humana, primeiramente, e do poder e da xustiza, nun segundo lugar. Mentres que os razoamentos de Chomsky, ao estilo anglosaxón, van creando un niño de abella, como dicía Deleuze, é dicir, van validándose a medida que se concatenan, a aposta de Foucault, postestruturalista, se é que lle caben as categorías, camiña por vieiros arriscados que desbaratan os percorridos ata o momento. Chomsky fai fincapé nun innatismo humano só ata certo punto modelado polas circunstancias sociohistóricas e políticas. Foucault, pola contra, entende que os propios mecanismos históricos, sociolóxicos e políticos son os que producen subxectividade. Así, os distintos períodos conceden distintos esquemas mesmo para a abordaxe intelectual dos termos. Polo tanto, a natureza humana non é, para el, un concepto científico, perenne, senón un indicador epistemolóxico que necesitaron as ciencias nun momento preciso. Isto é, Foucault insiste en non poder falar das cousas fóra dos termos ou estruturas xeradas De min cara os outros // Mónica Van Asperen polo propio mecanismo de saber-poder, mentres que Chomsky está convencido da existencia a priori dun número de regras con posibilidades de aplicación variables, o que asegura unha experiencia humana común e a capacidade de abstracción, de teorizar: a posibilidade, entón, de coñecemento aséptico e fiable. Esta confianza no sentido común como fonte do pensamento é o que fixo que a tradición filosófica occidental se basease nos chamados postulados subxectivos. Presupostos lóxicos para o suxeito falante pero que non son suficientes para facer pensamento de altura. A maiores, confiar na adecuación entre o pensamento e o ser, en base á coincidencia entre as estruturas biolóxicas innatas e a conformación da realidade humana, é un exceso de boa vontade por parte de Chomsky: Tal idealismo chega ao extremo ao entender que un sistema de asociación libre, amparado no anarcosindicalismo, propiciará a manifestación de “sentimentos humanos básicos de compaixón e xustiza” (p. 125). toda política de resistencia se institúe na praxe en suplemento moralizante e ornamental da socialdemocracia ou en simple socio simbiótico do poder. Non hai espazo para detalles complementarios. Outros capítulos aplícanse a clases discursivas e textuais específicas, entre o teatro, os manifestos e o documentalismo. En ocasións centran unha descrición de disposicións intelectuais e habitus no campo cultural. Relaciono xa apenas os nomes dos colaboradores non mencionados nas liñas que anteceden: Alberto Lema, Cristina García Parga, Gonzalo Pallares, Ramiro Ledo, Daniel Salgado, Cristina Martínez, María do Cebreiro, David Rodríguez, Iria Sobrino, Xiana Arias e o Centro Social Okupado Casa das Atochas. // Arturo Casas Foucault mantense perplexo, insistindo en que os conceptos empregados para abordar o tema foron forxados na sociedade de clases, forman parte dela: logo, non se pode subverter coa mesma linguaxe. E máis, o feito de derrocar o poder que domina non obstaculiza que outro o suplante. Isto é, a ditadura do proletariado non ten por que ser xusta… A xustiza non deixa de ser “o instrumento de certo poder político e económico” (p. 110). Imposible facer inocente tal noción: simplemente queda a resistencia localizando e traballando nas fisuras do poder. Fronte o micropoder, micropolíticas. Chomsky aparece como divulgador, como pensador entregado e afable. Pola contra, Foucault semella o escéptico realista e radical, non por funcionar con consignas, senón por sofisticación diso que dixemos: pensamento. // Rebeca Baceiredo A natureza humana: xustiza versus poder · Noam Chomsky, Michael Foucault, Enrique Sánchez (ed.)· Trifolium, 2010 · 133 páx · 11 euros proPostas Crítica // 25 Excluídas do público Ensaio Unha achega interdisciplinar na loita pola inclusión das mulleres na esfera pública D ifusora deu ao prelo a cuarta entrega da Cátedra Caixanova de Estudos Feministas, institución que xorde no ano 2000 co obxecto de “cohesionar a investigación destinada a potenciar a integración da muller nas diferentes esferas da actividade social e produtiva de Galicia”. A temática vertebral do compendio de investigacións que compoñen o libro é a clave feminista da separación dos espazos en público e privado e a asignación correlativa a estes en función do sexo. Varias/os investigadoras/es da Universidade de Vigo reflexionan sobre a exclusión social das mulleres do eido público centrándose en diferentes campos da esfera visible: o laboral, o comunicativo, o educativo, etc. Esta selección de artigos dá conta da amplitude e especialización dos estudos de xénero na nosa comunidade. A interdisciplinaridade do volume pon de manifesto a necesidade dunha aproximación transversal aos diferentes campos da vida co obxectivo de acadar a inclusión das mulleres como membras de pleno dereito na esfera pública. Os estudos de Belén Fernández e Loly Ferrero et al. abordan a situación laboral das mulleres, a primeira dende a óptica normativa –repasando a presenza do xénero nos textos de negociación colectiva– e as segundas dende a cuestión da corresponsabilidade, fundamental para equilibrar a saída das mulleres ao mercado laboral e posibilitar a conciliación familiar coa laboral. Aurora García achégase aos grandes xestores do imaxinario social, os medios de comunicación, e analiza bibliograficamente a presenza das mulleres tanto no contido como na empresa mediática. “Os medios de comunicación son un eido privilexiado para observar o fenómeno da discriminación da muller” –en expresión de García–, mais así mesmo hai outras plataformas que nos permiten diagnosticar a situación actual e propoñer liñas de actuación. Referímonos por exemplo á institución educativa, que recibe a atención especializada de Mª Cátedra Caixanova de Estudos Feministas 4 · VV. AA.·Difusora, 2010 · 176 páx · 12 euros del Mar García-Señorán e Salvador G. González, investigadores que se centran na motivación na etapa infantil, e de Alberto Vaquero que focaliza a súa atención na universidade española. Ambos os dous estudos sinalan diferenzas de xénero na súa diagnose da educación. No estudo sobre a motivación, elaborado a partir de cuestionarios cubertos en centros escolares galegos polo alumnado infantil, os autores conclúen as diferenzas nas materias favoritas en función do xénero (matemáticas e deporte para eles e humanidades para elas). No artigo de análise das universidades confírmase esta barreira vertical e sinálase tamén a horizontal: “a tesoira”. Todos os estudos compendiados conclúen a presenza Heart // Louise Bourgeois dun subtexto de xénero na sociedade que supón un hándicap para a incorporación das mulleres ao eido público, e propoñen unha serie de medidas de acción positiva. Pola súa banda, Águeda Gómez, dende unha perspectiva antropolóxica histórica, aplica un modelo bebido de Bourdieu a diferentes socie- dades co gallo de reflexionar sobre a construción social do xénero. O resultado é unha obra coral ecléctica nas temáticas pero unificada polo fío transversal do xénero e a orientación feminista que busca a integración das mulleres en todos os campos da vida. // Iolanda Martínez proTagonista Crítica Hito Steyerl «As imaxes, os corpos e as loitas partillan unha mesma dinámica» O papel coma o vídeo válenlle a Hito Steyerl para o ensaio. Profesora na Art School de Berlín, as súas producións devecen o confronto estético no que se di e novas condicións de posibilidade para o que se ve. Móvense entre as palabras e as cousas, auscultando nas segundas –coma Walter Benjamin– unha linguaxe irredenta; onde as faíscas políticas mellor darían prendido. Amais, este outono sae do prelo, por iniciativa de La Virreina – Centre de la Imatge de Barcelona, o groso da súa obra escrita: arte e parte dunha cultura non conciliada. // Aurelio Castro // Foto: Tomás Montes “ We’re now in November”, advirte Hito Steyerl (Munich, 1966) na que se cadra sexa a súa peza videográfica máis coñecida, titulada tamén –a conto dun certo décalage representacional– coma o minguante mes de outono; dío a súa voz en off, namentres uns poucos fotogramas de Outubro (S. M. Einsenstein, 1928) decorren no ecrán: estamos en Novembro, “cando a revolución rematou e xa só circulan os seus acenos”. A despeito daquelas imaxes épicas e decrépitas, cuxo pulso militante entraba en coma fantasmático a comén dos anos 80, Steyerl ensaiou na súa produción –quer audiovisual, quer escrita, decote xeradora de problemáticas culturais– outras condicións de posibilidade para o visíbel en liza. Amais de November (2004), La Virreina-Centre de la Imatge de Barcelona exhibía en primavera, por primeira vez no Estado español, o resto dos seus vídeos a contrapelo: After the Crash (2009), Lovely Andrea (2007), Journal No.1 (2007), Universal Embassy (2004), Mini-Europe (2004), Normality 1-10 (2001), The Empty Centre (1998) e Babenhausen 1997 (1997). De haber un denominador común a todos eles, sería acaso o de pensaren mediante imaxes, pensando a imaxe en si; retendo o que nela “relustra de vez e para sempre no intre da súa cognoscibilidade”, como prescribira Walter Benjamin na V tese sobre o concepto de historia. De feito, a maioría de pezas xermolaron no destempo de refugallos visuais, a miúdo inscritos –coma os de Lovely Andrea ou November– en parcelas autobiográficas de profesora da Art School de Berlín. Por medio da fita magnética, a artista xermana ten devido –a empezar por si propia– unha vizosa trapeira. “As forzas, desexos e afectos que se sedimentaron nunha imaxe ao producirse son, nesta altura, o que máis me interesa dela”, recoñece. Pero a “caixa de ferramentas” de Steyerl atinxía o 12 e 13 de maio na Virreina, alén das devanditas proxeccións, puntos de disenso que se localizan en boa parte dos seus textos. Por caso en “Is a museum a factory?”, arredor do que artellou a súa conferencia para a primeira xornada, e no cal empeza evidenciando: “Na actualidade os filmes políticos xa non se mostran nas fábricas. Móstranse no museo, ou na galería –no espa- zo de arte–. Isto é, nunha caste de cubo branco. Como ocorreu tal?”. A fala das testemuñas, a linguaxe das cousas, o imperio posfordista dos sentidos, a articulación estética da protesta ou a palabra subalterna centran –entre moitos outros nós culturais– a multitude de ensaios escritos por Hito Steyerl dende os anos 90. Por volta do outono, o museo barcelonés editará á fin un volume que os axunte e traduza ao catalán. Durante a mañá do segundo día, last but not least, La Virreina hospedaba o seminario WorkersPunkArtSchool, no que cadaquén podía mostrar e debater canda a produtora de Journal No.1 e os demais asistentes tentativas audiovisuais de seu, acabadas ou aínda en curso. Este encontro supuña ao tempo a deslocalización dun proxecto homónimo, “de balde e para todos”, iniciado na Art School de Berlín a propósito de La estética de la resistencia (ER; Hiru, 1999). Coma os protagonistas da novela-monumento de Peter Weiss, o estudantado da escola compón dende 2009, xunto a Steyerl, un grupo de información e lectura que fai memoria das loitas políticas e estéticas acontecidas no centro ao longo dos anos. Trátase de tecer así un logos para se apropiaren do labor artístico, coma o que fora conquerido na noite dos proletarios: “Os nosos esforzos para vencer o silencio pasaran a formar parte das funcións da nosa existencia, o que achabamos deste xeito enmudecido podía superarse e podían ser enxergados os pasos nun terreo cultural” (ER, p. 75). Sinala que, no que respecta ao vínculo entre imaxes e política, “estamos agora en Novembro”... Ben, estabamos en Novembro en 2004, pero de acordo. En todo caso, logo de Outubro, substituímos a potencia da loita política pola dalgunhas imaxes e prácticas estéticas? Non habería unha oposición tan clara entre loita política e imaxes; estas son aínda, con toda probabilidade, parte daquela. Até na época d’A hora dos fornos (F. Solanas, 1968), as imaxes constituían unha parte importante da loita. É certo que na actualidade esa correlación intensificouse moito, debido a que tamén o mainstream e as políticas dominantes da imaxe, en canto á súa dimensión afectiva, volvéronse ben máis poderosas. Xa ninguén pode dicir, “velaquí a política real e velaí a imaxe”; unha e mais a outra están completamente anoadas. Entendo o que queres dicir, que unha imaxe non supón por si mesma un movemento político. Agora ben, non creo que ese sexa necesariamente o caso; pensa en todas as recentes ocupacións de fábricas ou universidades. E, por outra banda, as loitas políticas e as imaxes poderían verse desconectadas nese sentido máis tradicional que indicas. As novas loitas non se han representar ineludibelmente a partir de imaxes; non están representadas, ou representan, ou estarían incluídas nunha política da representación determinada, de xeito que tampouco lles ten que corresponder unha imaxe “natural” ou “realista” que, por así dicilo, proceda a substituílas dalgún modo. Dito o cal, loitar coa imaxe, ou aprender a loitar con imaxes, e imaxinar actos de creación e destrución visual, é un camiño ao que aínda lle resta porvir político. Entre esa carga de futuro e o axioma anti-idealista de Godard e do Grupo Dziga Vertov a mediados dos anos 70: “ce n’est pas une image juste, mais juste une image”; non existe unha contradición insalvábel? Pero tratemos de pensar máis aló desa oposición! A nosa realidade xa está constituída por imaxes. Así que a pregunta é: como implicar politicamente as imaxes? Podemos pensar en imaxes lidando, no canto de en imaxes de persoas que loitan? Porque do outro xeito permanecemos recluídos nesta caste de dicotomía segundo a cal habería políticas e corpos reais, e xustamente imaxes, aparencias ou espectáculo. E non creo que iso sexa demasiado produtivo. As imaxes, os corpos e as loitas comparten unha mesma dinámica. Irían da man? Iso é. No seu texto “O imperio dos sentidos” constata unha crise contemporánea da representación, política á vez que estética. A dialéctica visual entre idea e materia, é dicir, entre o que mostran as imaxes e como se mostran a si mesmas, normalizouse dentro dese réxime representativo que esmorece ad infinitum? Unha imaxe pode representar o que for: flores, ou un asasinato, ou unha guerra civil; calquera cousa. Pero proTagonista Crítica // 27 ción á realidade. No texto “A verdade desfeita: produtivismo e factografía” cuestiona, por confuso, o termo “ficción documental” co que Jacques Rancière designou Le tombeau d’Alexandre (Chris Marker, 2003). Con todo, el parece oporse ao mesmo que vostede coa noción de “documentalidade”: “O punto de intersección entre a gobernabilidade e a produción de verdade documental”. Probabelmente. Non me opoño tanto ao que el di como ao transfondo do debate sobre as películas documentais. Se se empeza a falar outra vez da ficción como oposta ao documental, ou en relación ao documento, iso resoará con décadas de debate bastante terríbel. Así que querería deixar aquilo en paz, non remexelo nin un chisco (risas). Durante moito tempo, esa foi a definición máis estúpida de documental; a que dicía que non é ficción, ou que é non-ficción... Claro que me dou conta de que Rancière quere dicir algo máis. Simplemente, pensei que xurdiría con iso unha confusión improdutiva. consta tamén doutra capa que condensa todas as forzas, desexos e afectos que se sedimentaron ao producila. É como un nodo de enerxía. E é para min agora, en certo sentido, o nivel máis interesante. Como podemos intervir nas enerxías que unha imaxe en canto tal conxela? É unha vella idea de Walter Benjamin: a imaxe dialéctica, na que se acumulan tensións mediante un flash. Daquela, como as poderiamos desconxelar? Como podemos voltar á relación de forzas que prendeu aquela imaxe? Aínda que simbólico, o valor de uso de Journal No.1 e Normality 1-9 fronte a algo que falta –o primeiro noticiario bosníaco– ou que foi lixado –unha estatua en recordo dun asasinato neonazi–, é o dun monumento que aspira a outra forma de duración? Non estou segura de recordala correctamente, pero consistiría na diferenza que estabelece Foucault entre documento e monumento. Lémbrala? Tal como o fago e interpreto agora, el viña dicir que os documentos manteñen sempre unha relación indeterminada coa realidade; un documento abeira sempre un grao de incerteza. Mentres que o monumento é a configuración de documentos. Se tes documentos en papel, poderías construír unha caste de “estatua” con eles, e esta xa non se ha preocupar pola relación exacta de cada un coa Contra Platón Ensaio Jacques Rancière cuestiona a distancia entre mirar e actuar U n decenio logo d’A lección de Althusser (1975), a aventura de Jacques Rancière en arquivos obreiros do s. XIX daba co revolucionario Joseph Jacotot, de quen tiraría –contra o atordamento de aprenderlle a alguén o que non sabe– cinco leccións sobre a emancipación intelectual. El maestro ignorante (Laertes, 2003) polemizou ademais na altura –o ano 1987– cun fóra de campo “rosa”: a reforma escolar do goberno de Mitterrand a expensas do socioloxismo de Bourdieu. A “antifilosofía” rancieriana envorca aquí todo o sabido e consabido verbo das imaxes, durante o século pasado, en defensa tamén dunha figura emancipada, a do espectador. Sábese cando menos unha cousa: a sospeita segundo a cal “quen ve non sabe ver”, crucial nos relanzos do pensamento crítico contemporáneo, non é nova; vén da caverna platónica. No capítulo primeiro, homónimo ao libro, deféndese a separación estética como oportunidade igualitaria para os espectadores, a contrafío das dúas correntes que quixeron abo- realidade: ela mesma encárgase de construír unha realidade de seu. Quizais estes dous vídeos cumpran, nese sentido, a función de monumentos. Non o serían, certamente, na súa acepción máis común, dado que me opoño totalmente á idea do monumento que conmemora algo, pero si conforme a esa nova configuración documental, que crea pola súa vez unha nova realidade. No caso de Journal No.1, desde logo: parte dun filme ausente, e durante o proceso de pescudar como foi perdido ou destruído, constrúe un novo. Digo monumento xa que ambos os dous vídeos incorporan o suplemento da súa fic- lila en prol da acción –o teatro da crueldade de Artaud– e da conciencia –o teatro épico de Brecht–. No entanto: “A emancipación [...] empeza cando se cuestiona de novo a oposición entre mirar e actuar, cando se comprende que as evidencias que estruturan desa maneira as relacións mesmas do dicir, do ver e do facer pertencen á estrutura da dominación e da suxeición” (p. 19). De tal xeito que “unha comunidade emancipada é unha comunidade de narradores e tradutores” de historias audiovisuais (p. 27). Cabe dicir: de xentalla que se apropia delas á marxe daquela aritmética pampa. En “Las desventuras del pensamiento crítico”, Rancière pon en corentena o “frenesí” da hermenéutica da sospeita inspirada no Marx mozo. Trátase do círculo que Guy Debord pechou darredor da “sociedade do espectáculo”: dunha banda, “coñecer a lei do espectáculo equivale a coñecer a maneira en que este reproduce indefinidamente a falsificación que é idéntica á súa realidade”; da outra, “dita ciencia nutríase da indestrutibilidade do segredo e da reprodución indefinida do proceso de falsificación que denunciaba” (p. 48). Para saírmos logo deste circuíto viciado, abondaría con supor que non existe “ningunha besta monstruosa que absorbe todos os desexos e enerxías no seu estómago, ningunha comunidade perdida que debe restaurarse” (p. 51). Ningunha vida auténtica, algures, e apenas a posibilidade –aquí e agora– do disenso. Universal embassy dá conta dun grupo de “sen papeis” que ocuparon a embaixada somalí en Bélxica, tras o colapso do estado africano. Proporcionar espazos en que estar, ou dispositivos de expresión, como ambicionan moitas institucións de arte contemporánea, non é un xeito de suprimir a posibilidade de tomalos? Prefiro que os protagonistas de Universal embassy falen, respecto diso, por si mesmos. Indubidabelmente, os espazos que son apropiados a partir dunha loita gozan dun significado moi diferente ao daqueles ofrecidos baixo a promesa de valor, e que adoitan implicar a miúdo algún tipo de cooptación. Por outra banda, ata nos museos hai espazos polos que a xente tivo que loitar. Cando penso en grupos de arte feministas, como Guerrilla Girls nos anos 80, que habían loitar tanto nada máis que para crear a conciencia de que os museos estaban constituídos por espazos dominados por homes brancos... É capital para a loita política “gañar” espazos culturais? Creo que é aínda máis importante o xeito de utilizármolos. Por volta de “Las paradojas del arte político”, o artífice d’A noite dos proletarios (1981) conclúe, a despeito da tendencia que tenta pasar da representación artística á revolta popular como da causa ao efecto, que “unha arte crítica [...] sabe que o seu efecto político pasa pola distancia estética” (p. 85). Á fin, os capítulos de “La imagen tolerante” e “La imagen pensativa” disenten respectivamente da sacralización da palabra testemuñal en Shoah (Claude Lanzmann, 1985) e mais da oposición entre punctum e stadium que alicerza a teoría fotográfica de Roland Barthes. Non ten dúbida que estar contra Platón é unha angueira displicente. Mesmo cansada. Para acharlle todos eses “puntos cegos” á súa familia intelectual cómpre, así e todo, habitar a verdade platónica –aquí verbo das imaxes– como mentira fundacional. O cal non quita que haxa sofistas, nin moito menos oligarcas. Debaixo da alfombra antiplatónica, onda as varreduras, disque hai un lote. // A. C. El espectador emancipado · Jacques Ranciére · Ellago Ediciones, 2010 · 136 páx · 15 euros Non barrenes é inútil próLogo Crítica por Xiana Arias Rego P ero Isto ía ser unha carta. A/a de Miguelanxo Prado. Pero por máis que na primeira páxina de Stratos diga Teófilo que barrenar é inútil o que segue son unha serie de barrenes. Escritos con calor e fumando bastante. Entro por segunda vez no álbum publicado en 1987. Desta volta na primeira versión orixinal que é de 2010. Creo que Stratos foi o primeiro seu que lin. Antes de poñerme con el rematei A miña vida mal debuxada de Gipi. Sobre todo quedei con isto: “— Vela, a estatua de Garibaldi? —… — Véxoa. Véxoa mal, como todo o demais, pero véxoa. Míroa. Non entendo o porqué desa pregunta pero míroa. Véxoa. — Lembra que a podes pintar de azul cando che dea a gana. Dime isto: “lembra que a podes pintar de azul cando che dea a gana”. Que quere dicir iso? — Que quere dicir? — Que quere dicir iso? É unha macana. Mesmo un pouco romántica. Adozada. Non a entendo. Miro a estatua e penso. Que cona quere dicir iso? Penso. E logo decátome: estou pensando, e había cinco meses que non o facía”. Aos ollos Penso como describir o importantes que me parecen os ollos en Stratos. Como me entran. Éme imposible non miralos. Son en branco e negro. Poderíaos pintar de azul en calquera momento. Di José Muñoz, de Muñoz/Sampayo, que a historieta é o único produto cultural que aínda conserva o tremer da man. Coma as pintadas das cavernas. Aquí o tremor da man quedou preso dos ollos dos que temen ou dos rabiados. Dos de Lino, Teófilo ou mesmo Vladimir. As primeiras páxinas anuncian barranco. Teo dille a Lino “Non barrenes é inútil”. Pero Lino barrena. Coma un home enviado á liña de fronte sen adestramento nin armas. Dende a cama a muller dille que apague a cafeteira, que vai estoupar. E na liña de fronte Lino como armas colle papel e lapis. Débelle tremer aínda ben a man contra o folio en branco. Consegue explicar como reestruturar a empresa salvando o seu posto. “Sabe que algúns teólogos sosteñen que os proletas non teñen alma?”, dille o xefe de Teo e de Lino a un cadro medio. A clase obreira “vai ao paraíso en Marina d´Or” que di unha canción de Los Carradine. Cidade de vacacións Ás veces intento facer viñetas. Agora mesmo intento debuxar a conversa de dúas mulleres que fuman na saída de incendios da empresa en que traballan. Chámolles Lina e Tea: — Sabes o de Amalia? — O que? Volveu onte das vacacións, non? — E a xefa riuse dela na cara. — Por? — Porque fose de vacacións a Marina d´Or e que aínda viñese presumindo. Esta historia capaz de ilustrar a Historia Di Xosé Luís Méndez Ferrín no prólogo de Stratos que: Aquí hai un enxame de xentes que compoñen fragmentos de mundo. É un nobelo que debanda limpamente. O xogo de planos é invisible coma no mellor cinematógrafo. Retrata os diversos absurdos aos que conduce a acumulación. O sentido do humor serve entre outras cousas para aliviar o ánimo. Isto manca, porque en Occidente hoxe todo camiña na mesma dirección que o narrador e o debuxante nos sinala. Unha viñeta de Mafalda Resulta que onte pregunteille a miña nai: — Cres que o mundo se vai amañar, mamá? — Sen dúbida! — Entón propóñoche unha cousa: ata que o mundo non se amañe non fagas sopa, eh? — E que pasou? — Pasou que á noite tiven que comer toda a súa fe con fideos!! A xustiza pola man Non me centro. Ao comezo deste texto direi que isto son unha serie de barrenes. Sigo debuxando a conversa das traballadoras pero na seguinte páxina convértense en dous traballadores aínda que a historia sexa a mesma. Cambio os nomes. — Sabes o de Lolo? — O que? — Que el tamén fora de vacacións a Marina d´Or pero vendo como se burlara o xefe de Adolfo pois calou a boca e non dixo nin mu. Que aínda lle preguntei eu que se foran a algún sitio e dixo que boh, que fixeran o de sempre. — Como sabes iso? Tremer // Nadina Bértolo — Pois dise por aí, porque o moi parvo xa o contara por fóra e pensou que non o saberiamos. 1983) é escritora e xornalista — E vaslle dicir algo? e traballa no Diario Cultural. — Non sei, pero era para cantarlle a de Paquita, Publicou os libros de poemas non sabes? Ortigas e Acusación. Pódense ler — Cal de Paquita? tamén textos seus en Xistral, — A de “rata de dos patas te estoy hablando a Revista das Letras ou nos materiais ti...”. — Home, non foi para tanto a mentira tamdo Cineclube de Compostela pouco… Pirata e Non conciliados. — A mentira non sei, pero o outro día no café estivemos os dous rindo da cara que puxera o Adolfo e xa me dirás se non é de rata de dos patas... Xiana Arias Rego (A Fonsagrada, O punto fráxil do método No futuro de Stratos o saldo do cliente é segredo bancario, as médicas e enfermeiras operan por ordenador pero o que importa seguen sendo elas e non as máquinas. Elas, os seus actos, as súas contradicións. Penso en J.G. Ballard, n’O mundo somerxido e nalgúns relatos de Febre de guerra. O futuro debúxase desde dentro dos personaxes, non se impón. E logo acórdome de Fragmentos da enciclopedia délfica. Stratos é barranco. Os gregos e gregas arman barullo. Pero… sen goberno, nin clases, nin policía… en esencia… todo é igual? Unha conversa de Tanxencias: “Parece que nada cambiase nestes quince anos. Agora hai menos carballos e máis eucaliptos. — E nós cambiamos. Eu levaba saias longuísimas, melena e colares, e ti… ti non usabas nunca traxes e gravatas de marca. — Non os tiña”. A danza dos ninguén Uns días despois de ler o álbum por segunda vez fun de paseo cun amigo da Fonsagrada ao que lle prestei aí atrás A mansión dos Pampín. No coche escoitamos Hechos contra el decoro. Había ben tempo que non escoitaba “Danza de los nadie”: “Confundimos la luna con farolas. Confundimos estrellas con espejos, si. Todo empezó el día en que a mamá se le agrietaron los pechos y de sus pezones tan soló brotó veneno. Esa es la leche que nos dieron. Esa es la leche que mamamos, si. Esa es la leche que tenemos”. Acordeime dos salvaxes de Stratos. “— Os auténticos extinguíronse, pero a partir de cachorros de proleta, criados en estado salvaxe, conseguiuse recuperar esa especie desaparecida. A ciencia é grande! Non lles parece? A min emocióname… por suposto, non teñen alma!”. A cousa empeza así “Pasadomañá comunicaránselles os nomes daqueles que cesarán nos seus postos de acordo con esta reestruturación de persoal. Agora continúen co seu traballo”. proNome Crítica // 29 Emilio José proNome «Non leo por gusto, senón á procura» En 2009 conseguiu as louvanzas da crítica estatal polo seu disco Chorando apréndese e situouse con éxito no panorama da música indie. Nel, como nas súas lecturas, desborda o gusto pola mestura. Do pop naif á samba ou á música clásica, do marqués de Sade ao Corán, de Xiana Arias aos comentarios do marca.com, de Ezra Pound ás novelas americanas de a peso. Como entrar nunha estrada descoñecida sen gps. As súas respostas atraen sempre por saírse do previsíbel. // Belén Puñal En Chorando apréndese queda claro que tes gusto pola mestura. E nas lecturas? Non é que me guste nada en concreto, intento coller de todo. Remítome ao que di mil veces o marqués de Sade, que non cre no gusto e que non ten sentido cerrarse só nunha cousa. Es lector de Sade? Sade interésame como gran xenio que é. A partir da película de Pasolini sobre un dos seus libros, Os 120 días de Sodoma, empeceino a ver con outros ollos, porque a imaxe que se ten del escurece moito a súa obra. Luis Buñuel, cando leu a Sade, dixo que todo o que até ese momento lera non valera para nada. E entón pensei que se Buñuel dixera iso… libros que estás lendo e pregúntaste por que. Mais no fondo eu creo que están máis en contacto co mundo que O código da Vinci. Entre as influencias que citas na túa páxina de myspace, refíreste de feito aos libros de peto… Si. Hoxe en día non leo por gusto senón á procura dun resorte de inspiración. Cos libros de peto pásame como cos discos de serie media. De repente ves na librería ese libro que nunca viches, que a saber de onde saíu, cómpralo por tres euros ou catro e sempre sacas algo de aí. É como unha forma de desviarse do canon cultural. Igual é un pouco inxenuo… …habería que lelo. O meu libro preferido del segue sendo Os 120 días de Sodoma, grandioso no sentido artístico, na vertente imaxinativa. Como lectura é alucinante. Non entendo como a xente pode escribir aínda novelas quixotescas, nas que xa sabes o que vai pasar dez páxinas antes de que aconteza. Que outras cousas estás a ler neste momento? Un dos meus libros favoritos é, do nobel chinés Gao Xingjian, A montaña da alma, e a el volvo de cando en vez. Leo moita poesía e n'A montaña da alma, malia a ser novela, hai partes que son un poema. Mais coido que a semente da poesía actual son os comentarios do marca.com. Gustas de mesturar varias lecturas á vez? Si claro. Agora mesmo estou lendo Estrella a toda costa (Alianza, 2008). É unha libro marabilloso, unha novela destas que semellan estúpidas a primeira vista, destes libros que só valen uns euros, tipo novela rosa, de autores americanos ou normalmente autoras. Desta caste de E logo? É marabilloso. Sabes a cantidade de insultos elaboradísimos e novos que se encontran alí? É como esta novela, Estrella a toda costa. Podes lela a páxina por segundo, pero de vez en canto encóntraste cunha frase que vale por trinta novelas. Emilio José é músico //Arquivo do autor Houbo algún libro que influíse dunha maneira máis directa no proceso de elaboración do teu disco? Non. Aínda que, por momentos, o Corán. A Biblia, que tamén teño por un gran libro, paréceme así e todo novelesca fronte ao Corán, que é poético. O Corán está entre os meus dous libros favoritos, xunto cos Cantos de Ezra Pound. Cando fixen o disco, tamén estaba lendo bastante, influenciado polos Cantos, sobre políticos americanos da fundación dos Estados Unidos. Falas moito no teu disco do abandono do rural. Vivir na aldea condiciona. Tamén as lecturas? Non é o mesmo ca estar nunha cidade con bibliotecas como a Xeral da Universidade de Santiago, onde podes atopar todo ou case. Hoxe en día está internet e Amazon, pero aínda así non podes comprar todo o que les. E das librarías xa nin falar… No teu traballo recorres moito aos samples. E se tiveras que escoller un sample literario, unha cita? Esta a mítica de Paul Valéry: “Que pode un home?”. Lin moito del e esa cita gústame moito. Algún autor ou autora en galego polo que teñas preferencia? Xiana Arias. O último que comprei dela foi o seu poemario máis recente, Acusación. E algún outro máis? Habitualmente en galego non leo. Iso tamén se aplica ao galego que falo. Se algún día tivese fillos, esforzaríame porque visen cousas en galego e falasen correctamente. Pero, cando estudei, o que lin, fóra das lecturas de instituto, fóra de autores como de Toro e Rivas, estaba en español porque non había versión en galego. Creo que se hoxe lese todo en galego, esquecéndome das cousas que tiven que ler en español, porque non as había en galego, sería como se empezase a falar en galego normativo. É como borrar o pasado que me fixo ser como son. Sería como crear unha ilusión de que podo vivir en galego cando non é certo. Se fose concelleiro de cultura, destinaría o 99 por cento do diñeiro a traducir ao galego. Estorias breves, vida longa Crítica proPulsión O lapis do taberneiro é unha colección nacida á calor dun bar compostelán, escenario e motor creativo das súas catro entregas // Bieito Iglesias V ou ao conto e leo Acantinado, de Carlos Santiago, transcrición dos pensamentos dun parroquiano que estampa en cadernos o zanfoneo dunha conciencia estimulada polo licorcafé ou a crema de augardente, que reflexiona sobre a morte estatística e a morte dun só individuo, sobre a apocalipse en versión USA (temor a que un acelerador de partículas xere un burato negro e engula o Universo) ou contada polos rusos, que moito recean da muda climática causada por fugas de metano escoadas entre icebergs polares. Os propios clientes que entran e saen do establecemento acarretan temas puntualmente rexistrados polo narrador, que van das cimas filosóficas ao enterro dunha gata nun cemiterio de mascotas. Aínda que falta a técnica telefónica (diálogo do que só se recollen as palabras dun interlocutor), estamos naquel bar holandés d´O estranxeiro, no que Camus envía ideas canda as bebidas. Certo que Carlos Santiago non é un moralista, como o célebre porteiro de futebol converso en literato (non foi o único, Nabokov tamén gardou redes, en troques ninguén espera que Casillas escriba un libreto pra Rameau, Fatal amour, cruel vainqueur, ao afuciñar en Sara Carbonero), polo cuxo limítase a lapexar no desasosego, no desacougo atroz e banal a un tempo que te golpea e embaza nun bar ou nunha tabacaría, como lle aconteceu a Pessoa. Primavera, o seguinte opúsculo que mougo (non sigo a orde de publicación senón o azar que chimpou os catro textos ao chao e impuxo unha secuencia arbitraria ao apañalos), da autoría de Carlos Meixide, non chapuza tanto nos regueiros da conciencia e inclínase máis cara o sketch dickesiano. Presenta un elenco de personaxes recoñecibles dentro do nicho ecolóxico compostelán: xornalistas amigos do xintónic, filósofo parcial do uísque, mestra que envía cava, xogadores de cartas ruidosos que arrastran (o cu polas pallas) e son a contrafigura dos dignos e circunspectos xogantís pintados por Cézanne, estadistas que queren gobernar o mundo cunha revista escrita en reintegrado, hostaleiro da competencia resolvido a enchufar unha filla nun chope ben pago, etc. A estrutura do relato é teatral e o palco que sofica a acción é O Trece, bar que pon algo de comer –algo ben sabedeiro, por caso un centolo– pra que as bebidas non caian de moi alto. O apuntamento sociolóxico esténdese sobre o mundo das esplanadas que inzan nos paseos ao chegar a primavera, tentando mesmo unha taxonomía dos clientes e dos taberneiros. O conto abeira cara ao esperpento ao presentárense neste escenario un conselleiro de cultura pavesas e un director xeral de promoción turística que lle atura a leria alcólica. Unha xerra de auga fría cae sobre as dignísimas autoridades coa noticia doutro barco de chapapote entalado en Muxía, asegunda un novo Prestige e o nihilismo nacional galaico ameaza con repetir como a cebola. A pesar das esplanadas, dos pasantes que alixeiran a roupa e descobren carnes embrancuxadas sedentas de sol, da comicidade dos figurantes que pasan polo bar, a lectura desta narrativa de Meixide causa o mesmo efecto que lle produciu a Puxquin o humorismo d´As almas mortas de Gogol. O mestre sentenciou: “Que triste é a nosa Rusia!”. As intenciós d´O decimoterceiro mês desvéndaas a autora, Raquel Miragaia, na páxina quince: “Nom se trata de fazer análise sociológica, nem sequer psicológica. Na realidade trata-se do que fica de gregário, de tribal”. Cunha prosa musculada, viciña da poesía, explora a soidade no medio da multitude. O bar vén sendo a rúa que paseaba o flâneur no París do dazanove, ámbito onde se cruzan descoñecidos que non se falan porque na urbe moderna triunfa a sensación sobre a palabra, o espazo común sobre o tempo diverxente en memorias persoais ocultas, que estorban na procura da indiferenza. Miragaia inclúe neste libriño un poe- Dous homes no bar // Norman Cornish ma de Charles Simic, pero tamén podería beneficialo (encabezalo) coa augardente destilada por Baudelaire en A unha transeúnte descoñecida. A partir do cuarto mes ou capítulo, a estoria emerxe da chapacuña da soidade e escorrega por camiños galantes. É perigoso (como sinala a autora) pero verosímil ligar nos bares. A voz que nos interpela ao principio desde o inferno sartriano (desde a incomunicación cos outros) preséntanos a Borges e, con esa aparición, lévanos ao tema do amor, querse dicir, a esa subtil misantropía consistente en elixir unha persoa pra excluír a tódalas demais. A lírica intensifícase pola boa razón de que o propio da poesía é tratar do que está por cima ou máis alá do mundo. Contra o final, un finale in bellezza, lemos versos de Pessoa sobre o misterio das cousas e topamos coa metafísica. Era inevitable chegarmos aí porque a cópula resulta tráxica e misteriosa (Pasolini dixit) cando non se ve rebaixada pola sexualidade paroxística inducida polo mercado. Os Trece xogos, de Mingolo Alborés, non encoran na auga durmida do costumismo malia que retratan un hábito inveterado propio do folclore rural e urbano (da urbe vai desaparecendo polos horarios produtivistas e porque as mulleres xa non toleran o convivio con maridos que ían xantar á casa e deixaban o coche acendi- do pra saír a escape e xogar a partida inantes de reatar a xornada laboral). “Ningunha causa mediante a que é posible reflectir tódalas paixóns, esperanzas e insensateces se pode considerar un xogo”, escribe Faulkner en Knight´s gambit, aforismo que tanto se pode aplicar ao xadrez como ao plebeísmo do balompé ou do tute cabrón. Alborés sobarda a estampa de costumes introducindo unha intriga que enlaza os distintos episodios amenizados con cadaseu xogo e ponlle o ramo á narración cunha volta de torniqueta. Botei a faltar na listaxe dos lances de naipe o xogo do truco, unha versión simploria do mus (este xogo vasco apenas seduciu aos galegos que gustan de cartear) importada probablemente de América polos emigrantes retornados. Pero si está a berisca, divertimento máis propio do lar (seis xogadores reunidos baixo un palio de fume de lareira nas festas de pote dantes) que da tasca, e o modestísimo enredo da escoba, no que ha de contarse por forza o belo. Escríboo con be seguindo o dicionario Estravís e porque intúo que esa denominación do sete de ouros procede do italiano. Guíame nesta intuición a História das cartas de jogar, do doutor Egas Moniz, que me informa da orixe transalpina das primeiras barallas, nas que os triunfos se chamaban attuti (algo a ver co tute?) e o belo se cadra era bello. Agonía de outono Aínda contra as cordas, entre crise e desleixo político, o libro galego rebrotará con novos títulos // Belén Puñal P rimeiras choivas e ulido a terra mollada. A grisallada outononiza non trae bos agoiros para o libro en galego. As editoriais deixan de publicar –son varias as que prevén non sacar nin un só libro do prelo este outono– porque non hai diñeiro para facelo. Nunha situación como esta, agónica, marcada pola caída de vendas en librarías, a Xunta aínda non asinou coas empresas editoras –e xa case está rematando o 2010– o contrato que se rubrica anualmente para a compra dos libros que abastecen as bibliotecas coas novidades do ano anterior. Non só se asfixia así aínda máis o sector, atrasando unha vía de liquidez nestes momentos vital, senón que, a este ritmo, os usuarios e usuarios das bibliotecas públicas do país terán que agardar até o 2011 ou case para poder dispor dos libros editados en Galicia… en 2009! Mais si. Aínda así, o sector resiste. E faino, neste comezo de curso, con varios caldos fortes en narrativa, poesía e tradución que nos axudarán a espantar arreguizos e destemperos. Algúns deles levan xa dende o verán poñéndonos ganas. Tal é o caso de Todo é silencio, a nova novela de Manuel Rivas, en Xerais, ou de Cabalo de ouros, a volta de Víctor Freixanes á novela case dúas décadas despois d’A cidade dos Césares. Outros constatan a capacidade de relevo xeracional da nosa escrita. Como Yolanda Zúñiga, a última gañadora do Xerais, que verá publicada en outono Periferia, a obra coa que obtivo o premio de narrativa. Ou Diego Ameixeiras, que promete impactar coa súa volta ao xénero policíaco en Asasinato no Consello Nacional, tamén en Xerais: a trama iníciase á saída dun consello nacional do BNG, despois dunha derrota electoral e en pleno relevo da cabeza visíbel do partido. Sóalles de algo? As principais editoriais completarán a oferta narrativa dos vindeiros meses coa colleita do sementado os meses anteriores nos premios literarios. Galaxia dará así a coñecer as obras gañadoras do Blanco Amor e do García Barros. No primeiro caso, O imposible de desatar, de Iván García, relato realista que bota man da ollada exterior para penetrar nas doenzas do íntimo. No segundo, Obediencia, de Antón Lopo, ciencia ficción en que o autor recrea con habilidade a Galicia do século XXII. Procuras Adoitan estar protagonizas as novidades en verso pola editorial Espiral Maior. Non será así nesta ocasión. O selo, dado o contexto económico, reprega velas até a campaña do nadal. Aínda así, o outono permitiranos escoitar de novo algunha das nosas voces poéticas máis coñecidas. Nalgún caso, de maneira literal. Do Cumio estreará á fin a colección de antoloxías sonoras, prometida nestas mesmas páxinas hai xa uns meses, cos versos de Chus Pato, en Nacer é unha república de árbores, e Xosé María Álvarez Cáccamo, en De sombras e poemas que son casas, postos na boca de quen os escribe. Mais os vindeiros meses tamén darán para saber de cambios de rumbo e novas procuras. Será o caso de Ana Romaní Lupe Gómez // Cristina Silva con Estremas (Galaxia), incursión no poema longo, e de Oriana Méndez con Cero, na mesma editorial, exploración de vieiros que queren distanciarse dos percorridos pola autora no seu primeiro poemario, Derradeiras conversas co capitán Kraft. Outra das nosas poetas, Lupe Gómez, acaba de pórlle termo a unha dobre xestación. Nun caso cun poemario, A grafía dos mapas, en Toxosoutos, versos compostos a partir das fotografías de antroido de Emilio Araúxo, en común o desacougo polo esfarelamento do mundo rural. No outro, cunha obra que aposta pola mestura de teatro e poesía, Diálogos imposíbeis, cuxa saída estaba prevista en Laiovento, sempre e cando os condicionantes económicos lle permitan ao selo retomar a produción. Tamén teatro e música se darán a man neste outono. Rubén Ruibal escribe, con César Candelas, A néboa amarela (Biblos), adaptación teatral dunha canción de Bob Dylan, “Black Diamond bay”. Mais, se as novidades sempre son de agradecer nunha escrita, a dramática, sempre escasa en galego, tanto ou máis o resultan as reedicións, como a que Toxosoutos prepara, comentada pola especialista Laura Tato, de Azos de esguello, a peza coa que Euloxio Ruibal gañou o Álvaro Cunqueiro nos 80. Abrirá a colección A esmorga, que terá como segundo título o novo poemario de Claudio Rodríguez Fer, Unha tempada no paraíso. Pontes e pensamentos O outono traeranos en galego a obra de dúas prestixiadas autoras en lingua alemá. Da gañadora do Nóbel en 2009, Herta Müller, Randea do alento (Xerais), e de Birgit Vanderbeke, Mexillóns para cear (Rinoceronte), a novela coa que, xa nos 90, obtivo o Premio Bachmann. O mesmo selo verterá, do xaponés, Eloxio da sombra, de Junichiro Tanizaki. E non podemos poñer punto e á parte a este parágrafo de letras viradas sen antes saudar a chegada dunha nova editorial, Barbantesa, tanto por ter apostado pola escrita de autoras –da estadounidense Carson McCullers, a quen a crítica sitúa entre Faulkner e Capote, traducirá Balada do café triste– como pola difusión das literaturas africanas –do portugués de Angola traducirá ao galego Poemas de África Lonxe, de Bettencourt Pinto e Jorge Arrimar–. Xa no eido do pensamento, e de a cabalo entre o ensaio, o artigo xornalístico e o post, chegaranos unha compilación dos textos publicados por David Rodríguez no seu blog O funambulista coxo. Será en Retomando a palabra. Das guerra culturais ao crack financeiro, que verá a luz en Estaleiro. E tamén, na escrita ensaística, dúas análises en Galaxia que se prometen proveitosas. Dende o eido filolóxico, A narrativa galega na fin de século, de Dolores Vilavedra, e dende o sociolóxico, o retrato da xeración nada nos anos 50 co que Manuel Pérez Rúa gañou o premio Ramón Piñeiro en 2009. Miudiño A actualidade da literatura xuvenil estará marcada polo lanzamento mundial da nova triloxía de Cornelia Funke, Reckless. Carne de pedra, que coñeceremos en galego a finais de setembro grazas a Xerais. Tamén aos nosos mozos e mozas se dirixe, no mesmo selo, Fantasmas de luz, o man a man de dous pesos fortes, Agustín Fernández Paz e o ilustrador Miguelanxo Prado, en homenaxe ao cine. Da capacidade para trasladarlle aos pequechos as realidades máis crúas xa dera conta Antón Fortes en Fume. Agora volve sacar álbum, na mesma colección –Contextos– da editorial Oqo, para falar desta vez, n’A sombra dos anacardios, sobre a sida en Guinea Bissau. As novidades en literatura infantil tamén terán entre os seus protagonistas a última gañadora do premio Merlín, Teresa González Costa, que verá publicado A filla do ladrón de bicicletas, e a un dos seus anteriores galardoados, Antón Cortizas, que tirará en Tambre Rosalía e os equinodermos. Ficamos aquí, porque xa non quedan máis liñas e é preciso deixar títulos no tinteiro. Porque a roda da edición, malia todo, non para. Que non o faga dependerá do que leamos. Porque ler en galego, hoxe máis ca nunca, é resistir. Os libros que lemos proCura // 31 El tiempo entre costuras · María Dueñas · Temas de Hoy, 2009 · 608 páx · 22 euros A praia dos afogados · Domingo Villar · Galaxia, 2009 · 512 páx · 19,90 euros Sé lo que estás pensando · John Verdon · Roca Editorial, 2010· 430 páx · 20 euros Luz de tebra · Ángel Vázquez de la Cruz · Xerais, 2010 128 páx · 15,80 euros Los ojos amarillos de los cocodrilos · Katherine Pancol · La esfera de los libros, 2009 · 552 páx · 21,90 euros A lei das ánimas. A novela da Santa Compaña · Carlos Reigosa · Galaxia, 2010· Inés y la alegría · Almudena Grandes · Tusquets, 2010 · 729 páx · 24 euros Unha historia que non vou contar · Xosé Cid Cabido · Xerais, 2009· 272 páx · 16,50 euros Dime quien soy · Julia Navarro · Plaza & Janés, 2010 · 1.056 páx · 23,90 euros A intervención · Teresa Moure · Xerais, 2010 · 228 páx · 16,50 euros Estes son algúns dos libros máis vendidos en Galiza nas última semanas. A táboa fíxose recollendo datos das seguintes librarías: La casa del libro (Vigo) www.casadellibro.com Couceiro (Santiago) www.librariacouceiro.com Trazos (Cee) www.trazosexpress.com Torga (Ourense) www.torga.net Andel virtual (Vigo) www.andelvirtual.com C.C. Compostela (Santiago) www.elcorteingles.es Os datos non reflicten directamente os exemplares vendidos e, ademais, corresponden a magnitudes non ponderábeis. Abstéñanse teses. Calquera suxestión ou proposta sobre esta táboa, poden enviala ao correo [email protected]