vaxtang gorgasali

Transcrição

vaxtang gorgasali
saqarTvelos Tavdacvis saministro
saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabi
J7 samxedro ganaTlebisa da sabrZolo momzadebis
departamenti
ssip iv. javaxiSvilis istoriisa da
eTnologiis instituti
vaxtang goilaZe
vaxtang gorgasali
meomris biblioTeka #11
Tbilisi
2008
Tqvens winaSea axali seriis ,,meomris biblioTekis~ meTerTmete wigni; seria
iTvaliswinebs wignebis mTel wyebas, romlebSic popularulad iqneba gadmocemuli
saqarTvelosa da msoflio istoriis yvelaze saintereso da mniSvnelovani movlenebi.
seriis mizania qarTveli meomris da imedia, ara marto misi, patriotuli
aRzrda da codnis miwodeba misaReb formebSi. seriaSi gaTvaliswinebulia
popularuli, magram maRal profesionalur doneze dawerili saxelmZRvaneloebi; es
patara, magram tevadi da kargad gaformebuli broSurebi mieZRvneba qarTvelTa
udides mefeebs: vaxtang gorgasals, daviTs, Tamars, giorgi brwyinvales, bagrat III-s,
saqarTveloSi warmoebul mTavar da gadamwyvet brZolebs, XIX_XX ss-is gamoCenil
qarTvel oficrebs,
saqarTvelosa da msoflio samxedro istoriis calkeul
sakiTxebsa da a.S.
seriis gamocemis iniciatorebi arian iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis
instituti da saqarTvelos Tavdacvis saministro.
didi survili da imedi gvaqvs, rom meomarTa da oficerTa garda, saqarTvelos
yoveli moqalaqe siamovnebiT miiRebs am seriis yovel axal wigns.
seriis garekanze moTavsebuli warwera da didi daviTi yvelas Seaxsenebs, rom
brZola saqarTvelosTvis dResac grZeldeba.
vaJa kiknaZe
seriis saredaqcio kolegia:
recenzenti:
istoriis mecnierebaTa
doqtori, profesori
vaJa kiknaZe
istoriis mecnierebaTa
doqtori, profesori
Tamaz beraZe
istoriis mecnierebaTa
doqtori, profesori mariam CxartiSvili
kompiuteruli uzrunvelyofa: Lleila xurcia
ydis dizaini: giorgi kiknaZe
redaqtori: nargiz xarabaZe
teqnikuri redaqtori: mari WoniSvili
damtkicebuli da samoqmedod SemoRebulia saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis
gaerTianebuli Stabis J7 samxedro ganaTlebisa da sabrZolo
departamentis ufrosis _ polkovnik nodar qviliTaias mier
saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli
topografiuli sammarTvelos stamba. 2008 w.
q. Tbilisi, general kvinitaZis q. #20
tel.: +995 32 91-19-83
faqsi: +995 32 91-19-83
2
Stabis
vaxtang gorgaslis istoriis asparezze gamosvlisas, qarTlis
samefos
mezoblad
sami
imperia
mZlavrobda.
tradiciuli
mowinaaRmdegeebis, sasanianTa iranisa da bizantiis garda, qarTls
safrTxes Crdilo kavkasiisa da Savi zRvis mimdebare velebze axlad
Seqmnili hunTa uzarmazari gaerTianebac uqmnida.
centraluri aziidan wamosuli dabaltaniani, muqkaniani, didTava da
uwvero dampyroblebi, romelTa agresiisagan Cinelebi didma kedelmac ki
ver ixsna, aRmosavleT evropas IV s-is 70-ian wlebSi moadgnen. iq
momTabare skviTur-sarmatul-alanuri tomebi daimorCiles da md. volgis
dasavleTi napiridan md. dunais aRmosavleTiT mdebare velebamde hunebis
imperia Seqmnes, ris gamoc, aRmosavleT evropaSi axali samxedro wesrigi
damyarda. istoriis asparezze mTavarsardalTa axali saxelebi gamoCnda
– erT-erTi aseTi iyo hunTa beladi atila.
V s-is 40-ian wlebSi, roca vaxtang gorgasalma, Crdilo kavkasiaSi
Tavisi
pirveli
laSqroba
moawyo,
evropaSi
ori
gamoCenili
mxedarTmTavris: atilasa da romaeli sardlis aeciusis saxelebi
gvrgvinavda. ai, am pirovnebaTa umcrosi Tanamedrove iyo vaxtang
gorgasali.
kiTxvaze, vin iyvnen dasaxelebuli pirebi? TiTqmis yvela getyviT:
atila hunTa beladi iyoo (saskolo saxelmZRvaneloebSi aswavlidnen
`atilas cxenis fexis nadgamze balaxi aRar amodiso~), aeciusis saxeli
ki mxolod istorikosTa viwro wrisTvisaa cnobili. atilas saxels
dideba iman SesZina, evropis ganadgurebas rom cdilobda. aeciusma ki
evropa misgan ixsna. mxedvelobaSi maqvs 451 wels Crdilo-aRmosavleT
safrangeTSi – katalaunis velze gamarTuli e.w. `xalxTa brZola~,
sadac romaelebma da maTma mokavSireebma, aeciusis sardlobiT atilas
urdoebi gaanadgures.
aeciusi, rogorc md. dunais provinciebSi mosamsaxure romaeli
sardlis Ze, ymawvilobisas mZevlad iyo dunais gadaRma momTabare hunTa
mefis karze da barbaros ufliswulebTan – hunTa momaval mefeebTan:
atilasTan da mis ZmasTan erTad izrdeboda. aeciusi SemdegSi aseTive
statusiT imyofeboda germanelebTan. aeciusma am garemoSi Seiswavla ara
marto am barbarosTa ena, aramed momaval mowinaaRmdegeTa samxedro
xelovneba, brZolis meTodebi. amis gamo iyo, rom igi brwyinvaled
axerxebda romis armiaSi myof barbarosTa marTvas. Zveli germaneli
istorikosis sityviT, `aeciusi romis imperiis keTildReobisaTvis iyo
dabadebuli“.
451 wlis gamarjvebis Semdeg aeciusi sasaxlis intrigebs Seewira.
igi 454 wlis 21 seqtembers imperator valentinian III-is brZanebiT
mokles, xolo atila 453 wels, sakuTari qorwilis Rames mkvdari naxes.
3
ase dasrulda vaxtang mefis ori ufrosi Tanamedrovis – udidesi
mxedarTmTavrebis cxovreba. am qveynidan maTi wasvlisas vaxtang
gorgasals ukve araerTi brZola hqonda mogebuli. maTze aranakleb
icnobda brZolis xerxebs, laSqris wyobas, uZleveli iyo orTabrZolaSi.
yovelive amis Sesaxeb qvemoT mogiTxrobT.
* * *
vaxtang gorgasali qarTvel moRvaweTa im pleadas ekuTvnis,
romelTac jer kidev Tanamedroveebma uwodes `didi~. didad, Tundac
qarTvel mefeTagan, saqarTvelos istoriaSi arc ise bevri moixsenieba.
vaxtang gorgasali am mxriv erT-erTi pirvelia.
vaxtang gorgasali Zv. w. III saukunis damdegs, axali qarTlis
samefos Semqmnelisa da farnavazianTa samefo dinastiis damaarseblis –
farnavazis erT-erTi gamoCenili STamomavali iyo. vaxtang mefis
cxovrebisa da moRvaweobis Sesaxeb, ZiriTadad, mis Tanadroulad
Seqmnili saistorio Txzulebidan (mas `cxovreba vaxtang gorgaslisa~
ewodeba) viciT. am Txzulebis avtorad vaxtangis spaspeti – juanSer
juanSeriani iTvleba. vaxtangis `cxovrebam~ XI saukuneSi garkveuli
redaqciuli cvlileba ganicada, ris Sedegadac, vaxtang gorgaslis
pirovneba legendaruli elferiT Seimosa. mis `cxovrebaSi~ araerTi
legendaruli ambavi iqna CarTuli, rac Semdegma garemoebam ganapiroba:
miuxedavad imisa, rom XI saukuneSi vaxtang gorgaslis moRvaweobis
droidan 500 meti weli iyo gasuli, vaxtang gorgaslis pirovnebisadmi
interesi,
pativiscema
da
siyvaruli
mainc
didi
iyo.
aseTi
pativiscemisaTvis
qarTlis
samefos
dedaqalaqad
Tbilisis
gamosacxadeblad
dawyebuli
saaRmSeneblo
samuSaoebic
kmaroda.
iranelebTan brZolisas sasikvdilo Wrilobis miRebis gamo, marTalia,
vaxtang mefem am didi saxelmwifoebrivi saqmis damTavreba ver moaswro,
samuSaoebi `daCi mefem ganasrula~ da `viTar ebrZana vaxtangs, igi
(Tbilisi v.g.) Seqmna saxlad samefod~, qarTuli saistorio tradicia
vaxtang gorgasals mainc Tbilisis damaarseblad Tvlis.
ra Tqma unda, mefe, romlis saxeli qveynis dedaqalaqis daarsebas
ukavSirdeba, qarTveli xalxis TvalSi adreve SaravandediT Seimoseboda.
amitom, cxadia, im istoriul pirTa Soris, romelnic saqarTvelos
gmirul warsuls amSveneben, vaxtang gorgasals erT-erTi sapatio
adgili ukavia. qarTuli saxelmwifoebriobisa da qarTveli xalxis
winaSe udidesi Rvawlis gamo, vaxtang gorgaslis saxeli adridanve
SaravandediT rom Seimosa, SemTxveviTi ar iyo.
4
qarTveli xalxis winaSe vaxtang gogaslis Rvawli da damsaxureba,
ra Tqma unda, mxolod aRniSnuliT ar ganisazRvreba. XI saukunis II
naxevarSi, roca vaxtangis `cxovrebaSi~ legendaruli ambebi CarTes,
mematianeebma kargad icodnen misi didi damsaxureba qarTveli xalxis
winaSe: brZola iraneli dampyroblebis winaaRmdeg; romaelTagan
mitacebuli Zveli qarTuli miwebis dabruneba; antiiranuli ajanyeba
482-484
wlebSi;
qarTlis
eklesiisaTvis
avtokefaliis
(damoukideblobis) mopoveba da axali saepiskoposoebis daarseba; didi
saero (qalaqebis: artanuji, ujarma, Tbilisi da sxva) da saeklesio
(sveticxoveli, ninowmida, niqozi, nekresi da sxva) mSenebloba.
vaxtang gorgasali, Tavisi droisaTvis uZleveli mebrZoli da
gamoCenili sardali, qarTveli mxedrobiT, iranis Sahebis moTxovniT,
monawileobda bizantiis winaaRmdeg omebSi, Crdilo kavkasiaSi, Sua
aziaSi, indoeTSi da abaSeTSi* ebrZoda hunebs, romlebic im xanad iranis
imperiisaTvis yvelaze Zlier da saSiS mowinaaRmdegeebs warmoadgendnen
(Crdilo kavkasiis mimdebare da Savi zRvis CrdiloeTiT mdebare velebze
momTabare hun-TurqTa Zlieri gaerTianebebisaTvis darialis karis
Caketva iranis Sahebis mier, erTxans, swored qarTvelebs hqondaT
davalebuli). rac mTavaria, vaxtang gorgasalis sardlobiT qarTvelTa
monawileoba iranis mtrebis winaaRmdeg brZolebSi SahebisaTvis xSirad
gadamwyveti gamarjvebis momtani iyo.
vaxtang gorgasali didi figura da gamoCenili pirovneba rom iyo
maSindel saerTaSoriso asparezze, es iqidanac Cans, rom masTan
danaTesavebas eswrafvodnen ara marto bizantiis imperatorebi, aramed
qarTlis samefos maSindeli siuzerenni – iranis Sahebic ki. maT kargad
icodnen,
aseTi
danaTesaveba
garkveulad
vaxtangis
politikur
orientaciasac gansazRvravda.
iranelebTan `iorsa zeda~ brZolaSi vaxtang gorgaslis sasikvdilod
daWrisa da ujarmaSi gardacvalebis Semdeg, misi STamomavlobis zeobis
xanaSi qarTlis samefom jer 482-484 wlebis antiiranuli ajanyebis
Sedegad mopovebuli SeRavaTebi dakarga, Semdeg, daaxloebiT 537 wels
iranis Sahin-Sahma xosro I-ma sasanianma (531-579 ww.) (misi zedwodeba
iyo `anuSirvani~, rac qarTulad `ukvdav suls~ niSnavs) qarTlSi samefo
xelisufleba gaauqma. im droisaTvis ukve rvaaswliani istoriis mqone
farnavazianTa samefo saxlis Camomavali – mefe bakuri xosro I-ma
taxtidan gadaayena, qarTli iranis provinciad gadaaqcia. mefe bakuri
iZulebuli gaxda kaxeTis mTianeTisaTvis Seefarebina Tavi.
vaxtang gorgaslis Zlevamosil gamarjvebaTa Semdeg, marTalia,
qarTvelma xalxma didi Znelbedoba gaiara, magram gmiri mefis Sesaxeb
madlieri STamomavloba legendebs Txzavda, xolo sabrZolo droSas,
abjarsa da samosels saTuTad inaxavda, uvlida. akad. iv. javaxiSvilis
SeniSvniT, vaxtang gorgaslis samxedro iaraRi da samoseli Turme arsen
5
kaTalikosis (IX s.) drosac ki inaxeboda. `goliaT da ganTqmul yovelsa
qveyanasa~ vaxtangis samoseli da abjari – wers arseni, _ `awca sacnaur
ars~-o.
saukuneTa manZilze `gorgasliani~ droSa qarTvelebs umZimesi
brZolebis
Jams
TavianTi
didi
winapris
sagmiro
saqmeebiT
aRafrTovanebda. TviT daviT aRmaSeneblisa da Tamaris brwyinvale
epoqaSic ki, vaxtang gorgaslis kulti imdenad Zlieri iyo, rom
`gorgasaliani~ droSa `did laSqrobaTa dros kvlav jaris win
mihqondaT~. 1089 wels saqarTvelos samefo taxtze asulma daviT IV
aRmaSenebelma, marTalia, axali sabrZolo droSa SemoiRo, magram did
brZolebSi `gorgasliani~ droSa mainc gahqondaT. `gorgasliani~ droSa
daviTis drosac isev qarTvelTa Zveli gmirobisa da vaJkacobis, mterze
gamarjvebis simbolod rom rCeboda, amas ioane SavTelis (XII-XIII ss.)
`abdul-mesiidan~ qvemomoyvanili strofic mowmobs:
`iyvis ra zmiTa, uricxv razmiTa
gulis-mdebelad TvisTa spaTaTvis,
gorgasliani, daviTiani
droSa iaxlis msvrelad mterTaTvis~.
Tamar mefis istorikosi, `istoriani da azmani SaravandedTanis~
avtori, sagangebod aRniSnavs, rom droSa, romelic qarTvel laSqars
brZolebSi mihqonda, swored `droSa igi gorgasliani~ iyo, `romeli
sindeTs SesvliTgan mospetakteboda~.
qarTveli xalxis siyvaruli Tavisi didi winapris – vaxtang
gorgaslisadmi mxolod misi `samoslisa da abjris~, `gorgasliani~
droSisadmi pativiscemiTa da mokrZalebiT rom ar ganisazRvreboda, amas
Zvel droSi Seqmnili da dRemde Semonaxuli, sayovelTaod cnobili
xalxuri leqsic mowmobs:
`vaxtang mefe RmerTs uyvarda,
cidan Camoesma reka,
ialbuzze fexi Sedga,
didma mTebma iwyes dreka.
osebSi gadaiara,
Cerqezebi gadareka~.
vaxtang gorgaslis saxels omSi myofi qarTvelebi ara marto XIXIII saukuneebSi, ufro gviani xanis saqarTveloSic rom siamayiT
igonebdnen, amas mowmobs grigol orbelianis poemaSi _ `sadRegrZelo~
vaxtangisadmi miZRvnili sityvebi:
`ese ars gmiri is gorg-aslani,
romlis SexedviT sparselni hTrTodnen~.
vaxtang gorgaslis gardacvalebis Semdeg, gmiri mefis fizikuri
siZlieris, cxovrebisa da brZolebis Sesaxeb xalxma iseTi legendaruli
ambebi SeTxza, rom vaxtangis Tanamedrove avtoris mier Sedgenili, misi
6
moRvaweobis amsaxveli Txzuleba aRmavlobis gzaze Semdgari qarTuli
feodaluri sazogadoebis sulier moTxovnebs veRar akmayofilebda.
rogorc Cans, amis gamo, XI saukuneSi qarTvelma istorkosma Zveli
teqsti vaxtangis Rvawlisa da gmirobis gadmosacemad arasakmarisad
miiCnia,
`vaxtangis
cxovreba~,
misi
droisaTvis
xalxur
zepirsityvierebaSi arsebuli legendaruli xasiaTis ambebiT Seavso da
`saraindo~ Sinaarsis Txzuleba Seqmna. Tumca, rogorc qvemoT vnaxavT,
masSi zustadaa asaxuli vaxtang gorgaslis moRvaweoba da misi
Tanadrouli qarTlis samefos istoriis ZiriTadi movlenebi.
XI saukuneSi `vaxtangis cxovrebaSi~ (`cxovreba~ Zvelad istorias
niSnavda) redaqtors rom cvlilebebi Sehqonda, es gasakviri araa. am
redaqtorisa da misi drois qarTuli sazogadoebis TvalSi – pirovneba,
romlis droSa omebSi laSqris win mihqondaT, molaSqreTa warmodgenaSi
uZleveli gmiri, daumarcxebeli mefe unda yofiliyo. iseTi mefe,
romelsac asiaTasobiT meomari hyavda.
samwuxarod, Cveni didi erovnuli moRvawis – vaxtang gorgaslis
cxovrebis zusti wlebi am ukanasknel xanebamde garkveuli ar iyo.
saqmes is arTulebda, rom TariRi, saidanac misi `cxovrebis~ avtors –
juanSers vaxtangis moRvaweobisa da qarTlSi momxdari ambebi aqvs
aTvlili, imTaviTve ar arsebobda. juanSeri aTvlas vaxtangis
dabadebidan iwyebs da mogviTxrobs, vaxtangi 7 wlis rom gaxda mama
gaerdaecvala da ase Semdeg. mematiane Txrobas iranelebTan `iorsa zeda~
brZolaSi daWrili 60 wels miRweuli mefis gardacvalebiT amTavrebs.
e.i. Tu gvecodineba am brZolis TariRi, vaxtangis dabadebis welsac
zustad gavarkvevT.
vaxuSti batoniSvilidan (gardaicvala 1757 w.) dawyebuli,
mkvlevrebi didi gulmodginebiT eZebdnen am omis TariRs, magram igi
verc Zvel qarTul da verc ucxoenovan wyaroebSi ver iqna mikvleuli.
swored aRniSnulma ganapiroba, samecniero literaturaSi vaxtang
gorgaslis gardacvalebis TariRi, TiTqmis, 50 wlis farglebSi – 484dan 532 wlamde rom meryeobda.
Tanamedrove
qarTul
istoriografiaSi
vaxtang
gorgaslis
gardacvalebis TariRad akad. iv. javaxiSvilis mier SemoTavazebuli 502
weli iyo miRebuli, magram jer kidev 1962 wels istorikosma laSa
janaSiam detalurad gaanaliza saistorio wyaroTa monacemebi da
aRniSna: 502 weli ar Seesabameba istoriul realobas, Cvens xelT
arsebuli cnobebi saSualebas ar iZlevian zustad davaTariRoT vaxtang
gorgaslis mefoba. jerjerobiT Cven unda davkmayofildeT mxolod imis
aRniSvniT, rom vaxtangi mefobda V saukunis meore naxevarSi.
laSa janaSias naSromis gamoqveynebis Semdeg araerTma mkvlevarma
kvlav scada vaxtang gorgaslis cxovrebis wlebis dadgena, magram
uSedegod.
7
yuradReba mivaqcie axal wyaros `firan guSnaspis martviloba~. am
_
firan
guSnaspis
TxzulebaSi
qarTl-albaneTis
marzpanis*
gaqristianebisa da iranis Sahis mier misi sikvdiliT dasjis ambavia
gadmocemuli. es pirovneba qarTveli sazogadoebisaTvis kargad cnobili
qarTlis marzpanis – arvand guSnaspis ufrosi Zma iyo. marzpanebs
qarTlsa da albaneTSi mdgari jarebis sardloba, am ori qveynis gamgeoba
evalebodaT. guSnaspTa (igive mihranTa) sagvareulo iranis imperiaSi
didi gavleniT sargeblobda. maT ZiriTadad samxedro Tanamdebobebi
ekavaT. xSirad iyvnen iranis jarebis mTavarsardlebi.
rac Seexeba CvenTvis saintereso cnobas. sirieli agiografis
Tanaxmad, firan guSnaspis marzpanobisas `roca sparselebsa da romaelebs
Soris gurzanisa da aranis mxareSi omi daiwyo... (zavis dadebis)
meormoce wels taxtze avida xosro~.
ZeglSi moxseniebuli `gurzani~ qarTlis siriuli saxelia, ,,arani“
Zvel albaneTs erqva. mefe `xosroSi~ iranis Sahin-Sahi xosro I
anuSirvani igulisxmeba. igi 531 wels avida iranis taxtze. meore mxriv,
agiografis Tanaxmad, misi gamefebis weli radgan amierkavkasiaSi
`gurzanisa da aranisaTvis~ mimdinare omis damTavrebis (zavis dadebidan)
meormoce weli iyo, iransa da bizantias Soris zavi (531-40) 491 wels
dadebula.
saTanado masalis gaanalizebis Semdeg gairkva: juanSeris mier
aRwerili `iorsa zeda~ brZola, sadac vaxtang gorgasali sasikvdilod
daiWra, qarTlis samefos teritoriaze momxdari, iran-bizantiis omis,
erTi epizodi iyo. e.i. sirieli agiografi da juanSeri 491 wlis iranbizantiis omis erTi brZolis Sesaxeb mogviTxroben. aRniSnulidan
gamomdinare, vaxtang gorgaslis gardacvaleba Cems mier 491 wliT iqna
daTariRebuli. gardacvalebisas vaxtang mefe radgan 60 wels iyo
miRweuli, misi dabadeba (491-60) 431 welze mova. vaxtang gorgaslis
`cxovrebis~ avtors – juanSers swored 431 wlidan aqvs aTvlili
vaxtangis cxovrebisa da qarTlis samefoSi momxdari ambebi. am mikvlevis
Semdeg, SesaZlebeli gaxda zustad ganmesazRvra vaxtangis mamis – mefe
mirdatis gardacvalebis, vaxtangis debis, misi Zeebis dabadebis wlebi da
imdroindel qarTlis samefoSi momxdari sxva mravali ambavi.
vaxtang gorgasali da misi winaprebi, farnavazianTa dinastias
ganekuTvnebodnen, magram saqarTvelos Zvel istoriaSi gaucnobierebeli
zogi pirisagan xSirad gaigonebT, vaxtangi warmoSobiT sparsi iyoo, rac
sruliad gaumarTlebelia.
saqme isaa, rom ZvelTaganve saqarTvelos did sagvareuloebSi gaCnda
tendencia, TavianTi sagvareulos fuZemdeblad ucxoeTidan mosuli
pirovneba gamoecxadebinaT an TavianTi gvari ucxoel sagvareulosTan
daekavSirebinaT. ase iyo samefo gvarSic – bagrationebi TavianT
winaprebad Zvel ebrael mefeebs: solomonsa da daviTs Tvlidnen.
8
farnavaz mefis STamomavlebidan swored mirianis `cxovrebaSi~ iqna aseTi
Casworeba Setanili. XI s-is mematianem leonti mrovelma miriani iranis
Sahis Zed gamoacxada, mihranTa sagvareulos qalisagan naSobad*.
vaxtang gorgasali ki mirianis umcrosi Zis – bakuris (baqaris)
uSualo STamomavali iyo.
vaxtang gorgasali mamis mxriv, rogorc vnaxeT, imdroindel
msoflioSi erT-erTi uZvelesi farnavazianTa dinastiis STamomavali iyo
(vaxtangis moRvaweobis droisaTvis farnavazianTa* dinastia qarTlis
axali samefos Seqmnidan – Zv. w. 301 w., TiTqmis 8 saukunes aiTvlida).
deda ki mas sparseli hyavda, qarTl-albaneTis marzpanis-barzabodis
asuli.
unda
vivaraudoT,
rom
barzabodic
mihran-guSnaspTa
sagvareulodan unda yofiliyo. ase rom, dedis mxriv vaxtang mefe iranis
erT-erTi ganTqmuli sagvareulos Camomavali iyo.
qarTl-albaneTis marzpanTa ZiriTadi rezidencia q. barda (bardavi)
(amJamad patara qalaqia azerbaijanSi) iyo. iqidan ganagebdnen isini am or
qveyanas.
rogorc vaxtang gorgaslis `cxovrebaSia~ naTqvami, vaxtangis papa
mefe arCili (402-426 ww.), maincdamainc didad ar morCilebda
barzabods. man `ganacxada mtroba sparsTa, gamoaCinna juarni da mokazmna
eklesiani, mosrna da ganasxna yovelni cecxlis-msaxurni sazRvarTagan
qarTlisaTa; moirTo Zali saberZneTiT (e.i. bizantiidan, v.g.) da
warZRuanebiTa juarisaTa iwyo brZolad sparsTa~. es brZola, rogorc
aRvniSne, ZiriTadad bardaSi mjdomi marzpanis winaaRmdeg samxedro
moqmedebebSi gamoixateboda. barzabodi urC qveSevrdoms, ra Tqma unda,
aseT qmedebas ar apatiebda. man `Sekriba spa ranisa, movakanisa da
adarbadaganisa da momarTa arCils~. mefe arCili, qarTlis jariT
`mindobiTa RmrTisaTa~ barzabods qarTl-albaneTis sazRvarze `mdinaresa
zeda berdujisasa~ daxvda `da ZaliTa patiosnisa juarisaTa mosrna da
tyue-yvna~ barzabodis mebrZolebi. Semdeg Sevida albaneTis teritoriaze
moarbia igi da `movida Sina gamarjvebuli~. mTel samefos amcno jvris
ZaliT cecxlTayvanismcemel barzabodze gamarjvebis ambavi.
barzabodis winaaRmdeg aranaklebi simamaciT ibrZoda arCil mefis Ze
mirdati. mamasaviT isic `morwmune da RmrTis msaxuri~, `queli da
SemmarTebeli~ iyo. roca mirdati `dadga asaksa mamakacobisasa,~
`umetesad uwyo brZolad sparsTa, Sesvlad da tyuenvad~ albaneTs.
Zveli qarTveli avtoris cnobiT, qarTvelTa aseT gaaqtiurebas iranis
Sahi ver pasuxobda, radgan `brZoda indoTa da sindTa da abaSTa, da ver
SemZlebel iyo spisa didsa gamogzavnad~. amitom `emZlavrebodes
qarTvelni~.
marTalia, barzabodi cixeebsa da qalaqebs amagrebda, magram es saqmes
ver Sveloda, sanam mirdatis cxovrebaSi gardamtexi ambavi ar moxda. im
9
xanad ufliswuli mirdati ucolo iyo, xolo barzabods, mematianes
TqmiT, `esua asuli qmnulkeTili, Suenieri, romelsa erqua sagduxt~.
erTxelac, mirdats mxleblebma moaxsenes `siSueniere misi~.
sagduxtis silamaziT monusxuli `trfial iqmna mirdat mis zeda.~ amis
Semdeg mirdats, ra Tqma unda, araviTari survili aRar hqonda
barzabodis samflobeloebi daerbia. Tavisi trfialis ambavi mamas – mefe
arCils ase moaxsena: `vevedrebi mefobasa Sensa, momguare colad Cemda
sagduxt asuli barzabodisi, da SevqmnaT Cuen Soris mSvidoba~.
marTalia, dasZina ufliswulma, qristes ZaliT Cven vimarjvebT, magram
roca iranis mefe moiclis, Cvenze Surs iZiebs. Cvens qveyanasa da
eklesiebs moaoxrebs. jobia dReidan damTavrdes Cvens Soris mtroba. am
gziT ufro Seuryevlad davicavT qarTlis sazRvrebs, ufro ganmtkicdeba
qarTlSi qristes sjuli, sparsTa gaZlierebisas, `qristes sjulis
gmobis~ SiSi aRar gveqneba.
mefe arCili kargad mixvda yovelive amas, axalgazrda ufliswuli
qalis siyvarulis gamo rom ambobda. amitom, Svilis Txovnas
winaaRmdegoba aRar gauwia da `aRasrula neba misi~. wargzavna mociquli
bardavs – barzabodis karze `da iTxova asuli misi colad Zisa
Tvisisa~.
arCil mefis winadadeba barzabodma didi sixaruliT miiRo, Tan
qarTvelTagan `iTxova fici da aRTqma~ mSvidobisa, qarTvelebmac dades
fici. ase damyarda mSvidoba.
saqmis keTilad warmarTviT gaxarebulma barzabodma `mosca asuli
Tvisi ziTviTa didiTa~. sagduxti `moiyvanes mcxeTas _ `qmnes qorwili,
Sueba da gancxroma dReTa mravalTa~. qorwilis Semdeg mefe arCilma
mirdatsa da mis meuRles saufliswulo mamulad misca samSvilde*
`saerisTaoTa misTa da mun dasxdes mirdat da sagduxt~.
ase Seiqmna samSvildis saerisTavos centri – cixe-qalaqi samSvilde
axalgazrda col-qmris rezidenciad. didad `morwmune da RmrTismsaxuri~ mirdatis meuRle sagduxt dedofali, cecxlTayvanismcemeli
iyo. cxadia, mas gaqristianebas mosTxovdnen da `sagduxt dedofalman
gamoikiTxa sjuli qristesi~, mirdatma `mohguarna kacni sjulisa
mecnierni~ (e.i. qristianuli religiis mcodneni, v.g.). dedofalma, ra
Tqma unda, arc qarTuli icoda, amitom `uTargmnes saxareba uflisa
Cuenisa ieso qristesi~. auxsnes _ `WeSmariti RmerTi~ rom ieso qriste
iyo, `romeli gankacna (e.i. adamianis saxe miiRo, v.g.) xsnisaTvis Cuenisa~.
yovelive amis Semdeg, sagduxt dedofalma `gulisxma yo~, `icna
sjuli WeSmariti, dauteva cecxlis-msaxureba, naTel-iRo da iqmna
morwmune~. man aRaSena sioni samSvildisa (esaa samSvildis Zveli
eklesia. VII-VIII saukuneebis mijnaze qarTlis erismTavarma varaz-bakurma
da sxvebma samSvildeSi kvlav aages didi taZari, romelTagan dRes
nangrevebiRaa SemorCenili, v.g.).
10
426 wels arCil mefe gardaicvala – qarTlis samefo taxtze
axalgazrda mirdati avida. amieridan man dedofal sagduxtTan erTad
mcxeTis samefo sasaxleSi daido bina. mirdati Seudga qveynis marTvas.
zemoT vaxtang gorgaslis dabadebis TariRad 431 weli miviReT.
imazec mivuTiTe, vaxtangis papa mefe arCili rom 426 wels gardaicvala
da qarTlis taxtze mirdati avida. igi mefobda ise, `viTarca mama misi,
didsa sarwmunoebasa Sina~.
axla, rac Seexeba vaxtangis ojaxis wevrebs, mefe mirdatsa da
dedofal sagduxts. maT pirvelad qaliSvili SeeZinaT da mas xuaranZe
daarqves. samefo karisaTvis, upirveles yovlisa, vaJiSvilis gaCena iyo
didad sasurveli, amitom `kualad evedrebodes RmerTsa mefe mirdat da
dedofali sagduxt, raTa mosces Ze. da Semdgomad oTxi wlisa
sagduxtma... Sva Ze da uwoda saxeli... sparsulad `varan-xuasro-Tang~,
xolo qarTulad uwoda vaxtang.
memkvidris dabadebis gamo `aRivsnes sixarulTa mSobelni misni~,
`ganavlines maxarobeli yovelTa Tana erisTavTa da gamoiRes xuastagi
(qoneba, saqoneli, v.g.) didZali, oqro da vecxli, da ganuyves glaxakTa,
da Sewires madloba RmrTisa mimarT, locviTa da Ramis-TeviTa, dReTa
mravalTa~. mefem `dReTa mravalTa yo puroba da gancxroma~.
rogorc gvianfeodalur saqarTveloSi, maSinac, ufliswulebs
didgvarovani mamamZuZeni zrdidnen. juanSeri pirdapir miuTiTebs: wesi
iyo `romel Svilni mefeTani, warCinebulTa saxlsa Sina aRizardnian~.
vaxtangis gazrda saurmag spaspetma `didiTa vedrebiTa~ iTxova. mefemac
`misca Ze misi vaxtang saurmags spaspetsa sazrdod“. ufliswuli qveynis
momaval
mmarTvelad,
uZlevel
mebrZolad,
saurmag
spaspetis
xelmZRvanelobiT aRizarda.
axla gavarkvioT rodis daibadnen vaxtangis debi. vaxtangis
dabadebis TariRi viciT. isic viciT rom vaxtangi xvaranZes dabadebidan
oTxi wlis Semdeg daibada. aRniSnulidan gamomdinare, xvaranZe (431-4)
427 wels dabadebula.
vaxtang gorgasalis `cxovrebis~ avtoris Semdegi cnobiT, vaxtangis
dabadebidan `Semdgomad... meequsisa welsa, Sva sagduxt asuli sxua da
uwodes saxeli... miranduxt~. e.i. vaxtangis umcrosi da miranduxti –
(431+6) 437 wels dabadebula. miranduxti gasazrdelad kaspis
spasalarma waiyvana.
miranduxtis dabadebaze miTiTebis Semdeg vaxtangis `cxovrebis~
avtori – juanSeri gvamcnobs: `Semdgom, amissa, welsa meoresa, mokuda
mefe mirdat; da darCa vaxtang Svidisa wlisa yrma~.
437 wels miranduxtis dabadebidan `Semdgomad meore weli~ 438
welia – es axali miTiTebaa mirdat mefis gardacvalebis Sesaxeb. am
dros vaxtangi Svidi wlis iyoo da, marTlac 431 wels dabadebuli
vaxtangi 438 wels Svidi wlisa iqneboda. am ambebis Txrobisas juanSeri
11
gvamcnobs: `viTar iqmna vaxtang wlisa aTisa, gardamovides ovsni spani
uricxuni~ _ maT kaspidan gaitaces vaxtangis sami wlis da miranduxti.
438 wels mefe mirdatis udrood gardacvalebis gamo, qarTlis
samefo mZime viTarebaSi Cavarda. Svidi wlis ufliswuli qveynis
marTvaSi monawileobas ver miiRebda. qveyana dedofal sagduxts unda
emarTa qarTlis erisTavebis daxmarebiT, magram sinamdvileSi qarTlis
mmarTvelad iTvleboda bardaSi mjdomi marzpani barzabodi. igi,
marTalia, dedofal sagduxtis mama iyo, magram mainc iraneli moxele
iyo. amasTanave, dedofals kargad axsovda: jer arCil mefe, Semdeg ki
misi meuRle – mirdati rogor arbevdnen albaneTSi barzabodis
qveSevrdomebs. amitom, igi SiSobda vaiTu `mamaman Cemman~ Suri iZios
mamamTilisa da Cemi qmris namoqmedarze, maT xom `egodenni borotni
moawivnes mis zeda~-o. amasTanave, imasac ar gamoricxavda, rom radgan
cecxlTayvanismcemloba* uaryo da qristianoba aRiara, masze SurisZiebis
gamo `warwymidos Svili Cemi, ganryunas qarTli da sjuli qristesi~-o.
dedofali did mwuxarebaSi iyo, magram, bolos mainc `ganizraxa
warsvla winaSe mamisa missa da Sevrdoma misi~. Tumca, mcirewlovani
ufliswulis wayvana ver gabeda da vaxtangi `cremliTa simwarisaTa~
qarTlis spaspetsa da erisTavebs Seavedra.
qarTlis dedofali mxolod mcire mxleblebiT miadga q. bardaSi
mamis rezidencias. mamis win moiyara muxli, mamas fexebze emTxvia _
`daaltobda (e.i. daasvelebda, v.g.) ferxTa mamisa TvisiTa cremliTa~.
dedofalma mamisagan iTxova Sewyaleba da miteveba, aseve surda mamas
misTvisac Seendo `sjulis dateveba~. dedofals eSinoda mamas ar
aeZulebina igi uareyo qristes sjuli, radgan ieso qriste misTvis ukve
iyo `RmerTi WeSmariti~. amasTanave mamisadmi umTavresi saTxovari mainc
is iyo, rom misi Ze – vaxtangi daetovebina Tavisive mamulSi da TviT
gaewia Suamavloba amis Sesaxeb Sahis winaSe.
dedoflis SeSfoTeba SemTxveviTi ar iyo, man kargad icoda mamis
xasiaTi.
barzabodi,
marTlac,
mzad
yofila
`borotis
yofad
qarTvelTaTvis~, Tumca, sayvareli qaliSvili mainc daindo _ `Seiwyala
asuli Tvisi: ara aiZula dateveba sjulisa, da aRasrula yoveli Txova
misi~. marzpanma asuls mxolod erTi pirobis Sesruleba mosTxova:
TviTon arcerT qarTvels iZulebiT ar `daagdebinebda~ qristes sjuls,
samagierod qarTlSi gaagzavnida cecxlTayvanismcemlebs maTi rjulis
moZRvrebTan erTad da Tu romelime qarTveli Tavisi nebiT airCevda
iranelTa religias – cecxlTayvanismcemlobas, xelisufalT misTvis
xeli ar unda SeeSalaT.
juanSeris sityviT, `sagduxt erCda (emorCileboda, v. g.) mamasa
Tvissa SiSisagan didisa~, amitom mas uari veRar Sekadra. marTlac,
barzabodis mier gamogzavnili cecxlis msaxurni mcxeTaSi `dasxdes
moguTas*~.
12
q. bardadan sagduxt dedoflis gamomgzavrebis Semdeg, aRarc
barzabods ucocxlia didxans. igi gardaicvala da iranis Sahma marzpanad
barzabodis Ze – varaz-bakuri dasva. imave xanSi qarTlSi gardaicvala
vaxtangis mamamZuZe saurmag spaspeti. qarTlis spaspetad dedofalma
juanSeri daniSna. saqveyno saqmeebiT dakavebulma dedofalma sagduxtma
cecxlTayvanismcemelTa Setevis SeCereba ver SeZlo. gansakuTrebiT
cecxlTayvanismcemelTa `episkoposi~ binqarani aqtiurobda. mis qmedebas
qarTlis warCinebulni winaaRmdegobas ar uwevdnen. amis gamo `wurili
eri~
(e.i.
mosaxleobis
dabali
fenebi)
miiqca
mravali
cecxlismsaxurebas... Seeria qarTls wurilsa ersa cecxlmsaxureba~,
`amisTvis mwuxare iyo sagduxt dedofali~, magram `mZlavrobisagan
sparsTa veras ikadrebda~, Tumca imdeni mainc SeZlo, rom bizantiidan
moiyvana `mRdeli WeSmariti~ miqaeli da qarTlis eklesiis meTaurad
daadgina.
dedoflis mier gadadgmulma nabijma gaamarTla. miqael episkoposi
medgrad aRudga win cecxlTayvanismcemelTa Zaladobas _ `aswavebda
yovelTa qarTvelTa sjulsa WeSmaritsa~. is-is iyo qveyanaSi religiuri
viTareba sasikeTod Seicvala, rom qarTlis mosaxleobam Crdilo
kavkasiidan didi Tavdasxma ganicada.
roca vaxtangi 10 wlisa gaxda (e.i. daaxloebiT 441 wels), Crdilo
kavkasiidan darialis gziT `gadmovides ovsni spani uricxuni~ da
moaoxres qveyana mtkvris saTaveebidan xunanamde (es cixe-qalaqi
saerisTavos centri iyo da samefos ukidures aRmosavleT nawilSi md.
mtkvris marjvena napirze mdebareobda). momxdurebma kaspis garda cixeqalaqebi ver aiRes. kaspidan ki vaxtangis da miranduxti gaitaces.
qarTlSi CrdiloelTa laSqrobis Tanadroulad, bizantielebi
dasavleT saqarTveloSi (egrisis samefoSi) SeiWrnen da daipyres
teritoria `egriswyliTgan vidre cixe-gojamde~. es ori laSqroba, ra
Tqma unda, erTi didi samxedro operaciis Semadgeneli nawilebi iyo.
aseTi daskvnis safuZvels iZleva VI s-is bizantieli avtoris komit
marcelinusis `qronikaSi~ arsebuli cnoba 441 wels bizantiasa da irans
Soris zavis dadebis Sesaxeb. zavis dadebis win – 438 wels iranis
taxtze iezdigerd II-is asvlis Semdeg bizantiasa da irans Soris
urTierToba daiZaba. 440 wels ki iranis armia bizantiis sazRvrebs
miadga. aseT viTarebaSi, rogorc Cans, bizantiam saswrafod miiRo zomebi.
imperiam, armiis magistrosebis (mxedarTmTavrebis) _ anatolisa da
asparis
sardlobiT
aRmosavleTSi
laSqari
gamoagzavna,
xolo
amierkavkasiis iranul samflobeloebSi Crdilo kavkasiidan hunebisa da
osebis SemoWriT irans saqme gaurTula. osebisa da hunebis gasadevnad,
qarTlSi iranis laSqari Semovida. amiT unda aixsnas, Crdilo kavkasiidan
Semosulebma kaspis garda, verc erTi cixe rom ver aiRes, Tumca didi
nadavli igdes xelT da darubandis gziT ukan gabrundnen.
13
441 wlisaTvis, aRmosavleT evropaSi hunebi ukve karga xnis
mosulebi iyvnen. maT Crdilo kavkasiis velebic ekavaT. Zveli qarTveli
avtori qarTlSi SemoWril xalxs, marTalia, osebs uwodebs, magram
SemoseulTa ZiriTadi nawili, cnobili hunTa beladis atilas
daqvemdebarebaSi myofi da misi samflobelos aRmosavleT nawilSi
damkvidrebuli hunebi unda yofiliyvnen.
amierkavkasiaSi atilas qveSevrdomi hunebis laSqrobis ambavi,
bizantielma diplomatma da istorikosma priskos panielma 448 wels
atilas banakSi yofnisas Seityo. mas uTxres, rom Savi zRvis
CrdiloeTiT mdebare velebidan wamosuli hunebi 15 dReSi amierkavkasiaSi
SeiWrneno. aseTi swrafi tempiT amierkavkasiaSi gamolaSqreba hunebs, ra
Tqma unda, bizantiis xelisufalTa moTxovniT, saTanado sazRauris
safasurad unda moewyoT. Savi zRvis Crdilo velze momTabare
hunebisaTvis, rogorc kavkasiis zekarebi, ise amierkavkasiis gzebi ucnobi
iqneboda. am mxriv, maTTvis gzis maCveneblebi osebi iqnebodnen.
miranduxtis adgilsamyofelic maTve unda scodnodaT.
dasavleT saqarTveloSi bizantielTa mier `egris-wyliTgan vidre
cixe-gojamde~ teritoriis dapyrobam, xolo aRmosavleTSi osebis
winamZRolobiT hunTa gamanadgurebelma laSqrobam `yovelTa zeda
qarTvelTa~ didi `glova da wuxili~ gamoiwvia. datrialebul
ubedurebas `RmrTisa mimarT~ codvebis gamravlebiT xsnidnen. qarTlis
samefos yvela mesveuri erTi azrisa iyo: pirvel rigSi osebze unda
eZiaT Suri, Semdeg ezrunaT bizantielebisagan warTmeuli teritoriebis
dabrunebaze.
gadioda wlebi, `vaxtang izrdeboda da iswavlida miqael
episkoposisagan yovelsa mcnebasa uflisasa~, iwrToboda samxedro
saqmeSi. axalgazrda ufliswuli didad wuxda qarTlis mosaxleobis
dabal fenebSi cecxlTayvanismcemloba rom mZlavrobda, magram `sparsTa
mZlavrobis~ gamo verafers ambobda. amasobaSi vaxtangi TxuTmeti wlisa
gaxda.
446 wels 15 wlis mefem pirvelad moiwvia darbazi, romelic mcire
saxalxo kreba ufro iyo. esaa erT-erTi uZvelesi monaTxrobi, romelSic
V s-is SuaxanebSi qarTlis samefo saxlSi gamarTuli darbazobis
mimdinareobaa gadmocemuli.
mefem `mouwoda yovelTa warCinebulTa qarTlisaTa, da Semokribna
yovelni qalaqad~. sadarbazod gaamzada erTi saxli, dajda `saydarTa
zeda maRalTa~, gverdiT _ `saydarsave~ dasxdnen juanSer spaspeti da
orive episkoposi (e.i. qristianTa da cecxlTayvanismcemelTa). `sxuani
yovelni erisTavni dasxdes selebiTa~ (e.i. selis baliSebze), aTasisTavni, asis-Tavni da yoveli eri fexze idga.
TxuTmeti wlis mefem, Tavisi asakis Seufereblad `viTarca
aRzrdilman filosofosTa Tana~ maRali xmiT ganacxada: mefisa da eris
14
(xalxis) winaSe maSin moawevs gansacdeli, roca morwmuneni RmerTs
msaxurebas akleben da mama-papaTa sarwmunoebisagan gadauxveven. aseT
viTarebaSi xalxi Cavardeba iseT gansacdelSi, rogorSic Cven varT. roca
keTili mama (mSobeli) zrdis Svils keTili saqmeebisTvis, Svili unda
keTil gzaze daayenos, magram Svilma Tu keTilad ar Seismina mSoblis
miTiTeba, maSin mSobeli itanjeba. aseve `guwurTna Cven RmerTman~, _
dasZina mefem.
amis Semdeg, mefem didebulebs mimarTa: marTalia, me yrma var da
Cemgan keTili saqmeebi ar ginaxavT, magram ginaxavT winaparTa didi
Tavdadeba. dRes, rogorc me, ise Tqven didi gansacdelis winaSe varT.
unda `viZioT Suri ovsTa zeda~. es ubedureba rom sparselebis an
berZnebisagan modiodes kidev moviTmendiT, magram ubedureba `mowevnil
ars Cuen zeda ovsTa kicxTagan~ (damamcirebeli terminia, v. g.), amitom
`ara xams daTmena: sikudili sjobs TavTa CuenTaTvis~.
mefis Semdeg juanSer spaspeti wamodga fexze da mefes mimarTa:
`cxovndi mefeo ukunisamde didebiT da mterTa SenTa zeda nebaaRsrulebiT mefeo Sen umjobesi yovelTa mefeTa qarTlisaTa~ xar,
`msgavsi nebroT* gmirisa~, RmerTma gamogaCina Cven winamZRvrad, Cven Zvel
da axal WirTa (ubedurebaTa) gansaqarveblad. am xuTi wlis
ganmavlobaSi, Seni yrmobisas did mwuxarebaSi viyaviT ovsTagan
miyenebuli Seuracxyofis gamo. aqamde Tu ar SegeZlo mxedrobas win
waZRolodi da arc samefos saqmeebs ganagebdi, amjerad `srul xar
sibrZniTa da ZaliTa, simxniTa da asakiTa~, Tumca, jer kidev araa Jami
Tavi safrTxeSi Caigdo. Cveni survilia romelime Cvengani SearCio `spaTa
winamZRvrad~, Sen ki aq darCi qveynis meTaurad, rom damarcxebis
SemTxvevaSi qveyanas Sen mixedo.
juanSer spaspetis am sityvebs erTxmad daeTanxmnen qarTlis
warCinebulni da erisTavebi. magram mefe daTmobas ar apirebda. mefem
sapasuxod miugo: `yovelni dReni cxorebisa Cemisani mwuxarebasa Sina
damiyofia~, Cemi dis sibraluliT guli meleva, TiTqos cecxlis
maxviliT viyo dakodili. aseT sicocxles sikvdili mirCevnia – RmerTis
mindobiTa da jvris winamZRolobiT wamoval – ar gamwiravs RmerTi da
momcems Zalas.
mas Semdeg, rac darbazobaze erTxmad gadawyda Crdilo kavkasiaSi
laSqroba, modarbazeni saxlebSi gabrundnen, raTa laSqrobisaTvis
momzadebuliyvnen.
zemoT iTqva, rom im xanaSi qarTli da albaneTi bardaSi mjdom
marzpans eqvemdebareboda. aseTi didi laSqrobis mosawyobad aucilebeli
iyo marzpanis varaz-bakuris Tanxmoba. da vaxtangmac `waravlina
mociquli~ da `auwya laSqroba ovseTisa da iTxova misgan Sewevna~.
marzpani valdebuli iyo aseT laSqrobaSi Tavisi samxedro ZalebiT
mieRo monawileoba. varaz-bakurma vaxtangs 12 000 mxedari gamougzavna.
15
TviT mefem ki `mouwoda yovelTa spaTa qarTlisaTa~, sul cota xanSi
qarTlis saerisTavoTa laSqari `Seikriba~ da `daibanakes muxnars da
xerks, amier da imier aragusa~. mematianes cnobiT, im xanad qarTlidan
asi aTasi mxedari da samoci aTasi qveiTi Segrovda. varaz-bakuris mier
gamogzavnil mxedrobasTan erTad 172 aTasi meomari Seikriba. roca mefem
laSqari
daaTvaliera,
`moewona
simravle,
cxenkeTiloba
da
mokazmuloba~, rac mTavaria, yoveli meomari iyo mxned, `savseni iyvnes
SuriTa ovsTaTa~, uxarodaT, bolos da bolos rom dadga dro, roca
mters samagieros gadauxdidnen.
molaSqreTa sabrZolvelad aseTi mzadyofnis gamo, mefemac gaixara,
`madloba Seswira RmerTs~ molaSqreTa SemarTebisaTvis. amis Semdeg, mefe
mcxeTaSi dabrunda da `aRasrula Svideuli erTi* locviTa da marxviTa,
Ramis TeviTa~. Semdeg glaxakT didZali saboZvari dauriga. samefos
gamgebloba ki dedas da ufros das – xuaranZes daavala.
darbazobaze, juanSer spaspeti mefes imitom urCevda laSqrobaSi ar
wasuliyo, rom misi daRupvis SemTxvevaSi, qveyana mefis gareSe rCeboda.
yvelaferi es, ra Tqma unda, kargad uwyoda vaxtang mefem. amitom,
rodesac samefos marTva-gamgebloba dedasa da das daavala, saidumlo
anderZic dawera da dedas gadasca. am anderZis Sesaxeb sxvas araferi ar
unda scodnoda. anderZSi vaxtangi werda: `ukueTu arRara Semoviqce
cocxali, dai Cemi xuaranZe SeirTos mirian... man ipyras mefoba~.
anderZSi dasaxelebuli miriani, juanSeris ganmartebiT, vaxtangis
mamis Zmiswuli iyo. ai, es miriani datova mcxeTaSi, laSqrobaSi ar
waiyvana da Tu vaxtangi ver dabrundeboda, mas unda daekavebina qarTlis
taxti.
vaxtangis mamas – mefe mirdats Zma ar hyavda. juanSeri ki vaxtangis
Tanamedrove mirians, vaxtangis `mamis Zmiswulad~ ixseniebs. unda
ganvmarto, rom igulisxmeba Soreuli Zmiswuloba anu mefeTa gverdiTi
Sto.
axla isev osebis winaaRmdeg laSqrobis ambavs davubrundeT. samefo
saqmeebis mogvarebis Semdeg, vaxtangi TianeTs dadga. iq SeuerTdnen mas
`yovelni mefeni kavkasiisani~ ormocdaaTi aTasi mxedriT da darialis
gavliT Sevidnen osTa miwaze. juanSeris sityviT, `Seslvasa missa
ovseTad iyo vaxtang wlisa Tequsmetisa~ _ e. i. 447 weli idga.
vaxtangis Crdilo kavkasiaSi laSqrobis Sesaxeb osebs, ra Tqma unda,
windawin ecodinebodaT da vaxtangis laSqars mdinaris piras
momzadebulni daxvdnen (maT, rogorc Cans, hunebi daixmares). mdinaris
meore napirze vaxtang mefis laSqari dadga (laSqari md. Tergis napirze
ganlagda). mdinaris orive napirze `iyvnes qarafni kldisani~, aseve
`Walakni da velovanni~. Svidi dRe emzadeboda orive laSqari
gadamwyveti brZolisaTvis. manamde ki yoveldRe bumberazTa brZolebi
imarTeboda.
16
osTa mier hunebisagan daqiravebul laSqarSi iyo `kaci erTi
goliaTi~ saxelad Tarxani. pirvelad brZolis velze swored is
gamovida da xmamaRla ganacxada: mefis laSqarSi vinc uZlieresad
Tvlida Tavs, mis winaaRmdeg sabrZolvelad gasuliyo.
Tarxanis mowodebaze, im laSqridan, romelic vaxtang mefes biZam
qarTl-albaneTis marzpanma gamougzavna, gamovida erTi meomari – farsmanfaruxi. misi mowinaaRmdege brZolaSi aravin iyo, mas mravaljer lomic
ki hyavda xeliT Sepyrobilio, _ wers juanSeri. ai, es goliaTi gavida
Tarxanis winaaRmdeg sabrZolvelad. yviriliT `mietevnes urTierTs~,
magram pirvelive Setakebisas Tarxanma daaswro _ `uxeTqna xmali
farsman-faruxsa Cabalaxsa zeda, da ganupo Tavi vidre beWTamde~.
am Setakebis mxilveli vaxtang mefe da misi laSqari Sewuxda,
radgan mis laSqarSi aravin darCa msgavsi farsman-faruxisa.
gailia is dRe. vaxtangi Sevida Tavis karavSi `dadga locvad da
cremliT evedreboda RmerTsa~. gaTenebamde iloca _ `iTxovda
RmerTisgan Sewevnas~.
gaTenda Tu ara, Tarxani kvlav moadga mdinaris napirs da moiTxova
kidev gasuliyo vinme vaxtangis laSqridan masTan Sesabmelad.
mefem ganacxada, rom TviT gavidoda `brZolad Tarxanisa~. meo, _
aRniSna mefem, _ moimede var ara mxolod Cemi Zalisa da Cemi simxnisa,
`mindobiTa
RmrTisaTa~
gavimarjvebo.
mefis
gadawyvetilebam
warCinebulebi gaakvirva, mravaljer sTxoves uari eTqva orTabrZolaze,
radgan yrma iyo da ar hqonda saTanado sabrZolo gamocdileba. magram
rogorc Cans, man kargad Seiswavla brZolis xelovneba Tavisi mamamZuZis
saurmag spaspetisagan. sabrZolvelad gasvlis win igi gadmovida cxenidan
`Tayuanis-ca RmerTsa~, raTa misi Semwe yofiliyo. vaxtangis danaxvaze
Tarxanma daiZaxa: `me goliaTTa da gmirTa gamocdilTa mbrZoli var, da
ara ymawuilTa~-o. am sityvebTan erTad moqiSpeebi `mietevnes urTierTas~.
axalgazrda vaxtangi, ra Tqma unda, Tarxanze swrafi iyo, amitom
pirvelsave Serkinebisas man sca Subi `sartyelsa zeda~ Tarxans.
saWurvelma ver gauZlo dartymas da Subi zurgamde Caeso – Tarxani
usulod daeca miwaze.
qarTvelTa laSqari xmamaRla zeimobda axalgazrda mefis pirvel
gmirul gamarjvebas – uZleveli Tarxanis damarcxebas. TviT mefe kvlav
gadmoxta cxenidan da `Tayvanis-ca RmerTsa~, Semdeg Tarxans Tavi
mokveTa, Sejda Tavis bedaurze da qarTvelTa laSqars mieaxla. yoveli
molaSqre maRali xmiT qebas asxamda mefes da aseve RmerTs swiravda
madlobas.
orTabrZolebi Tarxanis sikvdiliT ar damTavrebula. meore dRes
`gamovida bumberazi ovsTagan, romelsa erqva bayaTar~. am bayaTarso, _
wers juanSeri, winaaRmdegobas veravin uwevdao. da ai, es bayaTari
moadga diliT mdinares da xmamaRla daiwyo yvirili: vaxtang mefe nu
17
galaRdebi Tarxanze gamarjvebiT. ar iyo is goliaTTa sadari, amitom
moikla ymawvilis mier. axla me SemebrZole, Cems ficxel Setevas ver
gadaurCebi. Tu ginda Seni laSqridan sxva gamovides, amisTvisac mzad
varo.
mefem bayaTars SesZaxa: me Tarxans aramarto Cemi ZaliTa vZlie,
`aramed ZaliTa dambadeblisa CemisaTa~ _ me Seni ar meSinia, rogorc
erTi ZaRlisa. am sityvebis Semdeg mefem Tavisi laSqari sabrZolvelad
gaamzada. TviTon ki `aRjda taiWsa (cxens, v. g.) SeWurvilsa javSniTa~,
`aRiRo fari misi vigris* tyavisa, romelsa ver hkveTda maxvili~, miadga
mdinares da bayaTars SesZaxa: me mefe var, ar gadmoval mdinareze, ar
miveaxlebi osTa spas. Sen ki mona xar, gadmodi mdinaris aqeT.
bayaTari daTanxmda da Tan mefes sTxova, napiridan ukan daexia sami
utevani (erTi utevani 125 nabijia). vaxtangi ukudga, bayaTari gadmovida
mdinaris meore napirze da daiwyo isrebis srola. vaxtangi iridebda
isrebs, mdinaris orive napirze mdgar laSqarSi iyo `cema bukisa da
dabdabTa~. iseTi xmauri idga, rom `iZrvodes mTani da borcuni~.
bayaTaris nasroli isrebisgan mxolod ori moxvda vaxtangis fars.
bayaTaris isrebma farSi ver gaaRwies, samagierod misi nasroli erTi
isari vaxtangis cxens moxvda. amasobaSi vaxtangi miiWra bayaTarTan da
vidre cxeni daecemoda, `uxeTqna xrmalni mxarsa bayaTarissa da CahkueTa
vidre gulamde~.
amis Semdeg, qveiTebi da cxenosnebi osTa winaaRmdeg daiZrnen.
cxen-Torosnebma aiares Tu ara qarafis gza da vakeze avidnen, maT
mihyvnen qveiTni, mxedrebi da iq gaZlierda brZola. pirvel rigebSi
ibrZoda vaxtang mefe. juanSeris sityviT, mefe `marjueniT-kerZi~
(mxares, v.g.) Tu `marcxeniT-kerZi~ ibrZoda, mowinaaRmdegeni yvelgan
SiSiT Zrwodnen. mefis lomisebr xmas yvela cnobda. mefis gverdiT mxned
ibrZoda ori gamorCeuli mxedari: `artavaz ZuZumte, Ze saurmag
spaspetisa da bivritian sefewuli*~.
osTa laSqarma veRar gauZlo qarTvelTa Setevas _ `iZlivnes osni
da ivltoda (gaiqca, v.g.) banaki maTi~. gaqceuli osebi qarTvelebma
mravlad daatyveves, raTa qarTlidan wayvanil tyveebSi gaecvalaT.
devnidan ukanmobrunebulma qarTvelma molaSqreebma isev mdinaris piras
daibanakes. sami dRe daisvenes. Semdeg Sevidnen oseTis teritoriaze da
Semusres cixe-qalaqni, mravali tyve da uricxvi alafi igdes xelT.
osTa damorCilebis Semdeg, vaxtangis laSqari jiqeTSi Sevida da
kvlav oseTSi dabrunda. vaxtangis despanebma kavkasiis mTebSi
TavSefarebuli osTa beladebi moixmes da dazavdnen. amis Semdeg
vaxtangis umcrosi da _ miranduxti gamoixsnes. vaxtang mefe uamravi
tyviTa da alafiT mobrunda oseTidan. es laSqroba 4 Tves gagrZelda.
jer kidev Crdilo kavkasiaSi yofnisas, mefem laSqrobidan
gaaTavisufla is Tormeti aTasi mxedari, romelic mas varz-bakurma
18
daaxmara. `niWiTa didiTa~ (didi saboZvrebiT) gaaTavisufla `mefeni
kavkasianTani~. Tavisi dai, mravali tyve darialis gziT qarTlSi
gamoistumra, TviT ki qarTvelTa laSqriT `gzasa afxazeTisasa~ daadga.
447 wels Crdilo kavkasiidan qarTvelTa laSqriT vaxtang mefe
dasavleT saqarTveloSi gadavida da sami wlis manZilze afxazeTis yvela
cixe aiRo `vidre cixe-gojamde*~. 450 welisTvis gamarjvebuli vaxtangi
mcxeTaSi dabrunda. gamarjvebul mefes didi sixaruliT miegebnen deda
da debi, `simravle qalaqisa~ qali da kaci Tavis samoss ufenda mefes,
xmamaRla SesZaxodnen mefes sadidebel sityvebs, radgan manamde, aseTi
gamarjveba arc erT mefes ar moepovebina.
mefem madloba Seswira RmerTs, glaxakT saboZvari dauriga, ubralo
meomrebi da warCinebuli mxedrebi, romlebmac oseTSi laSqrobisas Tavi
gamoiCines, didi saboZvriT daajildova. saTanado ZRveni gaugzavna
qarTl-albaneTis marzpans – varaz-bakursa da iranis Sahs. SahTan
binqaran `episkoposi~ waravlina da `iTxova sparsTa mefisagan asuli
colad~.
im xanad iranis taxtze iezdigerd II ijda. vaxtang mefis pirveli
meuRle – balenduxti misi asuli iyo Tu ara, danamdvilebiT arafris
Tqma ar SeiZleba. balenduxtisagan SeeZina mefes qal-vaJi – daCi da misi
tyupiscali da, TviT balenduxti ki daaxlovebiT 455 wels
mSobiarobisas gardaicvala.
rac Seexeba vaxtangis dasavleT saqarTveloSi laSqrobas, im xanad
zRvispira teritoria bizantiis gavlenaSi iyo. es teritoria maT,
vaxtang mefis mcirewlovnobisas miitaces. amjerad vaxtangis laSqrobis
Sedegad, es mxare egrisis samefos daubrunda. rogorc varaudoben,
vaxtangis moqmedeba dasavleT saqarTveloSi iran-bizantiis omis erT
epizodad unda iqnas miCneuli. V s-is 50-60-ian wlebSi egrisis samefo
iranis gavlenaSi myofi qveyana iyo.
iranis Sahma balenduxt dedofals mziTvad `somxiTi* da yovelni
mefeni kavkasianni~ misca. Sahi vaxtang mefisadmi gamogzavnil werilSi,
mas bizantiis winaaRmdeg laSqrobaSi monawileobas sTxovda.
garda imisa, rom vaxtangi iranis Sahis siZe iyo, im xanad qarTlis
samefo, rogorc iTqva, iranis gavlenaSi myof qveynad iTvleboda, amitom
vaxtang mefem Sahis moTxovnaze uari ver Tqva. laSqrobas bizantiis
imperiis winaaRmdeg seriozuli momzadeba da didi Zalebi sWirdeboda.
laSqrobaSi, faqtobrivad iranis Crdilo nawilSi Semavali qveynebi
monawileobdnen. laSqrobis saerTo xelmZRvanelad qarTl-albaneTis
marzpani varaz-bakuri dainiSna.
am laSqrobis Sedegad, rogorc qvemoT vnaxavT, vaxtang mefem
bizantielTa mier mitacebuli teritoriebi daibruna.
bizantiis winaaRmdeg mowyobili am laSqrobis Sesaxeb yvelaze
vrceli Txroba juanSeris `vaxtang gorgaslis cxovrebaSi~ gvaqvs. Tu
19
miviCnevT, rom juanSeri mis mier aRwerili laSqrobis monawile da
TviTmxilveli iyo, juanSeris cnobebi bizantiis istoriisTvisac
unikalurad unda CaiTvalos (V-VI ss. bizantiel avtorebs am omis
Sesaxeb, arapirdapiri cnobebi aqvT).
laSqris mier ganvilil gzas, juanSeri or etapad warmogvidgens: 1.
gza mcxeTidan bizantiis sasazRvro cixe-qalaq karnu qalaqamde* (igive
Teodosiopoli); 2. saomari moqmedebebi TviT imperiis teritoriaze.
am laSqrobis dawyebisas vaxtangi 22 wlisa iyo. e. i. 453 wels
`waremarTa vaxtang Seslvad saberZneTad da miiwivnes somxiTs da
Sevidnen peroJa-kafas*~. aq moxda laSqris Tavmoyra. aqedan gaemarTnen
karnu-qalaqisaken.
qarTlidan bizantiis Suagulisaken mimavalma laSqarma aRmosavleTiT
rom daiwyo moZraoba, es erTi mxriv imiT iyo gamarTlebuli, rom aq
gadioda uZvelesi `gza ranisa~ (gza adarbadaganisa – aqemenianTa* xanis
yofili `samefo gzis~ Crdilo ganStoeba), meore mxriv ki imiT, rom
albaneTSi iyo Tavmoyrili iranis Crdilo nawilis ZiriTadi Zalebi.
im dros TviT karnu-qalaqi kargad gamagrebuli samgalavniani
cixesimagre iyo (Teodosiopoli 450 wels gardacvlil imperator
oeodosios II-is pativisacemad ewoda). molaSqreebma es qalaqi ver aiRes.
mocdac ar SeiZleboda, amitom qalaqis moalyed ori erisTavi datoves
12 000 mxedariT, danarCeni laSqriT imperiis Suagulisaken gaemarTnen.
laSqarma gzad aiRo da moaoxra qalaqebi: anZoreTi, ekleci, steri.
mcire aziis Sida raionebidan laSqari gavida zRvispiras da miadga
`pontosa qalaqsa didsa zRvis kidesa~.
mkvlevrebs am bolo xanamde, `ponto qalaqad~ q. trapizoni miaCndaT.
magram, rogorc gairkva, `ponto qalaqi~ q. sinopia*, romelic Zveli
pontos samefos dedaqalaqi iyo.
am qalaqs alya Semoartyes da sami Tve ibrZodnen mis asaRebad. sami
Tvis ganmavlobaSi marbieli laSqari ufro daSorebul adgilebSic
gavida. laSqarSi myofi iranelebi sadac `hpovebdes eklesiisa msaxurTa,
dahklavdis~. vaxtang mefem iranelTa aseTi moqmedeba ar moiwona. man
iranelebi da somxebic gaafrTxila RvTismsaxurebi ar moeklaT, radgan
`Cuenc
varT
sjulsa
zeda
berZenTasa,
aRmsarebel
qristesa~,
qristianisagan qristianis mokvla did codvad iTvlebao, aswavlida maT
mefe.
q. sinopTan ucxo qveynebis laSqris yofnas bizantiis xelisufleba
cxadia, didxans ver moiTmenda. saimperatoro xelisuflebam saTanado
zomebic miiRo. vaxtang mefes moaxsenes, rom maT winaaRmdeg `pontos
gziT~ (e.i. zRvis pirze gamovliT) didi laSqari moemarTeboda. zRvaze
ki 500 xomaldi mocuravda. mefem saswrafod gaanaliza Seqmnili
viTareba da varaz-bakurTan SeTanxmebiT, gadawyvita alya moexsnaT da
aRmosavleTiT daexiaT.
20
q. sinopis mdebareobis gaTvaliswinebiT, laSqris iq datoveba,
marTlac, saSiSi iyo. zRviT mosuli bizantielTa laSqari Tu maT
aRmosavleTiT, zRvispirze gadmosxdeboda, xolo xmeleTiT momavali
laSqari dasavleTidan sinops moadgeboda, varaz-bakuris laSqari,
swored xafangSi moemwyvdeoda.
saqme isaa, rom Savi zRvis samxreT sanapiros gaswvriv, samxreT
kavkasiis mTebidan Trakiis bosforis sanapiromde gadaWimulia farTo da
Znelad gasasvleli mTagrexili, romelic gansakuTrebiT maRalia Savi
zRvis aRmosavleT sanapirosTan. zRvis sanapiros mcire aziis Sida
raionebTan, – kerZod q. amasiasTan mxolod q. amisosze (axland. q.
samsuni) gamavali gza akavSirebs, romelic erTaderTi Ria kari iyo didi
laSqris gadasaadgileblad. es, Cans, kargad icoda qarTvelTa mefem. Tu
zRviT mosuli bizantielTa laSqari am gasasvlels daikavebda, sinopTan
mdgomi varaz-bakuris laSqari dasavleTisaken qveynis siRrmeSi veRar
Sevidoda. samxreTiT gauvali mTebi iyo, xolo CrdiloeTiT zRva. amitom
`aRiyara laSqari garemos qalaqisa, da vles xuTisa dRisa savali
samxriT kerZo, da dadges speriT kerZo~.
q. sinopidan ukandaxevis Semdeg brZola bizantielebTan radgan mainc
zRvispiras moxda, Cans laSqarma swored zemoxsenebul gasasvlelisaken
daixia.
mas Semdeg, rac q. sinops alya moxsnes, vaxtang mefem brZana tyveebi
gaeTavisuflebinaT. mefem aseve `ganavlina qadagi~, raTa xalxi
samalavebidan gamosuliyo da `gamovida simravle mRdelTa da diakonTa,
moweseTa monazonTa da enkratisTa (e. i. monazoni qalebi, v.g.), qvabebiT
da mTaTagan~. maT Soris iyo `petre mRdeli... da samoel monazoni~ (im
xanad petre, grigol RvTismetyvelis saflavze aSenebuli eklesiis
mRvdeli iyo). isini warsdgnen vaxtang mefis winaSe da madloba
moaxsenes tyveebis gaTavisuflebisaTvis. mefem im tyveebs, romelTac
siaruli ar SeeZloT, `misca saxedrebi, xolo WabukTa sam-sami drahkani*
da ganuteva~.
mefis aseTi damokidebuleba pontos mosaxleobisadmi, mxolod misi
qristianuli moraliT ar aixsneba. man kargad icoda ponto-kapadokiis
mosaxleobis didi nawilis qarTuli warmomavloba. petre da samoeli
mis TvalSi qarTvelebi iyvnen. mefem isini TavisTan daitova da
religiur sakiTxebze saubrisas, maT vaxtang gorgasalze iseTi
STabeWdileba moaxdines, rom mefem petre qarTlis pirvel kaTalikosad
dasaxa (petres Semdeg kaTalikosis taxti samoelma daikava). maTi
SuamdgomlobiT dado mefem zavi bizantielebTan.
radgan varaz-bakuri am zavs ar SeuerTda, gadamwyveti brZola
bizantielebsa da varaz-bakuris laSqars Soris zRvasTan mdinaris
SesarTavTan (xerTvisi) moxda. juanSeris Tanaxmad, es iyo `zRvis kide,
romel ars Walaki, riye xerTvisisa~.
21
specialurad Seviswavle am xerTvisis adgilmdebareoba. Zvelad
`xerTvisi~ (esaa sityva `erTvis~ _ `xanmeti~ forma) ori mdinaris, an
zRvasTan mdinaris SesarTavs niSnavda. swored aseT adgils warmoqmnis q.
samsunTan zRvasTan SesarTavSi md. mered-irmaqi. zafxulSi, radgan am
mdinaris yvela Senakadi Sreba, iq, sadac igi zRvas erTvis riye
warmoiqmneba. mdinare sanam zRvas SeureTdeba, daaxloebiT 13 km. vakeze
miedineba.
aq
misi
napirebi
dabalia,
ris
gamoc
gazafxulis
wyaldidobebisas mdinaris wyali kalapotidan gadmodioda da zRvis
sanapiros mimdebare vakes faravda. wyliT daWaobebul teritoriaze
lerwami izrdeboda. wyaldidobisas warmoqmnil gubeebSi darCenili
wyali q. amisos (samsunis) havaze moqmedebda, ris gamoc maisis bolodan
oqtombris damdegamde qalaqsa da mis SemogarenSi ciebis (cieb-cxeleba)
epidemia vrceldeboda. ai, swored am adgilebSi moxda brZola 456 wlis
Semodgomaze
bizantielebsa
da
varaz-bakuris
laSqars
Soris.
bizantielebTan zavis dadebis gamo, qarTvelTa laSqarma brZolaSi
monawileoba ar miiRo. iqneb, amanac ganapiroba is, rom `iZlia banaki
aRmosavleTisa~. brZolaSi daiRupa varaz-bakuri, lekTa mefe ipajaji da
mravali sxva. ase rom, zRvis piras `xerTvisis riyeze~ momxdari brZola
`aRmosavleTis banakisaTvis~ metad sisxlismRvreli gamodga, rac
bizantiur sinamdvileSic aisaxa.
`aRmosavleTis laSqris~ bizantiis winaaRmdeg laSqroba riyeze
brZoliT ar dasrulebula. bizantielTa erT-erTma sardalma –
palekarposma vaxtang mefe orTabrZolaSi gaiwvia; rogorc Cans,
bizantielebma ifiqres, isini Tu qarTvelTa laSqarsac daamarcxebdnen,
maSin sazavo molaparakebisas dadebuli pirobebisagan Tavisufali
iqnebodnen. vaxtang mefe daTanxmda orTabrZolas. man `aRmoixada xrmali
da SeamTxvia jvarsa~, gavida sabrZolo rigebs Soris da Tqva: lomi da
xari ar ebrZvian erTmaneTs, rameTu me mefe var da Sen mona. am sityvebis
warmoTqmisTanave _ `moeteva palekarpos~, orive meomari iseTi xmiT
yviroda, rom maTi xma quxils hgavda, `dasca laxuari palekarpos farsa
vaxtangissa~, vigris tyavis farSi ganvlo laxvarma erTi wyrTa*.
radganac laxvaris simsxo iyo viTar mklavi kacisa, mefem fari miatova
laxvarze, `mieteva pirispir, da sca xmali Cabalaxsa zeda ganapo Tavi
misi vidre beWTamde~. amis Semdeg, `mietevnes spani vaxtangisani spaTa
berZenTasa, da aotes igini,... da miawyudines zRvis pirsa~. maTgan arvin
gadarCa, garda imisa, vinc moaswro zRvaSi mdgar navebze gadasvla _
`ivltodes naviTa~. am gamarjvebis Semdeg Semobrunda vaxtangis spa _
`mivides guamsa zeda varaz-bakurissa, vaxtangis dedis Zmisasa, iglovdes
da Semures igi sabriTa (erTgvari balaxia, v.g.) da muriTa (erTgvari
surnelovani zeTi, v.g.) da warsces bardavad~.
zemoaRniSnuli brZoliT dasrulda 456 wlis Semodgomaze bizantiis
winaaRmdeg samwliani (453-456 ww.) laSqroba. vaxtangis gamarjvebis
22
miuxedavad, es omi bizantiur wyaroSi imperator markianes dros
aRmosavlelTa laSqris damarcxebad iqna miCneuli.
imperatori markiane gardacvalebamde mwoliare avdmyofi iyo da 457
w. 26 ianvars gardaicvala. juanSeris cnobiT ki, zavis dadebaSi, radgan
bizantiis imperatori monawileobda, ufro sarwmunoa, zavi qarTvel
mefesTan markianes Semdeg saimperatoro taxtze asul leons daedo (lev
I 457-474 ww. leoni im xanad bizantiis laSqars sardlobda). swored
misi asuli iyo vaxtangis meore meuRle – dedofali elene da misgan
SeZenil erT-erT vaJs vaxtang mefem simamris saxeli leoni daarqva
(elenesagan naSob meore vaJs vaxtangis mamis saxeli – mirdati erqva).
leoni da vaxtang mefe advilad SeTanxmdnen sazavo pirobebze. zavis
pirobiT: `ukumosca keisarman sazRvari qarTlisa, cixe Tuxarisi da
klarjeTi yoveli, zRviTgan vidre arsianTamde da xevni romelni
mosdgmanan RadoTa~ (vaxuStis Tanaxmad, esaa `mTa fersaTi, lomsiaT
wodebuli~). Semdeg imperatorma gamoikiTxa, Tu sad gadioda
bizantielTa sazRvari afxazeTSi (rogorc vnaxeT, es teritoria
bizantielebma 441 wels daikaves, xolo 447-450 wlebSi vaxtang mefem
kvlav daibruna). es yvelaferi, ra Tqma unda, Zalian kargad icoda
bizantiis mxarem. amitom leonma vaxtangs uTxra: `egris wyliTgan
(iTvleba, rom es aris RaliZga, v.g.) vidre mdinaremde mcirisa
xazareTisa* – ese sazRvari ars saberZneTisa... romeli Sen migiRia
mklaviTa Cuengan~. axla is ukan mogveci da roca Cems asuls colad
waiyvan, mas mziTvad mivcemo. e.i. leonma mas samziTvo teritoriad
`ganuwesa miwebi: egris wyalsa da klisuras Sua~.
isic unda aRiniSnos, rom V s-Si egrisi calke samefo iyo, amitom
qarTlis mefis mier iq samxedro operaciebis Catareba, da bolos, misi
meuRlis mier mziTvad aRniSnuli teritoriis miReba, ucnaurad ar
mogveCveneba, Tu gaviTvaliswinebT, rom im xanad, orive qveyana iranis
gavlenaSi iyo da vaxtangi iq moqmedebda, rogorc iranis politikis
gamtarebeli. sxvadasxva wyaroze dayrdnobiT, SegviZlia vivaraudoT, rom
453 wels bizantiis winaaRmdeg laSqrobaSi egrisic monawileobda.
arsebobs cnoba, rom bizantielebma zavi egrisis mefe gubazTanac dades
456 wels.
ase dasrulda iranis Crdilo mxaris jarebis laSqroba bizantiis
winaaRmdeg. laSqroba qarTlis mefem Tavis sasargeblod gamoiyena: 1.
daibruna
adre
romaelebisagan
mitacebuli
samxreT-dasavleTi
saqarTvelos teritoria (mcxeTaSi momavalma mefem klarjeTis erisTavs
– Tavis ZuZumtes artavazs ubrZana SemoerTebul teritoriaze aego
artanujis cixe, gamoenaxa samonastro adgili da iseTi monasteri aego
rogoric saberZneTSi ixila); 2. mziTvad miiRo teritoria afxazeTSi; 3.
ganimtkica mdgomareoba qarTlSi. Camoicila samefo saxlis moqiSpe Sto.
23
vaxtang mefis saimperatoro karTan danaTesaveba, imas niSnavda, rom
amieridan, qarTli bizantiuri orientaciis qveyana xdeboda, rac iranis
SahisaTvis miuRebeli iyo. cxadia, Sahi Seecdeboda qarTlSi iranis
gavlena aRedgina. saqme rom ase warimarTeboda, es vaxtang mefemac icoda.
amitom qarTlSi dabrunebisTanave, iranelTa mosalodneli Tavdasxmisagan
qveynis dacvis samzadiss Seudga: `amagrebda cixeTa da qalaqTa, hkazmida
mxedarTa da ganamzedebda brZolad sparsTa~. mefem sxva RonisZiebebic
gaatara. rogorc zemoT vnaxeT, qarTlis qristiani mosaxleoba binqaran
cecxlTayvanismcemelTa `episkoposis~ mxridan did zewolas ganicdida.
amitom mefem Seagdo `sapyrobilesa Sina binqaran macTuri, episkoposi
cecxlis
msaxurTa,
mosrna,
ganasxna
yovelni
cecxlis-msaxurni
sazRvarTagan qarTlisaTa~.
mefis aseTi RonisZiebani iranis winaaRmdeg ajanyebas niSnavda.
axla vnaxoT ra xdeboda iranSi.
roca iranis Sahma gaigo `viTarmed miiqca vaxtang berZenTa kerZo
(mxares, v.g.), Seiqca sparseTad da mokuda. dajda mefed Ze misi, da vidre
moiwifeboda... warxda (gavida, v.g.) amas Sina weliwadi sami~.
iranis Sahi, romelic vaxtangis `Ralatis~ Setyobisas gardaicvala
iezdigerd II iyo (igi 457 wels gardaicvala). taxti misma ufrosma Zem
– hormizd III-m daikava, magram mas umcrosi Zma perozi aujanyda. ase
daiwyo iranSi Sinaomi. bolos, perozma daxmarebisaTvis Suaaziel hunebs
– heftalitebs (igive TeTri hunebi) mimarTa. perozs mxari dauWires
iranelma didgvarovnebmac da orwliani brZolebis Semdeg, hormizd III
mokluli iqna. 459 wels taxtze perozi avida (es Sahi, `SuSanikis
wamebaSi~ ixsenieba). sanam perozi SinaomiT aSlil qveyanas moawesrigebda,
erTi weli kidev gavida da 460 wels igi `warmoemarTa brZolad
vaxtangisa~ _ didi laSqriT qarTls moadga.
qarTlSi iranelTa mosalodneli SemoWris Sesaxeb vaxtang mefem
bizantiis imperatori leoni (levi) adreve gaafrTxila. weriliT igi
imperators atyobinebda: `aha dadga dRe, romelic aRmiTquams~,
sparselebi ukve qarTlis sazRvarTan arian. me rac aRTqma davde,
Sevasrule. sadac cecxlis saxli iyo, yvela movspe, mogvebi satanjvels
miveci, maTi episkoposi sapyrobileSi Cavsvi da sikvdilis SiSiT
gardaixvewa. swrafad gamogzavne damxmare Zala, raTa jvris sarwmunoebis
mtrebi davamarcxoT. Tu maT gvZlies, kidev ufro gaZlierdebian da Sens
sazRvarsac moadgebian.
roca mefis mociqulma saimperatoro sasaxleSi vaxtangis werili
miitana, aRmoCnda, rom imperatori wasuli iyo saomrad da
dasaxmareblad `ver moicalebda~. vaxtang mefes isRa darCa, Semosul
mters mxolod qarTlis laSqriT Sebmoda.
juanSeri, rogorc qarTlis samefos spaspeti da mcxeTasTan
mimdinare brZolebis monawile, detalurad agviwers 460 wels qarTlSi
24
SemoWril
iranelTa
winaaRmdeg
gamarTul
brZolebs.
iranelTa
SemoWramde mefes mcxeTaSi – mogvTa ubnidan – armazSi, md. mtkvris
marjvena napirisaken gadebuli xidi gaufarTovebia. mcxeTaSive gamagrda
vaxtang mefe da juanSer spaspeti. nasra da mirdat erisTavebi mtkvris
marjvena napirze idgnen `somxiTisa da qarTlisa~ jarTan erTad. sparsTa
laSqari dRevandeli didubis midamoebSi dabanakda.
brZolebis mimdinareobas juanSeri ase aRwers: Tu brZolebi mtkvris
marjvena napirze gaimarTeboda, qarTvelTa laSqari maT mcxeTidan
exmareboda. mcxeTis mxares brZolebi, ZiriTadad, md. aragvis piras
mimdinareobda. xSirad qarTvelTa laSqari mtkvars `tfilisis fonTan~
gadakveTda da iq Seebmeboda xolme mters. am brZolebSi xan erTi mxare
imarjvebda, xan meore.
juanSeris sityviT, swored am brZolebSi hqonda vaxtang mefes
`oqros Cabalaxze~ (muzaradze) gamosaxuli `winiT mgeli da ukaniT
lomi~. sadac brZolis yvelaze cxeli adgili iyo, vaxtangic iq
gaCndeboda xolme da `mosrida sparsTa~.
sparselebma daixsomes – mxedari, romelsac muzaradze mgeli da
lomi hqonda gamosaxuli – vaxtang mefe iyo. amitom, vaxtangis
gamoCenisas yvirodnen: `dur az gorgasal~. es sparsuli sityvebi
juanSeris Tanaxmad, niSnavs: `moerideT Tavsa mglisasa~. amis Semdeg
`saxel-edva vaxtang mefesa gorgasali~-o wers igi. e. i. 460 wels
mcxeTa-TbilisTan iranelTa winaaRmdeg brZolebisas iwoda vaxtang mefe
`gorgasalad~ (amis Semdeg, Txrobisas mas mec ase movixsenieb).
qarTlSi SemoWril iranelebTan brZola oTxi Tve gagrZelTa. Sahis
laSqarma arsebiT warmatebas ver miaRwia. brZolebi, albaT, kidev
didxans gagrZeldeboda, bizantiidan imperatoris despani rom ar
mosuliyo. imperatori vaxtang gorgasals atyobinebda, rom mis
dasaxmareblad leonis sardlobiT 80 000 meomari moemarTeboda (es
laSqari bizantiis samxedro erTeulis _ `Pontica~-s samxedro Zalebi
iyo, leoni ki am samxedro erTeulis jarebis sardali). werilis
motanisas bizantielTa laSqari ukve javaxeTSi iyo mosuli. es ambavi,
ra Tqma unda, iranis SahisaTvis gaxda cnobili. Sahma ukeTesad CaTvala
vaxtangs dazaveboda.
sxva sakiTxebTan erTad, sazavo molaparakebisas vaxtang gorgaslis
erT-erTi mTavari moTxovna iyo, SemdegSi, iranelebi qarTlis religiur
saqmeebSi aRar Careuliyvnen. Tu Sahi am pirobaze daTanxmdeboda,
vaxtangi Sahs pirdeboda, rom mas `mamad da uflad~ miiCnevda. roca Sahs
vaxtang mefis moTxovna moaxsenes, man ZRveni gamougzavna mefes da maT
Sexvedris dro daTqves.
amis Semdeg, Sahma ayara laSqari da `ukudga rusTavad~, ganTiadisas
ki amaliT gamovida da dadga `velsa kalisasa~ (e. i. TbilisSi), xolo
vaxtangi `dadga jaWus da Sekrbes masve velsa ornive mefeni~.
25
Sexvedrebis mesame dRes vaxtang gorgasali da bizantielTa sardali
leon anTipati* kvlav Sexvdnen Sahs. vaxtangis SuamdgomlobiT Sahi
bizantiasac dauzavda. am zaviT, iransa da roms Soris 363 wels
dadebuli
zavis
pirobebiT
gaTvaliswinebul
sasazRvro
xazze
SeTanxmdnen.
TbilisTan gamarTuli brZolebis gamo, `tfilisi sofeli da kalaca
mooxrebuli iyo~, rac imaze migviTiTebs, 460 wlisaTvis Tbiliss
galavani rom ar hqonda da jer kidev ar iyo saaRmSeneblo samuSaoebi
dawyebuli samefo taxtis mcxeTidan TbilisSi gadasatanad.
zavis dadebis miuxedavad, Sahs pretenziebi ar eleoda. meore dResve
man vaxtang gorgasals Tavisi mobedi (cecxlmsaxuri) gamougzavna,
romelmac mefes Sahis danabarebi gamoucxada: `me ise gavarige saqme
rogorc Sen gsurda. marTalia, amis gamo me iranis uxucesni
gamirisxdebian, radgan isini Cemgan berZnebis damarcxebas moelodnen, me
ki Seni SuamdgomlobiT, piriqiT, maT Cemi teritoriebi davuTme. axla
Cemi saTxovari esaa – Seni da colad momeci, Senc wamodi CemTan
qarTvelTa laSqriT Cemi mtrebis winaaRmdeg sabrZolvelado~ _ Sahi
vaxtangis umcrosi dis miranduxtis SerTvas iTxovda.
Sahis am moTxovnas, bizantielma sardalma leonmac dauWira mxari
da Sehpirda samxedro ZaliT daxmarebas. vaxtang gorgasali iZulebuli
gaxada Sahis Txovnaze daTanxmebuliyo.
hunTa winaaRmdeg sabrZolvelad wasvla
hunebi, romelTa winaaRmdeg iranelebTan erTad vaxtang gorgasals
qarTvelTa laSqriT unda ebrZola, Sua aziidan indoeTis okeanemde,
vrcel teritoriaze batonobdnen, maT winaaRmdeg brZola did dros
moiTxovda, qveyana mefis gareSe rCeboda. ufliswuli daCi 460
wlisaTvis jer mxolod 5 wlisa iyo. meti gamosavali ar iyo, vaxtang
mefem mas daadga gvirgvini, Svidi warCinebuli Tanamdgomad daniSna – maT
Soris iyo `juanSer spaspeti mpyrobeli Sida qarTlisa da mflobeli
yovelTa erisTavTa~.
vin iyvnen iranis mtrebi, romelTa winaaRmdeg iranelebTan erTad
vaxtang gorgasali jorjaneTSi, indoeTSi, sindeTsa da abaSeTSi 8 weli
ibrZoda?
V s-is somexi istorikosebis favstos buzandacisa da eliSes
cnobebiT, iranis Sahebs aRmosavleTSi gamudmebuli brZolebi hun
quSanebTan hqondaT.
quSanTa* gaerTianeba zemodasaxelebul teritoriebze ax. w. damdegs
Camoyalibda da im xanad Zveli msoflios imperiebs Soris erT-erTi
uZlieresi iyo. Semdeg, is daemcro, da iranis Sahebma droebiT misi
26
damorCileba
SeZles.
vaxtangis
dros
saWiro
gaxda
xelaxla
damorCileba.
iranis Sahs perozsa da mefe vaxtangs mcxeTidan Tan gahyva
dedofali sagduxti da vaxtangis da xuaranZe, raTa ierusalimis wmida
adgilebi moelocaT. wmida adgilebis monaxulebis Semdeg, isini
daeswrnen Sahis qorwils da umjobesad CaTvales vaxtang mefes q.
urhaSi (igive edesa) dalodebodnen.
hunebis winaaRmdeg mimavali laSqari q. nisibisSi Seikriba. iq mivida
vaxtang gorgasali qarTvelTa laSqriT, aseve leoni bizantielTa
razmebiT da gaemarTnen kaspiis zRvis aRmosavleT velebze (jorjaneTSi)
momTabare Colebis (igive heftalitebi, TeTri hunebi) winaaRmdeg.
jorjaneTSi warmatebiT damTavrebuli laSqrobis Semdeg, iranis
laSqari indoeTSi gadavida (imJamad iq arsebuli quSanTa saxelmwifos
dedaqalaqi huruSapura, axlandeli peSavari iyo). daimorCiles iqauri
hunebi, maTgan xarki aiRes da sindeTs miadgnen.
Zvel saqarTveloSi sindeTad md. indis qvemo welze arsebuli qveyana
iwodeboda (esaa axlandeli pakistanis teritoria). quSanTa gaerTianeba
iq ax. w. III s-Si Seiqmna. perozis laSqars sindTa mefe momzadebuli
daxvda. mosaxleoba cixeebsa da qalaqebis galavnebs SigniT iyo
Sexiznuli. sindTa mefis meomrebi ki moulodneli TavdasxmiT iranelTa
laSqars did zians ayenebdnen.
sindTa mefe `mxne, goliaTi da SemmarTebuli~, yoveldRe gamodioda
sabrZolvelad. man araerT spars bumberazs sZlia. erT Rames, sindTa
mefis brZanebiT, iseTi ormo amoTxares, Sig aTamde mxedris moTavseba
SeiZleboda. zemodan ise SeniRbes, araferi ar etyoboda. ormos iqiT
qalaqis kedlamde mxolod viwro gasasvleli gza datoves. diliT adre
erTi sindi meomari sabrZolvelad gamovida. im xanad cixis kars radgan
qarTvelebi darajobdnen, sind meomarTan sabrZolvelad vaxtang mefis
ejibi (Zvel saqarTveloSi ejibi samefo sasaxlis msaxurTa ufross
ewodeboda) saurmagi gavida. man sind meomars uTxra: `Sen ara xar Rirsi
mefe SegebrZolos, mona xar da me SegebrZolebi~-o. am sityvebis gamgone
sindma mebrZolma Seatriala cxeni da gaqusla. ukan saurmagi daedevna,
rodesac sindi meomari, sagangebod datovebul viwro gziT SeniRbul
ormos gascda, maSin Semoubrunda saurmags. saurmagma mas horoli
(laxvari, Subi) sca da mokla, magram, ormodan sindi mxedrebi amovidnen
da maTTan brZolaSi saurmagi daiRupa. am ambis Semyure vaxang mefe da
misi erisTavebi: artavazi, bivritiani, nasari saswrafod gaeSurnen
cixisaken, magram ver miaswres – sindma mebrZolebma qalaqis galavans
Seafares Tavi. `maSin vaxtang savse mwuxarebiTa~ gamobrunda ukan
`iglovda guamsa zeda saurmagisasa viTarca Zmisa sayvarlisasa, rameTu
Tanazrdil iyo misi~. saurmagi artavazis mamis, vaxtangis mamamZuZis –
saurmagis Zmiswuli iyo, mefis `erTguli, misandobeli da queli~.
27
sindTa mefem qalaqis galavnidan vaxtangs yvavisa da qoris araki
mouTxro. arakis arsi imaSi mdgomareobda, rom sindeTis xelmwifem,
qristian mefes urwmuno Sahis msaxurebaSi dasdo brali. Tavis mxriv,
vaxtangma upasuxa da Tavis qmedeba axsna. man sindeTis mefes amcno rom
wminda qalaqi ierusalimi gamoixsna, magram Tu sparselebi `mter eqnebian
qristianT~, maSin igi mTlianad qristianTa mxareze dadgeboda. bolos
vaxtang gorgasali sindTa mefem orTabrZolaSi gamoiwvia. vaxtang mefe
daTanxmda. orives xelT horolebi (Subebi) epyraT. daiwyo orTabrZola
da `iwyes rbevad mrguliv navardsa~, orive marjve dros eZebda, raTa
mowinaaRmdegisaTvis Subi eZgerebina. pirvelad es sindTa mefem moaxerxa,
magram mefem `simxniTa da sikiskasiTa (e.i. moqnilobiT, v. g.) tanisa
misisaTa~ horoli aicila da, sapasuxod Tavisi horoli ise sca
marcxena beWSi, rom saWurvelis simagrem ver gauZlo da Subis piri
erTi wyrTa win gavida. cxenidan Camovardnil sindTa mefesTan miiWra
vaxtangi fexSi xeli staca da iranis Sahis win miaTria.
am ambis Semyure sparsTa mefe da `yoveli banaki misi~ sixaruliT
aRivso, `yovelman spaman xmiTa maRliTa SesZaxes qeba vaxtangs~. Sahma
daWrili sindTa mefisaTvis mkurnali ixmo, undoda misi tyved wayvana,
magram vaxtangis TxovniT igi gaaTavisufla, misi ori Svili ki mZevlad
aiyvana. sindeTs indoeTze orjer meti xarki gadaaxdevina, romelic
vaxtangs mianiWa. Tavis mxriv, sindTa mefem didi madloba moaxsena mefes,
jer imisTvis, cxenidan gadmovardnili rom ar mokla, meore –
tyveobidan rom daixsna, amitom man Tavis mxriv, ZRveni `miuwvdomeli da
didZali~ miuZRvna vaxtang gorgasals.
sindeTs SesvliTgan meoTxe wels laSqari abaSeTisaken gamoemarTa.
Sahin-Sah perozTan erTad vaxtang gorgaslis abaSeTSi laSqrobis ambavi,
`qarTlis cxovrebis~ erT-erT yvelaze zRaprul ambad iTvleboda. saqme
is iyo, rom V s-Si qarTvelebma Tu kargad icodnen abaSeTi rom iranis
mosazRvre qveyana iyo, X-XI saukuneebidan es codna daviwyebas mieca da
abaSeTad egviptis samxreTiT mdebare eTiopia iwodeboda. aRniSnulidan
gamomdinare, cxadia, juanSeris cnobebi abaSeTze Cvenma mecnierebma
ararealurad miiCnies.
aq naxseneb abaSeTSi sinamdvileSi romeli regioni igulisxmeba, amas
qvemoT ganvmartav. sindeTidan wamosuli laSqari, rogorc gairkva,
axlandeli avRaneTisa da iranis saxelmwifoebSi Semavali Zveli
drangianas teritoriaze Sevida. Zv. w. II s-Si am mxareSi sakebi (iranuli
modgmis tomebi) damkvidrdnen, ris gamoc igi `sakastanad~ (`sakebis
qveynad~) iwoda. III s-Si iq quSanebi gabatondnen, romelnic iranelebma
daipyres, imxanad ki gandgomilebi iyvnen.
axla vnaxoT, rogor axasiaTebs am qveyanas juanSeri: `da movides
muniT (e. i. sindeTidan) abaSeTs, xolo abaSni msxdomare iyvnes queyanasa,
romelsa mosdgmida wyali da lerwmoani, romelsa ver iareboda navi, da
28
verca oTxfexi, aramed sazRvarTa zeda ars sparsTasa, da sulgrZelad
hbrZodes. rameTu wyali igi romel Sesdioda, gadaugdes, da lerwmoani
igi dawues cecxliTa, da warmotyvevnes abaSeTi yoveli~.
mkiTxveli dameTanxmeba, rom abaSeTi, marTlac, sakmaod ucnauri
qveyana yofila. lerwmianSi TavSefarebul mosaxleobas iq xelovnurad
SeuSviaT wyali. Tumca, wyali arc im siRrmisa iyo, navebiT Sesuliyvnen.
perozis molaSqreebma mxolod wylis Zvel kalapotSi gadagdebis Semdeg
waukides cecxli lerwmovans da ase daimorCiles abaSni. juanSeris
cnobebi sistanis Sesaxeb erT-erTi uZvelesia da igi zustad asaxavs im
viTarebas, romelzedac qvemoT SevCerdebi.
XIX s-Si Sedgenili aRweriT, Sida sistanis CrdiloeTiT ori
laguna (Txeli tba) mdebareobs. maT erT mxares, aRmosavleTiT md.
hilmendis Zveli dinebis kalapoti esazRvreba. samxreTis sazRvars ki
sistanis didi arxi qmnis, ris gamoc am teritorias sami mxridan wyali
akravs. tafobSi (iranulad `hamun~), sadac zemodasaxelebuli lagunebi
mdebareoben, avRaneTis mxridan mdinareebi: harud rudi, farah rudi,
hilmendi da qasrudi Caedinebian. lagunebis samxreTiT gadaWimulia
Waobiani sivrce (iran. `naizar~). wyaldidobisas orive laguna tbebad
iqceva xolme da erTiandeba. wylis donis momatebisas tbidan
gadmomdinare wyali samxreTiT mdebare Waobian sivrces faravs, ris
gamoc es teritoria did tbas emsgavseba. tbebSi wylis donem Tu kidev
moimata, maSin tbidan gadmomdinare wyali erTi totiT ufro samxreTiT,
gavadi zarihis tbis RrmulSi gadadis da sistanis mTeli tafobi wyliT
ifareba. magram, Cans, es iSviaTad xdeba.
roca abaSeTis (sistanis) teritoriaze perozis laSqari Sevida,
wyaldidoba ki ar iyo, aramed abaSebs tafobaSi xelovnurad hqondaT
SeSvebuli wyali, ris gamoc, moxerxda wylis gadagdeba, lerwmovanis
dawva da Sig msxdomare abaSTa damorCileba. `ganyvna mefeman sparsTaman
abaSni orad: da naxevarni dautevna adgilsave zeda, da naxevari
warmoiyvanna viTar saxeli aTasi, da ganyvna igini adgiliTi-adgilad. da
eseni arian qurdni, naTesavni igi romel warmotyuena abaSTagan~.
***
abaSeTis damorCilebiT dasrulda Sahin-Sah perozTan erTad vaxtang
gorgaslis xangrZlivi laSqroba iranis mtrebis winaaRmdeg. 468 wels
iranis dedaqalaqSi Casul perozs, iq qarTlis pitiaxSi varsqeni daxvda.
gavixsenoT, rogorc `SuSanikis wamebis~ avtori iakob curtaveli wers,
igi `mervesa welsa sparsTa mefisasa waremarTa karad samefod~.
29
459 wels avida taxtze perozi da misi mefobis merve weli 467
welia. ra Tqma unda, varsqenma icoda laSqrobidan vaxtangi didi
saxeliTa da Sahis ndobiT aRWurvili rom dabrundeboda, amjerad
misTvis Zneli ar iqneboda urC qveSevrdoms gasworeboda. amitom
daaswro varsqenma. Sahis karze cecxlTayvanismcemlobis miRebiTa da
SahTan danaTesavebiT, igi vaxtangisagan xelSeuxebeli pirovneba gaxda.
Tumca Sah perozis daRupvisTanave, rogorc qvemoT vnaxavT, igi vaxtang
mefem moakvlevina.
sanam qarTvelTa laSqari iranelTa banaks datovebda, Sahma Tavisi
asuli colad vaxtang mefesac SesTavaza, magram vaxtangma upasuxa: `ara
jer ars Cemgan orTa colTa pyroba, rameTu mivis me coli asuli
keisrisa~. Sahs ar moewona mefis pasuxi, `daumZimda metad~, magram
vaxtangs, romelsac mis gamarjvebebSi amdeni wvlili miuZRoda, araferi
uTxra. amgvarad: `warmovida vaxtang welsa mervesa~ sparseTs Sesvlidan
da mivida q. urhaSi, sadac `mSvidobiT povna deda da dai misi~. urhadan
wamosulni ki roca bizantiis sazRvars miadgnen, bizantielTa laSqari
leonis sardlobiT bizantiis Sida raionebisaken gaemarTa, vaxtang mefem
ki aqedan `waravlina mociquli warmoyvanebad colisa misisa da
petresaTvis~. vaxtangi imperators sTxovda, petre kapadokieli qarTlis
kaTalikosad ekurTxebinaT (es aqti, imperiis, kerZod antioqiis
sapatriarqos
mier,
qarTlis
eklesiisaTvis
avtokefaliis
anu
damoukideblobis miniWebas niSnavda).
qarTlSi Semosul mefes `Ze misi daCi da mis Tana yovelni
spasalarni, da maT Tana episkoposni~ miegebnen. maT Soris iyo, im xanad
qarTlis eklesiis meTauri, vaxtangis aRmzrdeli miqaeli. roca miqaelma
Seityo mefis ganzraxva qarTlis kaTalikosad petres dasmis Sesaxeb,
`iwyo amboxebad da mizezobad~ _ mefes qristianobis datovebasa da
cecxlTayvanismceblobis miRebaSi dasdo brali. mefem uaryo miqaelis
braldeba da uTxra, rom qristes ZaliTa da TanadgomiT moiara es
laSqroba, konstantinopolSi ki, marTlac gaagzavna mociquli TxovniT,
raTa petre kaTalikosad ekurTxebinaT.
am sityvebis gamgone miqaelma `krul-yo mefe da yovelni spani
misni~. aseTi dawyevlis miuxedavad, mefem scada viTareba ar
gaemwvavebina, gadmoxda cxenidan da daapira episkoposis fexs mTxveoda,
magram miqaelma `miamTxvia pirsa mefisasa fandakiTa*~ da mefes kbili
Caumtvria. mefem miqaels, ra Tqma unda, es aRar apatia, mas `vecxlis
moyvare~ uwoda, gadaayena qarTlis eklesiis meTauris kaTedridan da
dasasjelad konstantinopolSi gaagzavna, sadac `mRviZarTa~ monasterSi
monazvnad aRkveces.
rogorc viciT, dedofalma sagduxtma miqaeli im dros moiyvana
bizantiidan, roca binqaran cecxlTayvanismcemlis zewoliT mravalma
qarTvelma datova qristianoba da miqaeli SeebrZola binqarans. isic
30
viciT, rom miqaeli vaxtangis aRmzrdeli iyo. amitom, cxadia, Cndeba
kiTxva, ra moxda, ratom uaryo vaxtang mefem Tavisi aRmzrdeli da
qristianobisaTvis Tavdadebuli miqaeli, ar dasva is qarTlis
avtokefaluri eklesiis pirvel saWeTmpyroblad, da ratom moiwadina am
adgilas dasasmelad maincdamainc petre kapadokieli?
qarTul samecniero literaturaSi mefesa da episkoposs Soris
momxdar konfliqts xan religiur niadagze wamoWrili dapirispirebiT,
xan ki miqaelis vercxlis moyvareobiT xsnidnen. magram, rogorc Cans,
vaxtang mefes ar surda qarTlis damoukidebeli eklesiis pirveli
meTauri isev bizantiidan (antioqiidan) gamogzavnili miqaeli yofiliyo.
amiT eklesiis damoukideblobas azri ekargeboda. pontoSi laSqrobisas
gacnobili petre kapadokieli ki vaxtang mefisa da, saerTod, qarTvelTa
TvalSi savaraudoa, tomiT qarTvelad aRiqmeboda – qarTveli iyo
(gavixsenoT, aseve kapadokiidan iyo qarTvelTa ganmanTlebeli wmida nino,
pontodan iyo warmoSobiT qarTlis pirveli qristiani mefis, mirianis,
meore meuRle nana dedofali). rogorc Cans,
kapadokia, im dros
qarTvelTa TvalSi qarTvelTa qveynad iyo miCneuli.
468 wels iranidan qarTlSi dabrunebis Semdeg, vaxtang gorgasali
aSkarad antiiranul politikas daadga. iranis Sahi perozi da qarTlalbaneTis marzpani maSinve mixvdnen, rom vaxtangis aseT kurss Tu
zRvars ar daudebdnen, qarTlze gavlenas dakargavdnen. ufro gamkacrda
maTi damokidebuleba qarTlis mosaxleobisadmi, Sedegmac ar daayovna –
roca irans Sua aziaSi isev gaurTulda mdgomareoba, – amierkavkasiaSi
ajanyeba daiwyo.
482 wels Sahma perozma ajanyebuli heftalitebis damorCileba
ganizraxa. Sua aziaSi salaSqrod amierkavkasiis qveynebSi mdgomi jarebis
nawilic iranSi gaiwvia, aman Tavis mxriv ajanyeba daaCqara. antiiranuli
ajanyeba albaneTSi daiwyo. mcire biZgi iyo sakmarisi somxeTisTvisac.
amitom, roca vaxtang gorgasalma ajanyeba wamoiwyo, somxeTis
Tavkacebmac gadawyvites misTvis miebaZaT. V s-is somexi avtoris –
lazar farpecis cnobiT, im dros vaxtangi mTel amierkavkasiaSi cnobili
iyo, rogorc mamaci da Wkviani meomari da somxebmac amitom gadawyvites
ajanyebuli qarTlis mefisaTvis mxari daeWiraT.
ajanyebis pirvelsave wels vaxtangma, marTalia, moaxerxa qarTlis
cixesimagreebSi mdgomi iranuli garnizonebis gandevna, magram Crdilo
kavkasiidan didi laSqris gadmoyvana ver SeZlo – damxmared mas mxolod
300 huni mouvida. 483 wlis gazafxulze ajanyebulTa winaaRmdeg
iranidan mihranisa da atrnersehis sardlobiT didi laSqari gamogzavnes.
vaxtangi iZulebuli iyo qarTvelTa laSqriT qarTlis sazRvarTan
somxeTis mTianeTSi gadasuliyo. iq eloda somxeTis damxmare Zalebs.
mefe maT hunTa didi Zalebis mosvlasac pirdeboda. vaxtang mefis
mowodebaze somexTa sardali vahan mamikoniani somexTa laSqriT mTebSi
31
avida. aSkara iyo rom iranis laSqari qarTlis mosaxleobis Zarcvas
daiwyebda, amitom vaxtangs surda, barSi Casuliyvnen da iq Sebmodnen
mters, magram somxebi uars ambobdnen. lazar farpecis cnobiT, vahan
mamikoniani xedavda `somexTa jaris sisustes~, `mas dahkargvoda mxneoba
da dauZlurebuli iyo~, ar hqonda `sxva drois gulmodgineba da
mondomeba~. bevri somexi mzad iyo iranelTa mxareze gadasuliyo. vaxtang
mefem, somxebi barSi Casvlaze rom daeTanxmebina, aseTi xerxic ki ixmara.
somexTa da qarTvelTa jaridan gagzavnil mstovrebs Soridan daanaxes
mravlad danTebuli koconebi, romelTa irgvliv meomarTa msgavsad xis
kunZebi elaga. vaxtangis ganmartebiT es hunTa laSqari iyo da eloda
barSi somxebisa da qarTvelebis Casvlas. vaxtangi somxebs arwmunebda,
TiTqos, hunebs eTqvaT, oRond somxebi Camovidnen aq da mere sparselebs
Cven TviTon gavuswordebiTo.
bolos da bolos vaxtang mefem Tavisi gaitana, 483 wlis zafxulSi
diliT adre, ajanyebulTa laSqari Warmanianis velze iranelebs Seeba.
vaxtang gorgasali da vahan mamikoniani TavganwirviT ibrZodnen,
ajanyebulebma garkveul warmatebasac miaRwies, magram am dros somexTa
nawilma brZolis veli miatova. ajanyebulTa Soris Seqmnili
uwesrigobiT isargebles iranelebma da ufro medgrad Seuties.
ajanyebulTagan bevri tyved Cavarda, danarCenebma gaqceviT uSveles Tavs.
seqtemberi dadga da iranelTa sardlebma qarTli datoves. 483-484
wlebis zamTarma mSvidad Caiara. 484 wlis gazafxulze qarTlSi didi
laSqriT iranelTa axali sardali zarmihr hazaravuxti Semovida. mas
Sahisagan davalebuli hqonda `qarTlis mefe vaxtangi an Seepyra, an
moekla, anda qveynidan gaeZevebina~. Sahi ki kvlav heftalitebis
winaaRmdeg sabrZolvelad gaemarTa.
qarTlSi Semosulma iranelTa sardalma mefes ki aRar gaumarTa
brZola, moRalate didebulebi daibara TavisTan. aseTi qarTlis
samefoSi araerTi gamoCnda. vaxtangi iZulebuli gaxda egrisSi
gadasuliyo, magram dro isev qarTvelTa sasargeblod Seicvala, –
qarTlSi iranis laSqris didi nawilisa da TviT perozis daRupvis
ambavi movida. hazaravuxtma qarTli datova. qarTlSi dabrunda vaxtang
mefe da qveynis aRdgena daiwyo. man saswrafod moiSora Tavidan
moRalate didebulTa Tavkaci varsqen pitiaxSi – es moxda 484 wels.
marTalia, am ajanyebiT vaxtang mefem qarTli iranelTa gavlenisagan
ver gaaTavisufla, magram iranis taxtze asuli axali Sahi valarSi
ajanyebulTa mimarT daTmobebze wavida. vaxtang mefem kvlav ganagrZo
brZola qveynis gasaZliereblad.
32
* * *
zemoT, roca vaxtang gorgaslis mcdelobiT qarTlis eklesiisaTvis
avtokefaliis mopovebaze vsaubrobdi, am movlenis TariRi ar aRminiSnavs.
468 wels qarTlidan gaZevebuli miqael episkoposi konstantinopolis
patriarqma dasaja da vaxtang mefem petre kapadokielis kurTxeva
imperatorsa da konstantinopolis patriarqs sTxova. amitom, am bolo
dromde fiqrobdnen, rom avtokefaliis mopovebamde, qarTlis eklesia
konstantinopolis sapatriarqos emorCileboda. mkvlevrebi yuradRebas
ar aqcevdnen iqve arsebul cnobas, imperatorma da patriarqma vaxtangis
elCoba konstantinopolidan antioqias rom `waravlines~ da `miuweres
antioqiis patriarqs~: `Cven viciT, rom adridanve, `uwinaresobis~
kanonidan gamomdinare, qarTlis eklesia Tqveni wmida saydrisa iyo,
`viTarca ganaweses mociqulTa saxarebasa Sina~. aseve miuweres `yoveli
saqme didisa vaxtang mefisa~ da sTxoves petre kapadokieli
kaTalikosad, danarCeni 11 sasuliero piri, vinc mas surda, samuelTan
erTad episkoposebad ekurTxebina.
qristianobis pirvel saukuneebSi, qarTlis eklesia rom antioqiis
eklesias emorCileboda, SemTxveviTi ar iyo. siriis dedaqalaqi –
antioqia, romis imperiis aRmosavleT nawilis religiur, kulturul da
administraciul centrs warmoadgenda. misi eklesia (qristianuli Temi)
TviT petre mociqulis mier iyo daarsebuli. antioqias `RvTis qalaqs~
(berZn. `Teopolisi~) uwodebdnen. swored antioqiis eklesiis siZlierem
da didma avtoritetma ganapiroba, III s-is damdegidan mis episkoposs ara
marto romis imperiis aziuri nawilis (TviT konstantinopolisa da
ierusalimis CaTvliT), aramed imperiis farglebs gareT arsebuli
eklesiebic rom emorCileboda (maT Soris qarTlis, egrisis, somxeTis).
antioqiis eklesiis gavlenaSi myofi – kapadokiis eklesiidan gamosulma
misionerebma iqadages am qveynebSi qristes mcneba. maT Seasrules
gadamwyveti roli, rogorc qarTlSi, ise egrisSi (aseve somxeTSi)
qristianobis gamarjvebis saqmeSi.
daaxloebiT 317 wels galatiidan (es iyo kapadokiis momijnave
mxare. Zveli qarTveli avtori mas branjTa qveyanas uwodebs) qarTlSi
Camosulma mTavardiakonma qarTlis eklesiis pirvel episkoposad ioane
akurTxa. 325 wlis bolos, ki antioqiis episkoposis evstaTis mier
qarTlis eklesiis kurTxevis Semdeg, qarTlis eklesiaze antioqiis
eklesiis zemdgomoba damyarda. im droidan mokidebuli, qarTlis
eklesiis meTaurebad antioqiidan gamogzavnili sasuliero pirebi
iniSnebodnen. erT-erTi aseTi iyo miqael episkoposi. axla vaxtang mefe
cdilobda qarTlis eklesia antioqiis eklesiis (451 wlidan antioqiis
episkoposi patriarqad iwoda) gavlenisagan gaeTavisuflebina.
33
radgan konstantinopolis patriarqi (konstantinopolis episkoposic
451 wels, qalkedonis IV msoflio saeklesio krebis gadawyvetilebis
safuZvelze iwoda patriarqad da imperiis aziur nawilSi pirvel
saWeTmpyroblad iqna aRiarebuli) da imperatori (gavixsenoT imperatori
leoni vaxtangis simamri iyo) Tanaxmani iyvnen qarTlis eklesiisaTvis
avtokefalia mieniWebinaT. am saqmisaTvis, TiTqos, xeli arafers ar unda
SeeSala. magram rodesac antioqiaSi qarTvelTa delegacia Cavida, iq
monofizitebs
(eseni
aRiarebdnen
qristes
erTbunebianobas)
da
diofizitebs (aRiarebdnen qristes orbunebianobas), Soris iseTi
dapirispireba iyo, rom petre kapadokielisa da sxva sasuliero pirebis
xeldasxma ver moxerxda. aqedan gamomdinare, qarTlis eklesiis
avtokefalurad aRiareba karga xniT gadaido. rogorc vaxtangis
`cxovrebaSia~ naTqvami, antioqiis sapatriarqosagan qarTlis eklesiam
avtokefalia qarTlis moqcevidan 170-e wlisTavze e.i. 487 wels miiRo.
petre kapadokieli qarTlis kaTalikosad antioqiis patriarqma – petre
fulonma akurTxa. manve akurTxa episkoposebad samuel kapadokieli da 11
sxva sasuliero moRvawe. qarTlSi Camosvlis Semdeg petre qarTlis
avtokefaluri eklesiis pirveli kaTalikosi gaxda, samueli vaxtang
mefem mcxeTis episkoposad daadgina. danarCenma 11-ma qarTlis samefos
sxvadasxva kuTxeSi daikaves saepiskoposo kaTedrebi. mefem zogi
arasasurveli episkoposi axliT Secvala, zogi saepiskoposo axlad
Seqmna. es iyo vaxtang gorgaslis saeklesio reforma. akad. ivane
javaxiSvilis Tanaxmad, V s. II naxevris qarTlis samefoSi daaxloebiT
21 saepiskoposo iyo.
* * *
vaxtang gorgaslis mravalmxrivi moRvaweobidan qarTveli xalxis
xsovnaSi yvelaze didi kvali qarTlis samefos axal dedaqalaq TbilisSi
dawyebulma didma saaRmSeneblo saqmianobam datova. miuxedavad imisa, rom
vaxtang gorgaslma mxolod samuSaoebis dawyeba moaswro, xolo samefo
taxti mcxeTidan TbilisSi daCi mefem gadmoitana, qarTveli xalxi
Tbilisis gadedaqalaqebas mainc vaxtang gorgasals miawers. Tbilisis
daarsebasTanaa
dakavSirebuli
lamazi
legenda,
romelic
yvela
qarTvelisTvisaa cnobili, magram mis Sinaarss qvemoT mainc movitan.
Tqmulebis mixedviT, im dros Tbilisi da misi midamoebi tyiT
yofila moculi. erTxel, roca vaxtang gorgasali amaliT am adgilebSi
nadirobda, monadireTa win xoxobi afrinda. mefis mimino xoxobs
gamoedevna. male orive frinveli Tvals miefara. mefe da misi mxleblebi
imave mxarisaken wavidnen da didi xnis Zebnis Semdeg naxes, rom mimino da
xoxobi wyalSi Cavardiliyvnen da Cafufquliyvnen.
34
mefem daaTvaliera is midamoebi, sadac mravlad iyo: grili, Tbili
da cxeli wylebi. mefes isic moaxsenes, rom am wylebs samkurnalo
Tvisebebi hqonda. mefem im adgilas qalaqis ageba brZana da Tbili
wylebis gamo qalaqs `tfilisi~ (Zvelad Tbili `tfilad~ gamoiTqmoda)
uwoda. Zveli Tbilisi axlandeli abanoTubnis midamoebSi aSenda.
aseTia legenda, sinamdvileSi ki V s-isaTvis Tbiliss, rogorc
dasaxlebul adgils didi xnis istoria hqonda. IV s-is Sua xanebidan ki
TbilisSi iraneli pitiaxSi ijda.
1958 wels qarTvelma xalxma didi zeimiT aRniSna Tbilisis
gadedaqalaqebis 1500 wlisTavi (igulisxmeboda, rom TbilisSi 458 wels
gadaitanes samefo taxti mcxeTidan). Seiqmna 500 gverdiani gamokvleva
`Tbilisis istoria~, sayovelTaod cnobili `simRera Tbilisze~ da sxva.
magram, Tu Cemi qronologiiT vixelmZRvanelebT 458 wels vaxtang mefe
axali dabrunebuli iyo bizantiis winaaRmdeg laSqrobidan da iranelTa
Tavdasxmis mosagerieblad qveynis cixe-simagreebs amagrebda.
vaxtang mefes TbilisSi rom saaRmSeneblo samuSaoebi daewyo, igi
Tavisufali unda yofiliyo iranuli garnizonisagan. aseTi dro ki 484
wlidan dadga, roca perozis daRupvis Semdeg iranelma moxeleebma da
jarma qarTli datova. daaxloebiT 485 wlidan vaxtang mefem TbilisSi
mSeneblobebi daiwyo, magram misi damTavreba ar dascalda. 488 wels Sahi
valarSi, misive Zmiswulma – kavad perozis Zem taxtidan gadaayena da
Tvalebi daTxara. amis Semdeg, roca qveyana cota moZlierda, kavadma
vaxtang mefesTan mociquli gamoagzavna. mefes asuls (meore meuRlisagan
mefes ori Ze da erTi asuli hyavda) da bizantiis winaaRmdeg
laSqrobaSi monawileobas sTxovda, razec mefem uari SeuTvala.
roca mefesTan – mcxeTaSi Sahis elCi movida `vaxtang aSenebda
qalaqsa tfilisisasa da safuZveli oden daedva... maSin vaxtang dReTa
miwevnul iyo viTar samocisa wlisa~.
488 wels iranis taxtze axalgazrda, energiuli kavad I-is asvlis
Semdeg Zireulad Seicvala valarSis droindeli uniaTo politika.
hunebTan xangrZlivi brZolis gamo, qveyana Sinaganad dasustebuli iyo.
misi ekonomikurad moZliereba mxolod bizantiidan miRebuli oqroTi
SeiZleboda (jer kidev iezdigerd II-is dros dadebuli xelSekrulebiT
kavkasiis zekarebis dacvis gamo, imperia irans 500 oqros uxdida).
kavadma konstantinopolSi elCebi gaagzavna da imperiisagan moiTxova an
oqro gamoegzavnaT, an omi mieRoT. es elCoba jer kidev gzaSi iyo, roca
bizantiis imperatoris gardacvalebis ambavi gaiges (imperatori zenoni
491 wlis 9 apirils gardaicvala). kavadma elCebs daavala oqro axali
imperatorisagan moeTxovaT, magram, radgan am Txovnaze manac uari Tqva,
iranma bizantiis winaaRmdeg omi daiwyo. iranelTa laSqris erTi nawili
vaxtang mefis dasasjelad gamoemarTa.
35
iranelTa SemoWramde, vaxtang mefem qveyanaSi sagangebo RonisZiebebi
gaatara: `waravlina qadagni~ da mosaxleobas mouwoda kavkasiis mTebSi
Sexiznuliyo: `rameTu kaxeTi tye iyo da Seuvali mterisa~. kaxeTSi,
lopotis xevSi – gaxiznes daCi da samefo ojaxi. ujarmaSi iyo vaxtang
mefe, xolo erisTavebi mcxeTaSi imyofebodnen. 491 wlis 1 aprilis
bolos iranelTa laSqari kaxeTs moadga: `Semusrna qalaqi kambeCoani* da
Weremisa da veliscixis cixeebi~ da `viTarca moiwivnes kaxeTad,
daibanakes iorsa zeda~. qarTlis laSqaric iq ganlagda.
gadamwyveti brZolebic ioris velze mimdinareobda _ `sam dRe
yovelTa dReTa ibrZodes da daecemoda orTave spaTagan uricxvi~. samefo
banakSi imyofeboda petre kaTalikosic. mefem mas uTxra: `icode,
iranelebi Cven xarkis miucemlobis gamo ki ar gvebrZvian, aramed qristes
rjulis datovebisaTvis. Cemi ganzraxva esaa, sjulis datovebas, qristes
saxelisTvis sikvdili sjobs~-o. mefe iranelebisadmi araviTar daTmobas
ar apirebda. gadamwyveti brZolis win, mefem samRdeloebas sTxova
saxelze
agebul
taZarTan
ujarmis
cixesTan
wmida
raJdenis*
gadasuliyvnen, raTa usafrTxod yofiliyvnen. TviTon ki qarTvelTa
laSqari samad gayo: qveiTebi `kldiT kerZo miavlina~. calke daayena
pitiaxSebi da spaspeti, xolo sadac sparsTa mefe iyo, masze Seteva
TviT mefem iTava – da brZolis meoTxe, `nislisagan ganciskrebul~
(ganaTebul) Rames, vaxtangi moulodnelad SeiWra mtris banakSi, Sahis
karavamde miaRwia da mokla Sahis Ze. ai, am dros `sparsman vinme sca
isari mkerdsa vaxtangisasa~. daWril mefes brZolis veli ar dautovebia
– brZola SuadRemde gagrZelda. TavganwirviT mebrZolma mefem da misma
meomrebma mravlad gaJlites iranelebi, cxenebic mravlad igdes xelT.
magram mefes Wriloba awuxebda, brZolis gagrZeleba veRar SeZlo – igi
ujarmis cixeSi gadaiyvanes. iranelTa laSqari aiyara ioris velidan da
`Cadga rusTavs~. rac Seexeba karnu-qalaqTan mdgom bizantielTa
laSqars, imaTac Seebnen iranelebi, magram did sisxlismRvrel brZolaSi
`ver sZles erTmaneTsa~. mas Semdeg ki, rac bizantielebma vaxtang
gorgaslis daWris ambavi Seityves, aRarc ucdiaT qarTlSi Semosvla.
491 wels bizantielebma iranTan zavi dades.
vaxtang mefes ki `daumZimda wyluleba~, radgan isari filtvSi iyo
Sesuli. iranelebma moaoxres Tbilisi, armazi, mcxeTis galavnis gareT
arsebuli dasaxlebebi. ujarmaSi myof mefes Wriloba TandaTan
umZimdeboda. roca mefem sikvdilis moaxloveba igrZno, anu: `Seityo
sikudili Tavisa Tvisisa~, miixmo `kaTalikosi, dedofali elene, Zeebi,
yovelni warCinebulni~ da uTxra: `me esera warval winaSe RmrTisa
Cemisa~, vmadlob mis saxels, rom mis gamorCeul wmindanebs ar damaklo.
Cemi Txovnaa, mtkiced ideqiT qristianul sarwmunoebaze, eZieT saxeli
1
iv. javaxiSvili, vaxtang gorgaslis sikvdilis da Sesabamisad misi bolo brZolis
TariRad 502 w. miiCnevda.
36
da qristesTvis sikvdili _ `raTa waruvali dideba moigoT~. Semdeg
ganacxada, rom daCis aZlevda samefo gvirgvins, daCis Zmebs (e.i. leons
da mirdats) ki dautova teritoria taSiskaridan da wundidan
mokidebuli vidre bizantiis sazRvramde; aseve dedofal elenes mziTvis
miwebi `egris-wyalsa da klisuras Sua~. Zmebi am teritoriebis
erisTavebi unda yofiliyvnen da daCis damorCilebodnen.
anderZis warmoTqmis Semdeg vaxtang mefe gardaicvala.
vaxtang mefis gardacvalebam didi glova gamoiwvia mTel qarTlis
samefoSi.
mefis
sikvdili
didi
danaklisi
iyo
rogorc
warCinebulTaTvis, ise `yoveli erisaTvis~. xalxi Tavs nacars iyrida da
sikvdils natrobda, tirilisa da godebisagan `iZvroda qveyana da
morwmune eri hnatrida mefesa, rameTu qristesaTvis moikla~.
ujarmidan mefe waasvenes mcxeTaSi da dakrZales mis mierve agebul
sveticxovelis taZarSi*. l. sanikiZis sityviT: `bumberazis samaradJamo
samkvidrebels bumberazi lodi dasdes... xalxSi ganumeorebeli xsovna
datova saxelovanma xelmwifem. leqsebsa da simRerebs Txzavdnen
`ialbuzis gmirze~. ambobdnen: gaqceul irems mefe, iaraRiT SeWurvili
rom yofiliyo, mainc daeweodao. SeWurvil cxens mxarze moidebda da
mcxeTidan armaz-cixeze muxlCauxrelad avidodao... saukuneTa manZilze
qarTvelni
da
maTi
mter-moyvareni
gaocebulni
Sescqerodnen
sveticxovelSi
gamofenil
uzarmazar
tansacmelsa
da
saomar
aRWurvilobas. qarTul samefo droSas ewoda misi saxeli _
`gorgasliani~.
37
ganmartebiTi leqsikoni *
abaSeTi – eTiopia. aq: iranis aRmosavleTi regioni sistani.
anTipati, anTipatrikiosi-bizantiuri – sakariskaco tituli. s.
yauxCiSvilis mixedviT, imperatoris nacvals niSnada.
drahkani – oqros fulis erTeuli. etimologiurad aqemenidi mefis
dariosis moWrils niSnavs (darehuli). bizantiuri drahkani 4,55 grami
iyo.
aqemenianTa imperia _ Zv. w. 558-330 wlebSi arsebobda. mas aleqsandre
makedonelma mouRo bolo.
`vigri~ _ sulxan-saba orbelianis ganmartebiT, zRvis Tevzia; am saxelis
xmeleTis cxovelic aris.
kambeCoani – qiziyis Zveli saxeli iyo.
karnu-qalaqi (Teodosiopoli) – axlandeli q. erzerumi (arzrumi)
Crdilo-aRmosavleT TurqeTSi.
marzpani – iranuli sityvaa da qveynis mcvels niSnavs.
mirian mefe – sinamdvileSi qarTlis mefe levis (revi) Ze iyo. uZveles
qarTul matianeSi - `moqcevaÁ qarTlisaÁ~-s qronikaSi revi 26-e mefedaa
dasaxelebuli da naTqvamia `rev mamaÁ mirianisi~.
mogvTa – mcxeTis erT-erTi ubani iyo, sadac cecxlTayvanismcemlebi
cxovrobdnen.
`mcire quSani~ _ V s-is qarTlSi indoeTSi arsebuli `mcire quSanTa~
saxelmwifo rom scodniaT, amas mowmobs bibliis teqstis Zveli
qarTuli Targmani.
mcire xazareTis (mdinareSi md. yubani igulisxmeba) _ leonti mrovelis
cnobiT, es mdinare egrisis samefos Crdilo sazRvari (e.i. megrel-lazTa
gansaxlebis) iyo.
nebroTi _ iyo bibliuri personaJi, sworupovari monadire. babilonis
samefos miTiuri damaarsebeli. misi saxeli dakavSirebulia Zvel
saqarTvelosTanac.
peroJa-kafa _ (igive xalxala) qarTl-albaneTis sazRvarze mdebare
albanuri qalaqi iyo.
raJdeni _ iyo vaxtang mefis pirveli meuRlis balenduxtis mamamZuZe,
romelic gaqristianda. 460 wels iranelebma sof. wromSi (axland.
xaSuris raioni) wamebiT mokles. vaxtang mefem misi neSti wromidan sof.
niqozSi gadaasvena da iq saeposkoposo Seqmna. qarTulma eklesiam ki
raJdeni wmindanad Seracxa.
samSvilde – am uZvelesi da udidesi cixe-qalaqis nangrevebi qvemo
qarTlSi, axlandel TeTri wyaros raionSi mdebareobs.
sefewuli – Tavdapirvelad samefo sagvareulosa da samefo saxlis
wevrs ewodeboda. saerTod sazogadoebis umaRlesi fenis warmomadgeneli
iyo.
38
sveticxoveli _ sveticxovlis axlandeli taZari Zvelze _ vaxtang
gorgaslis mier agebul taZarzea daSenebuli.
sinopi – yvelaze moxerxebuli navsadguria Savi zRvis samxreT
sanapiroze. igi pontos samefos dedaqalaqi iyo. iq daibada antikuri
samyaros erT-erTi gamoCenili pirovneba miTridate VI evpatori –
pontos samefos mbrZanebeli Zv. w. 120-63 ww. TviT pontos samefos
mosaxleobis didi nawili qarTveluri warmomavlobis iyo.
somxiTi _ juanSeris es cnoba saeWvod miaCniaT. `somxiTad~ Zvelad
qvemo qarTli iwodeboda, rac isedac qarTlis samefoSi Sedioda.
fandaki – maRalqusliani qoSi.
Svideuli erTi – Svidi dRe, erTi kvira.
cecxlTayvanismcemloba (igive zoroastrizmi, mazdeanoba) – sasanianTa
iranis saxelmwifo religia iyo. sasanianebi mas damorCilebul qveynebSi
ZaldatanebiT avrcelebdnen. qarTlis araerT mxareSi (mag. TbilisSi,
nekresSi, lopotis xevSi, rexaSi (da sxvagan) aigo cecxlis taZari –
aTeSgahi (spars. `aTeS~ – cecxli, `gah~ – adgili). gansakuTrebiT
grandiozuli iyo axlandel qarelis raionSi, dedoflis mindorze
arsebuli taZari.
cixe-goji – egrisis samefos dedaqalaqi iyo. berZnuli wyaroebis
arqeopolisi. cixis nangrevebi axlandel senakis raionSi mdebareobs.
wyrTa
–
Zvel
saqarTveloSi
iyo
sigrZis
sazomi
erTeuli.
Sinaarsobrivad gamosaxavda manZils idayvidan Sua TiTis wveramde.
sulxan-saba orbelianis ganmartebiT, wyrTa _ naxevari adli – daaxl.
50,6 sm. iyo.
39
gamoyenebuli literatura da wyaroebi:
• goilaZe v., farnavazianTa saxlis qristian mefeTa qronologia, Tb.,
1990.
• goilaZe v., vaxtang gorgasali da misi istorikosi, Tb., 1991.
• goilaZe v., qarTuli eklesiis saTaveebTan, Tb., 1991.
• goilaZe v., amierkavkasiaSi sasanianTa mmarTvelobis asaxva qarTul
saistorio tradiciaSi, `macne~ istoriis seria, 1982 #4.
• goilaZe v., asurel mamaTa samSoblo da saqarTvelo, Tb., 2002.
• goilaZe v., qarTuli saxelmwifoebriobis saTaveebTan, `mnaTobi~,
1984 #11.
• kakabaZe s., vaxtang gorgasali da misi xana, Tb., 1994.
• lorTqifaniZe m., qarTli V saukunis meore naxevarSi, Tb., 1979.
• musxeliSvili d., saqarTvelo IV-VIII saukuneebSi, Tb., 2003.
• juanSeri, cxovreba vaxtang gorgaslisa. wignSi – qarTlis
cxovreba. teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT
s. yauxCiSvilis mier, t. I, Tb., 1955.
40

Documentos relacionados

10წლისაა - iberiana-2

10წლისაა - iberiana-2 ivaniSvilma, Tu raime saxiT moaxdina zurab noRaidelis reanimacia da misi mizan-scenaze dabruneba, es rusuli scenaris ganviTarebis mauwyeblad unda aRviqvaT. sawyisi rusuli politikuri kapitali ki „mT...

Leia mais

KILL თბილისი

KILL თბილისი nis Tavi. ufro metic, vaxtangis mglis Tavis danaxvaze TviT kavkasiis didi mTebi iwyebdnen drekas, xolo Tu adamianuri Tavi dauziandeboda, mglisa pirs gaxsnida da nerwyviani eniT Wrilobebs uxorcebda ...

Leia mais

H:\!!!work\Levan abaSiZe

H:\!!!work\Levan abaSiZe wmindanTa Tayvaniscema da gandideba dasabamidanve axasiaTebda eklesias rogorc aRmosavleTSi, iseve dasavleTSi. eklesiis uadresi istoriidan Cvenamde moaRwia mravalma dokumentma, romlebic asaxaven ama...

Leia mais

uendel sTivensoni

uendel sTivensoni da romelic damTavrebisTanave, bevri vaWrobis gareSe, misma ingliselma da amerikelma gamomcemlebma SeiZines. Tu am inkarnaciaSi Tqveni ZiriTadi saqmianoba literaturaa, nu SemekiTxebiT, ramdens uxdia...

Leia mais