Relatoriu Asesmentu Situasaun Trimestre II 2014
Transcrição
KKoonnsseelllluu N Naassiioonnaall SSeegguurraannssaa,, SSoobbeerraanniiaa AAii--hhaann nnoo N Nuuttrriissaauunn TTiim moorr--LLeessttee (KONSSANTIL) – Grupu Traballu Relatoriu Asesmentu Situasaun Trimestre II 2014 February 2013 1 Food and Nutrition Security Working Group SUMARIU EXEKUTIVU Inter-Ministerial Task Force ba Seguransa Ai-han no Nutrisaun (IFNSTF) estabelese husi rekezita maka’as husi Sua Eselensia Primeiru Ministru hodi reforsa koordenasaun Inter-Ministerial ho resolve inseguransa ai-han no nutrisaun ne’ebe kronik iha Timor-Leste. Formasaun task force ne’e sei tuir Deklarasun Comoro ne’ebe asina durante selebrasaun loron ai-han mundial iha loron 16 fulan Outubru tinan 2010. IFNSTF mak korpu ida ne’ebe analiza no relata ba Konsellu Ministru (COM) konaba situasaun seguransa ai-han no nutrisaun kada trimestre. Hahu iha fulan Novembru 2012, estrutura IFNSTF modifika ona nudar parte ida husi Governu TimorLeste (GoTL) esforsu ida ne’e atu hadia koordenasaun inter-ministerial no fornese desizaun lalais hodi rezolve inseguransa ai-han no nutrisaun iha Timor-Leste. Estrutura ida ne’e modifika ho naran Konsellu Nasional Seguransa, Soberania no Nutrisaun iha Timor-Leste (KONSSANTIL) hanesan parte ida husi GoTL hodi suporta Komunidade Paizes Lingua Portuguese (CPLP) hanesan esforsu hodi hadia situasaun seguransa ai-han no nutrisaun ba nasaun membru CPLP. Governu Timor-Leste sai membru CPLP ne’ebe ativu liu, ho objetivu atu kontribui ba vizaun CPLP hodi hadia situasaun seguransa ai-han no nutrisaun global. Iha parte seluk, estrutura foun bele responde ba rekomendasaun husi IFNSTF hodi institusionaliza no hasae influensa husi membru Grupu traballu hodi rezolve inseguransa ai-han no malnutrisaun iha Timor-Leste. Revitalizasaun estrutura IFNSTF inklui ministeriu foun balu, Sekretariu Estadu, Eskritoriu Prezidente Republika Demokratika Timor-Leste (RDTL) no parseru dezenvolvimentu, Ne’ebe laos membru ba estrutura tuan ba task force. Konsellu Ministru (COM) Konsellu Nasional Seguransa, Soberania Aihan no Nutrisaun iha Timor Leste – KONSSANTIL: Prezidente: Ministru Agrikultura no Peskas Vise-Prezidente: Ministru Saude Membru: Ministru Finansa Minintru Sosial Solidaridade Ministru Komersiu Industria no Ambiente Ministru Edukasaun Ministru Administrasaun Estatal Ministru Negosio Estrangeiru Sekretariadu Estadu ba Bee no Saneamentu Sekretariadu Estadu Politika Formasaun Profesional no Empregu Edifisiu Prezidente RDTL Provedoria Direitus Humanus Komite Seguransa Aihan no Nutrisaun Distritu Instrusaun & Advise husi sekretariadu Tekniku Permanente Group Tekniku Espesialista : 1 Espesialista ba Seguransa ai-han no Nutrisaun 3 Peskizador husi Timor Leste no Universidade Estranjeiru 3 Peskizador husi NGO Nasional no Internasional Sekretariadu Tekniku Permanente: Koordinator: Diretur Jeral Ministeriu Agrikultura no Vise-Koordinator: Diretur Jeral Ministeriu Saude Vise-Koordinator: Diretur Jeral Ministeriu of Edukasaun Membru: Diretur Jeral Ministeriu Komersiu Industria no Ambiente Diretur Jeral Ministeriu Finansa Diretur Jeral Ministeriu Negosio Estrangeiru Diretur Jeral Ministeriu Sosial Solidaridade Diretur Jeral Ministeriu Publiku Diretur Jeral Ministeriu Administrasaun Estatal Diretur Jeral Sek. Estadu Bee no Saneamentu Diretur Jeral Sek. Estadu Politika Formasaun, Professional no Empregu Reprezentante husi UN ( FAO/WFP) Reprezentante husi Doador (Ausaid, EC, USAid, GIZ, JICA) Reprezentante husi NGO Forum-Agriculture Reprezentante husi Igreja iha Timor Leste Grupu Traballu KONSSANTIL ba Seguransa Ai-han no Nutrisaun : Ministeriu Agrikultura no Peskas Ministeriu Komersiu Industria no Ambiente Ministeriu Finansa Ministeriu Saude Ministeriu of Edukasaun Ministeriu Sosial Solidaridade Ministeriu Publiku Ministeriu Administrasaun Estatal Sek. Estadu Bee no Saneamentu Sek. Estadu Politika Formasaun, Professional no Empregu To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 2 Food and Nutrition Security Working Group METODOLOJIA KOLESAUN NO ANÁLIZA INFORMASAUN Grupu Traballu Konsellu Nasional Seguransa, Soberania no Nutrisaun iha Timor-Leste (KONSSANTIL) kontinua utiliza sistema koleksaun dadus ne’ebe uza husi IFNSTF ne’ebe valoriza koleksaun dadus no sistema analiza husi kada membru ministeriu sira. Ida ne’e iha komprensaun katak, bainhira introdus sistema foun dala ruma sai dezafiu ka bareira ba servisu ne'ebe lao dadauk ona konaba rekolla dadus no halo relatoriu husi kada ministeriu. Grupu traballu esforsu hodi halo relatoriu regular nudar maneira ba hadia sistema dadus individual iha ministeriu laran. Preparasaun relatoriu grupu traballu Konsellu Nasional Seguransa, Soberania no Nutrisaun iha TimorLeste (KONSSANTIL) inklui reuniaun kada semana rua husi membru ministeriu ne’ebe Unidade Seguransa Ai-han husi Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP) jere dadauk. Reuniaun ne’ebe halao kada semana rua sai oportunidade ida hodi halo analiza ba dadus hamutuk, diskute rezultadu prinsipal no referensia barak hodi halo rekomendasaun asaun ba Sekretariadu Tekniku Permanente KONSSANTIL. Sekretariadu Tekniku Permanente KONSSANTIL halao reuniaun kada fulan hodi diskute rezultadu principal no rekomendasaun husi Grupu Traballu hodi hetan aprovasaun iha nivel Konsellu ba KONSSANTIL. Indikador sira ne’ebe iha relatoriu ida ne’e identifika no konkorda ona husi representativu tekniku husi kada ministeriu. Indikator sira ne’e fleksibel no bele troka ho kresimentu sofistikasaun sistema dadus individual iha ministeriu nia laran. Relatoriu dadus halao husi ofisial reporter sira ne’ebe ofisialmente hili husi kada ministeriu. To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 3 Food and Nutrition Security Working Group ABREVIATURA CHC CPI DNAH DNAS DNPP DNQB Sentru Saude Komunitaria Indise Presu Konsumu Diresaun Nasional Agricultura e Horticultura Diresaun Nasional Asistensia Sosial Diresaun Nasional Politika e Planeamentu Diresaun Nasional Kuarantena no Bioseguransa EW FPI Estensionista Indise Presu Ai-han FAO H‐MIS IFNSTF Organizasaun Ai‐han no Agricultura ba Nasaun Unidas Sistema Jestaun Informasaun Saude Inter‐Ministerial Task Force seguransa Ai‐han no Nutrisaun KONSSANTIL Konsellu Nasional Seguransa, Soberania Ai-han no Nutrisaun Timor-Leste MAF ME MF MS MSS MCIA NDOC Ministeriu Agricultura e Peskas Ministeriu Edukasaun Ministeriu Finansa Ministeriu Saude Ministeriu Sosial Solidaridade Ministeriu Komersio Industria e Ambiente Nasional Dezastre Sentru Operasaun NDE NGOs SISCA SMSANS WHO Diresaun Nasional Estatistika Organizasaun Naun-Governmental Sistema Saude komunitaria Integradu Sistema Monitorizasaun Seguransa Ai-han Nivel Suco Organizasaun Saude Mundial To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 4 Food and Nutrition Security Working Group GRUPU TRABALLU KONSSANTIL Lista delegasaun husi kada Ministeriu no Departamentu ne’ebe halo relatoriu Sra. Benedita Dias – MCIE Sosa Produtu Lokal Sra. Fenicia A.M Desa Pinto – MCIE Sosa Produtu Lokal Sr. Miguel de Carvalho S. – MCIA Seguransa Ai-han Sr. Botavio Joaquim Alves - MoF Estatistika Nasional Sr. Fedencio de Araujo – MoF Estatistika Nasional Sr. Lourenco Carvalho – MOF Diresaun Alfandega Sr. Agostinho da Silva Guterres – MAP Produsaun Ai-han Sr. Oscar Goncalves – MAP Produsaun Ai-han Sr. Severino Sousa Costa – MAP Protesaun Ai-horis Sr. Agusto da Silva – MAF Quarantine no Bio-seguransa Sr. Nilton Ribeiro – MAF ALGIS Sr. Manuel Lamberto Vitor – MAP Seguransa Ai-han Sra. Ivonne Da Costa Lopes- MAP Seguransa Ai-han Sr. Mario Moreira – MoH Departamentu Nutrisaun Sr. Lourenco Xavier –MSS NDOC Sr. Martinho Fatima – MSS NDOC Sr. Dinis da Silva – MSS DNAS Sr. Teotonio M. Soares – MSS DNAS Sr. Jose Aniceto Serão – MSS DNAS Sr. Belchior M. Almeida Barros– MOE Programa MErenda Eskolar Sr. Marcos da Costa Belo – MOE Programa MErenda Eskolar Sra. Joaninha Amaral – FAO/MAF Estatistika Xefe Koordinador Grupu Traballu KONSSANTIL Sr. Gil Rangel – Diretor Nasional Agrikultura no Hortilkultura (MAP) Sr. Octavio C.M. Almeida – Diretor Nasional Politika no Planeamentu (MAP) Kompilasaun no Editor Sr. Agustino da Costa Ximenes – Ofisial Nasional ba Seguransa Ai-han (FAO) Sra. Marrie-Ann Merza – Xefe Advisor Tekniku (FAO) Ekipa Grupu Traballu KONSSANTIL hakarak hato’o obrigadu ba reporter hotu no sira nia ministeriu ba sira nia profesionalimu no kongratula sira iha hasae numeru submisaun dadus. To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 5 Food and Nutrition Security Working Group KONTEUDU SUMARIU EXEKUTIVU .............................................................................................................. 1 ABREVIATURA ............................................................................................................................ 3 GRUPU TRABALLU KONSSANTIL .......................................................................................... 4 CONTENTS ....................................................................................Error! Bookmark not defined. REZULTADU PRINSIPAL HUSI ANALIZA DADUS ............................................................... 6 REKOMENDASAUN HODI FOTI ASAUN PRIORIDADE ....................................................... 8 BALANSU AI-HAN NASIONAL .................................................................................................... 10 DADUS SUPORTA NE’EBE MINISTERIU SIRA HATAMA .......................................................... 11 Ministeriu Finansan (MF) – Indise Presu Konsumu no Indise Presu Ai-han ............................. 11 Ministeriu Finansas – Alfandega Relata Importasaun Ai-han ................................................... 13 Ministeriu Komersiu, Industria no Ambiente (MCIA) – Unidade Seguransa Ai-han ................. 13 Grupu Traballu KONSSANTIL sujere maka’as atu reve planu no sistema distribuisaun hodi asegura katak area prioridade ne’ebe hetan foos mak area sira ne’ebe vulneravel ba inseguransa ai-han no relata katak iha frekuensia malnutrisaun aas. ........................................ 15 MCIA – Departamentu Sosa Produtu Lokal (Programa Povu Kuda Governo Sosa) ................. 15 Ministeriu Edukasaun (ME) – Programa Merenda Eskolar ....................................................... 16 Ministeriu Saude (MS) – Seguransa Nutrisaun ......................................................................... 18 Ministeiru Sosial Solidaridade (MSS) – Diresaun Nasional Asistensia Sosial (DNAS) no Nasional Dezastre Sentru Operasaun (NDOC) ......................................................................................... 20 Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP) – Figura Produsaun no Importasaun Ai-han............. 23 MAP – Sistema Monitorizasaun Seguransa Ai-han iha Nivel Suco (SMSANS)- Rezultadu Q2, 2014 ........................................................................................................................................... 30 Sekretadu Estadu Politika Formasaun Profesional no Empregu (SEPFOPE)........................... 36 To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 6 Food and Nutrition Security Working Group REZULTADU PRINSIPAL HUSI ANALIZA DADUS 1. Estimasaun final ba produsaun batar nasional ba epoka prinsipal iha 119,722 toneladas, surplus ida ne’e 47 % husi total rekerimentu batar annual husi fulan Abril 2014 to’o Marsu 2015. 2. Projeksaun previu produsaun hare nasional ba epoka prinsipal iha 134,154 toneladas, ne’ebe ekivalente ho 80,492 toneladas foos. Ida ne’e sei kobre 63% husi total rekerimentu annual ba konsumu. 3. Iha fulan Abril, Indise Presu Konsumu jeral (IPK) iha104.5, ne’ebe sa’e husi 104.4 no durante fulan maiu no Juñu IPK tun to’o 103.7 no 103.4 tutuir malu. 4. Durante trimestre daruak, presu mediu ba foos komersial tun to’o $.71/ kg kompara ba trimestre hanesan iha tinan uluk (2013), maibe presu mediu batar no foos subsidiu tun to’o $.63/kg. 5. Total importasaun modo tun husi 566 toneladas iha trimestre liu ba to’o 560 toneladas iha trimestre ida ne’e. maibe, total importasaun ai-fuan sa’e husi 94 toneladas iha trimestre liu ba to’o 293 toneladas iha trimestre ida ne’e. 6. Total importasaun ikan sa’e husi 274 toneladas iha trimestre liu ba to’o 378 toneladas iha trimestre ida ne’e. maibe, total importasaun naan no manu tolun tun signifikante husi 4,244 toneladas iha trimestre liu ba to’o 1,472 toneladas iha trimestre ida ne’e. 7. Total esportasaun ba trimestre ida ne’e iha 1,291 toneladas ne’ebe tun kompara ho trimestre liu ba (1,667 toneladas ) inklui kafe arabika (808 toneladas ), kafe robusta (149 toneladas ), kamii (179 toneladas ), no nuu maran (155 toneladas ). 8. Ministeriu Finansa (MF) alfandega relata katak total importasaun foos tun signifikante husi 19,200 toneladas iha trimestre liu ba to’o 9,725 toneladas iha trimestre ida ne’e husi setor privadu no governu 9. Atendementu labarik sira iha postu saude iha trimestre ida ne’e tun oitoan husi 39% iha trimestre liu ba to’o 34% iha trimestre ida ne’e. 10. Total persentajen labarik sira menus todan iha trimestre ida ne’e kuaze 18% durante trimestre ida ne’e, husi 18% labarik sira menus todan, iha 14%, menus todan moderadu no 4% menus todan severu. 11. MCIA relata katak 127 toneladas distribuisaun foos iha merkadu nasional no subnutrisaun husi foos importasaun. 12. Durante trimestre daruak, governu distribui ona 286 toneladas ba ajuda humanitarian ne’ebe distribui husi MSS (200 toneladas) no MCIA husi foos importasaun (86 toneladas). 13. Trimestre ida ne’e, ME relata katak total estudante rejistu iha 350,305 husi eskola 1,546 ne’ebe inklui eskola pre-eskolar no ensino baziku husi eskola privadu, publiku no eskola komunidade. To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 7 Food and Nutrition Security Working Group 14. Total alokasaun orsamentu ba programa merenda eskolar ba trimestre ida ne’e iha $5,211,152.50 ba pre-eskolar ($ 5,017,725.00) no ensinu baziku ($ 193,427.50) ba fulan Abril no Juñu hodi kobre (49 loron eskola) ba pre-eskolar no 60 loron ba ensino baziku. Maibe, implementasaun programa merenda eskolar hahu iha fulan Juñu tanba transferensia orsamentu ba konta bankaria eskola tarde. 15. Presu foos subsidiu husi governu halo distribuisaun iha distritu tolu deit mak henesan Dili, Baucau, no Ermera. 16. SEPFOPE relata katak durante trimestre ida ne’e governu Timor-Leste haruka ona (61) servisu nain ba Korea de Sul hodi servisu iha area Peskas no Fabrika no (20) servisu nain ba Australia iha area Agrikultura no turismu. To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 8 Food and Nutrition Security Working Group REKOMENDASAUN HODI FOTI ASAUN PRIORIDADE Recommended Action 1. Dezenvolve sistema hodi halo monitoria diak ba rezerva ai-han no utiliza produtu lokal ho diak. 2. Dezenvolve Sistema Monitorizasaun ba produsaun ai-han iha MAP 3. Estabelese Sistema National hodi buka tuir komoditi ai‐han ba MCIA no MSS 4. Dezenvolve sistema ida atu identifika alvu hodi halao programa asistensia governu 5. Estabelase strategia Rezerva ai‐han 6. Aumenta fundus hodi dezenvolve liu tan no monitoriza estratéjia sosa produtu lokal ba programa merenda eskolár 7. Hadia efisensia dulas hare no batar hodi hasae rekuperasaun husi dulas 8. Verifika dadus apoio humanitaria Task Force Analysis Instalasaun sistema monitorizasaun kualidade rezerva ai-han mak sai fundamental atu fornese avizu antisipada ba posibilidade rezerva ai-han lakon no aat; sistema ida ne’e ho intensaun atu redus ai-han lakon ne’ebe a’as liu iha armazen. Repete Rekomendasaun husi tinan 2011 no 2012 iha relatoriu trimestral. MAP husu fundus ba Peskiza Nasional ba Utilizasaun Rai no atu estabelese Monitorizasaun Ai‐han Nasional no Sistema Assesmentu Ai‐han ne’ebe sei fornese informasaun forte iha kada trimestre ba produsaun ai‐han. Repete Rekomendasaun husi tinan 2011 no 2012 iha relatoriu trimestral. Importante liu atu repete dala ida tan ba trimestre ida ne’e katak diak liu governo aloka fundus ne’ebe presija (USD 38,000) hodi halo instalasaun Sistema Nasional buka tuir komoditi ai‐han ba MCIA no MSS ba sistema distribuisaun foos hodi asegura konsistente no regular atual dadus ba seguransa ai‐han nasional. Repete Rekomendasaun husi tinan 2011 no 2012 iha relatoriu trimestral. Presija tau alvu ba asistensia governu. Ida ne’e signifika presija halo revizaun ba politika governu nian konaba suporta humanitaria. Governu nia Programa no asistensia ba komunidade atual atu efetivu liu hodi redus inseguransa ai‐han no malnutrisaun liu husi revizaun hamutuk husi ministeriu ida‐idak konaba dadus vulneravel. Repete Rekomendasaun husi tinan 2011 no 2012 iha relatoriu trimestral. Estratejia atu rezerva ai‐han ho quantidade 19,000 toneladas tenke mantein nafatin hodi fornese ai‐han 7.5kg kada fulan ba 30% husi total populasaun durante fulan 3 karik iha dezastre maka’as ka merkadu la disponivel (hamenu no distribuisaun ai‐han presija tempu minimu fulan 3)– Repete Rekomendasaun husi tinan 2012 iha relatoriu trimestral. Estratejia sosa produtu lokal iha ona etapa implementasaun; maibe xave koordenasaun entre MAF no MCIE seidauk lao. Ida ne’e importante katak programa merenda eskolar fo fundus ba monitorizasaun inter‐ministerial ba impaktu nutrisaun no asesu ai‐han, no lina koordenasaun ba ministeriu sira (ME, MAF, MS, MCIA) Repete Rekomendasaun husi tinan 2012 iha relatoriu trimestral. Valór media rekuperasaun bele hasae husi 60% too 66% liu husi implementasaun ekipamentu tahek ho diak no efisiensia hodi dulas. Motivasaun husi setor privadu nia involvimentu ne’ebe ativu sei redus programa sosa produtu ai‐han lokal “povu kuda governu sosa” ba gastus hodi dulas sosa hare no batar local. Repete Rekomendasaun husi tinan 2012 iha relatoriu trimestral. Verifikasaun dadus ne’e esensial liu atu hatene katak suporta governu ba humanitarian atinji duni sira nia alvu, too iha alvu benefisiariu no karik fornesementu responde populasaun vulneravel nia nesesidade. Aumenta alokasaun orsamentu ba operasional suporta sei sai opsaun diak liu atu hadia mekanismu verifikasaun MSS – DNAS. Repete Rekomendasaun husi To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 9 Food and Nutrition Security Working Group Recommended Action 9. Hadia Koordenasaun entre Diresaun Nasional Karantina no Bioseguransa no Alfandega 10. Aumenta area kobertura area ba koleksaun dadus importasaun Task Force Analysis tinan 2012 iha relatoriu trimestral. MAF Diresaun Nasional Kuarentena no Bioseguransa no MoF Diresaun Nasional ba Alfandega iha dadus ba importasaun, maibe dadus husi diresaun rua ne’e dalaruma la hanesan bainhira halo analisa ba situasaun geral ba importasaun. Iha Rekomendasaun katak kolaborasaun no koordenasaun metin ne’e nesesidade tebes ba diresaun rua ne’e. Repete Rekomendasaun husi tinan 2012 iha relatoriu trimestral. Alfandega relata deit dadus importasaun ai-han iha fatin ida deit (iha portu). Atu fornese dadus ne’ebe diak konaba importasaun ai-han iha Timor-Leste, iha rekomendasaun karik Alfandega bele rekolla mos dadus importasaun ne’ebe liu husi air portu, Batugade, Oecusse (Oesilo no Sakato). Rekomendasaun repete huri relatoriu Trimestre 4 tinan 2012. To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 10 Food and Nutrition Security Working Group BALANSU AI-HAN NASIONAL Analiza jeral ba situasaun seguransa ai-han nasaun bazeia ba kalkulasaun nasional ba rekerimentu foos no batar annual, kompara ba projeksaun produsaun sereal domestiku anual, rezerva governu ne’ebe eziste, utilizasaun seluk ba ai-han (fini nohahan animal), lakon ba post kolleita. Kalkulasaun konsumu nasional bazeia ba rekerimentu konsumu per kapita kada tinan iha 106 kg ba foos, 67 kg batar no estimasaun populasaun hamutuk ema nain 1,212,110 (Fontes: Standard Living Survey Timor-Leste tinan 2008). Tabela 1: Balansu Ai-han Nasional ba periodu fulan Abril 2014 to’o Marsu 2015 Foos Batar Total disponibilidade husi rekursu domestiku 67,505 Rezerva hahu 1/ 11,012 Projeksaun previun Produsaun ba epoka prinsipal2 / 51,358 102,473 Projeksaun previun Produsaun ba epoka segundu 5,135.8 10,247 Total utilizasaun 139,325 119,880 Uza ba konsumu 3/ 128,484 81,211 Rekerimentu fini 4/ 570 2,174 Uza ba hahan animal 5/ Lakon ba Post kolleita 6/ 112,721 16,000 10,272 20,495 -71,820 -7,159 71,820 7,159 Targetu taka rezerva 7/ Defisit/Surplus Rekerimentu Importasaun/atu kobre ho ai-han seluk 1/ Reserva husi governu (dadus husi MCIA) deit to'o iha fulan Marsu 2014 2/ Estimasaun valor dulas hare ba foos iha persentu 60 3/ Bazeia ba 106 kg kada tinan/kada ema ba konsumu foos no 67 kg kada tinan/kada ema ba konsumu batar no total populasaun 1,212,110 iha tinan 2014, tuir estimasaun sensus populasaun 2010 ho populasaun 1,066,409 + 2.41% aumenta kada tinan. 4/ Tuir dadus husi Diresaun Nasional Agrikultura no Hortikultura (DNAH) MAP, padraun uza fini: hare 25-35 kg/ha, batar 40-50 kg/ha. 5/ Laiha dadus ne’ebe disponivel konaba utilizasaun ba hahan animal. Maibe, ida ne’e iha konprensaun katak 60% valor dulas husi hare kalkula ona no 6% restu ne’ebe hamutuk ho kulit sei fo ba animal. Batar, normalmente utiliza ba hahan animal, maibe ba hahan manu deit mak kalkula, bazeia ba MAP nia padraun ba valor konsumu 6/ MAP halo estimasaun 15-20% lakon ba post kolleita ba hare no batar. 7/ Karik mos inklui rezerva kontizensia Tinan ida ne’e ho estimasaun populasaun hamutuk ema nain 1, 212,110, Timor-Leste presiza foos ho montante 128,484 toneladas no batar 81,211 toneladas ba konsumu humanu. Inklui utilizasaun seluk ba ai-han hanesan fini no hahan animal nasaun presiza foos 139,325 toneladas no 119,880 toneladas batar. Ai-han lakon ba post kolleita masimu iha Timor-Leste kuaze 20%, ne’ebe signifika redusaun sereal husi total produsaun domestiku 10,272 toneladas foos no 20,495 toneladas ba batar. Konsidera sira ne’e hotu, estimasaun inisiu ba defisit sereal kuaze 78,979 toneladas (71,820 toneladas ba foos no 7,159 toneladas ba batar), ne’ebe sa’e 11% husi 71,317 toneladas tinan uluk. To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 11 Food and Nutrition Security Working Group Atu antisipa menus ai-han, planu importasaun ai-han no tempu distribuisaun ba merkadu tenke reve, sujere atu tau prioridade ba distritu sira ne’ebe produsaun sereal tun (batar no hare) no area ne’ebe numeru malnutrisaun aas. Iha tempu ida ne’e, projeksaun importasaun ai-han iha 78,979 toneladas (71,820 toneladas ba foos no 7,159 toneladas ba batar). DADUS SUPORTA NE’EBE MINISTERIU SIRA HATAMA Ministeriu Finansan (MF) – Indise Presu Konsumu no Indise Presu Ai-han Tabela 1: Mensalmente IPK no FPI – trimestre rua ba tinan 2014 Indise Presu Konsumu Timor – Leste Abril - Juñu 2014 Indise Presu Konsumu Timor-Leste Grupu IPK Hotu Grupu Horu la Inklui uma 1. Ai-han no Bebidas laos alkohol 2. Alkohol no Tabaku 3. Ropa no sapatu 4. Uma 5. Ekipamentu, Ekipamentu umakain no manutensaun rotina ba uma nian 6. Saude 7. Transporte 8. Komunikasaun 9. Rekreasaun no Kultura 10. Edukasaun Marsu 2013 To’o Abril 2014 % mudansa 0.1% Mensal Abril 2014 To’o Maiu 2014 % mudansa -0.8% Maiu 2014 To’o Juñu 2014 % mudansa -0.3% 0.1% -0.9% -0.4% 0.2% -0.8% -0.5% 0.0% -3.4% 0.5% 0.3% 0.0% 0.0% 0.1% 0.0% -0.2% -0.1% -3.3% 0.4% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.3% 0.0% 0.0% 0.0% -0.2% 0.0% 0.0% 0.2% 0.0% 0.0% 0.0% Grupu IPK hotu sa’e ho 0.1% iha Abril 2014, no tun durante fulan Maiu no Juñu 2014 ho -0.8% no -0.3%. MUDANSA JERAL IPK Durante fulan abril presu sa’e signifikante husi ai-han no bebidas laos alkohol (0.2%), ho kresimentu prinsipal iha foos (0.3%), naan (0.4%), no modo (0.1%). Ropa no sapatu mos sa’e (0.3%). To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 12 Food and Nutrition Security Working Group Iha fulan Maiu, grupu IPK hotu tun ho (-0.8%) Maiu 2014, kompara ho kresimentu ho (0.1%) Abril 2014. Presu kuaze tun signifikante iha fulan ida ne’e ba ai-han no bebidas laos alkoholika (0.8%), ho redusaun prinsipal husi naan (-3.5%), foos (-0.7%), no masin midar, bani been, cokolate no sasan midar (-3.3%). Alkohol no tabaku tun (-3.4%) ho kontribusaun maka’as husi redusaun tabaku nian (-5.0%). Kresimentu presu iha fulan ida ne’e mai husi transportasaun 0.3%) ho kresimentu prinsipal husi servisu trasportasaun (0.9%). Iha fulan Juñu, grupu IPK hotu tun -0.3% iha fulan Juñu 2014, tuir mai tun husi -0.8% iha Maiu 2014. Presu tun signifikante barak iha tinan ida ne’e husi ai-han no bebidas laos alkoholika (0.5%), redusaun prinsipal husi foos (-2.0%); no masin midar, bani been, cokolate no sasan midar (-4.2%); no bee mineral, bebidas, ai-fuan no jus modo (-5.9%). Presu tun ida ne’e kontribui husi presu modo ne’ebe sa’e (1.3%). Alkoholika no tabaku tun (-0.5%) ho tabaku (-0.5%) no alkoholika tun (-0.4). presu n’ebe signifikante iha fulan ida ne’e mai husi hadia uma, ekipamentu uam nian, ekipamentu uma nian no manutensaun rutina uma nian (0.4%) Tabela 2: Annual IPK no FPI – trimestre rua 2014 Indise Presu Konsumu Timor – Leste Abril - Juñu 2014 Indise Presu Konsumu Timor-Leste Grupu IPK Hotu Grupu Horu la Inklui uma 1. Ai-han no Bebidas laos alkohol 2. Alkohol no Tabaku 3. Ropa no sapatu 4. Uma 5. Ekipamentu, Ekipamentu umakain no manutensaun rotina ba uma nian 6. Saude 7. Transporte 8. Komunikasaun 9. Rekreasaun no Kultura 10. Edukasaun Abril 2013 To’o Abril 2014 % mudansa 1.4% Annual Maiu 2013 To’o Maiu 2014 % mudansa 0.3% Juñu 2013 to ‘o Juñu 2014 % mudansa -0.6% 1.5% 0.3% -0.7% 1.5% 0.0% -1.2% 4.9% 1.3% 0.8% 2.3% 2.3% 1.6% 1.5% 1.3% 0.9% 2.2% -1.2% -0.8% 1.8% 1.8% 1.9% -0.7% 0.8% 0.4% -0.6% -6.1% -6.3% 7.1% 7.1% 7.3% 1.2% 1.2% 1.2% To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 13 Food and Nutrition Security Working Group Grupu IPK hotu sa’e 1.4% husi tinan ida nian to’o Abril 2014, kompara ba 1.8% husi tina ida nian to’o Marsu 2014. Grupu IPK hotu sa’e 0.3% husi tinan ida nian to’o Maiu 2014, kompara ba 1.4% husi tinan ida nian to’o Abril 2014. Grupu IPK hotu sa’e (-0.6%) husi tinan ida nian to’o Juñe 2014, kompara ba (0.3%) husi tinan ida nian to’o Maiu 2014. Ministeriu Finansas – Alfandega Relata Importasaun Ai-han Tabela 3: Estatus Importasaun, tuir Fulan No Deskrisaun 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Foos Fore Keli Supermi matak Foos uut Batar uut Ai-fuan Fresku Naan Manu tomak Jeladu Ikan Jeladu Manu tolun Susu ben no Krime Fore, fresku Batar (la inklui) Fini Masin Midar Total Abril 8,954.28 11.21 839.64 0.13 0.16 4.98 19.42 65.83 4.00 9,899.64 Maiu 639.95 6.53 450.07 1.81 0.04 2.83 481.74 14.37 106.82 0.15 3.53 1,707.85 Juñu 130.56 10.84 576.93 24.48 0.20 5.81 85.61 38.00 44.49 5.20 6.96 929.07 Total Importasaun ba Q2 9,724.80 28.58 1,866.64 26.41 0.39 13.62 586.77 52.37 217.13 9.35 10.49 12,536.56 Fontes: ASYCUDA Ministeriu Finansas, Alfandega, Jullu 2014 Jeralmente, iha kresimentu importasaun ai-han durante trimestre rua tinan 2014 kompara ba trimestre hanesan iha tinan 2013. Total importasaun trimestre ida ne’e iha 12,547 toneladas , ne’ebe aas kompara ba importasaun trimestre hanesan iha tinan uluk ho total importasaun 5,622 toneladas . Trimestre ida ne’e, total importasaun foos aas ho montante (9,725 toneladas) kompara ba trimestre daruak tinan 2013 ho toal 3,010 toneladas. Tabela 2 hatudu katak importasaun foos konsentra iha fulan April ho montante 8,954 toneladas. Foos maintain nafatin iha pozisaun aas ba importasaun ai-han iha trimestre ida ne’e, maibe posizaun aas ba daruak kontibui husi supermie matak ho montante 1,876 toneladas . Ministeriu Komersiu, Industria no Ambiente (MCIA) – Unidade Seguransa Ai-han Governu Timor-Leste liu husi Ministeriu Komersiu, Industria no Ambiente (MCIA) relata katak durante trimestre ida ne’e laiha importasaun foos husi governu. Maibe, MCIA distribui ona foos ho total 3,565 toneladas ba ajuda humanitaria no komersiu durante trimestre ida ne’e ba iha merkadu nasional no sub-nasional no ba vendedor inklui transferensia foos ba Ministeriu Edukasaun (3,134 toneladas), Ministeriu Sosial Solidaridade (217toneladas). To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 14 Food and Nutrition Security Working Group Tabela 3 hatudu katak to’o iha fulan Marsu restu rezerva foos kuaze 9,753.7 toneladas disponivel iha armazen MCIA Tibar. Dala ida tan, membru grupu traballu KONSSANTIL rekomenda ba MCIA atu konfirma karik rezerva ida ne’e atu asegura remondasaun nasional konaba Stratejia Reverva Ai-han hodi kobre 30% husi populasaun ba periodu fulan 3 durante menus ai-han. Selae, rezerva husi foos restu bele konsidera hanesan rezerva sereal foun ba tinan tuir mai. Tabela 4: Importasaun Governu no Rezerva Ai-han Utilizasaun Foos (t) Rezerva tuan Importatio Ajuda to’o Marsu n durante Ba faan Humanitaria (Foos 2014) (t) Q2(t) subsidiu ) 9,753.7 0 126.75 85.91 Ajuda ba ME/MSS (t) Lakon/ aat (t) Rezerva foun to’o Junu, Fatin rezerva 2014)(t) 3,351 - 9,590 Armazen MCIA iha Tibar * Atual Jullu 2015 Figura 1: Utilizasaun Foos, kada Fulan MSS ME Ajuda Humanitaria Komersial 2,639 3,000 2,000 1,000 23 180 6 69 86 10 8 108 315 70 50 Abril Maiu Junu Fontes: Atividades Fundusa Seguransa Ai-han (FSA-MCIA) Jullu 2014 Distribuisaun foos guvernu nian ba trimestre ida ne’e konsentra durante fulan Maiu partikularmente uza hodi suporta programa merenda eskolar, maibe ba komersial ajuda humanitaria aas iha fulan Juñu. Governu distribui foos ho total 127 toneladas iha trimestre ida ne’e, ne’ebe tun kompara ba 3,429 toneladas foos ne’ebe iha merkadu national no sub-nasional ba trimestre daruak iha tinan 2013, tanba trimestre ida ne’e tama ona period kolleita batar no hahu atu kolleita hare. Maibe durante trimestre ida ne’e maioria husi foos governu kuaze 88% (3,134 toneladas ) distribui ba ministeriu Edukasaun hodi suporta programa merenda eskolar. Iha parte seluk MCIA kontinua distribui foos hodi responde humaniataria ne’ebe separadu ho distribuisaun foos ba programa humanitarian husi MIisteriu Sosial Solidaridad (MSS). Trimestre ida ne’e, MCIA distribui ona foos ho total 86 toneladas (2%) ba programa ajuda humanitarian. To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 15 Food and Nutrition Security Working Group Figura 2: Utilizasaun Foos Governun nian Ajuda Humanitaria MSS 2% (86 T) Komersial 6% (217 T) 4% (127 T) ME 88% (3,134 T) Fontes: Atividades Fundusa Seguransa Ai-han (FSA-MCIA) Jullu 2015 Durante trimestre ida ne’e MCIA relata katak laiha foos ne’ebe lakon no aat iha armazen, ne’ebe diak liu kompara ho trimestre liu ba. Tanba ne’e, membru Grupu Traballu KONSSANTIL rekomenda nafatin atu prepara sistema monitorizasaun ne’ebe diak hodi redus estragus foos no aat iha armazen hdi promove efetividade programa oprasaun. Grupu Traballu KONSSANTIL sujere maka’as atu reve planu no sistema distribuisaun hodi asegura katak area prioridade ne’ebe hetan foos mak area sira ne’ebe vulneravel ba inseguransa ai-han no relata katak iha frekuensia malnutrisaun aas. MCIA – Departamentu Sosa Produtu Lokal (Programa Povu Kuda Governo Sosa) Ministeriu Komersiu, Industria no Ambiente (MCIA) relata katak durante trimestre ida ne’ebe governu la sosa produtu lokal. Ida ne’e hanesan ho situasaun trimestre haat iha tinan 2013. Ho nune’e, Departamentu Sosa Produtu Lokal iha MCIA foka liu ba distribui komoditi balu ne’ebe hanesan rezerva ai-han ba orfanatu, instituisaun relijiozu no familia vulneravel sira. Programa governu nian hodi sosa produtu lokal tuir lolos atu fornese kanal merkadu ba agrikultor sira atu faan sira nia produtu ne’ebe surplus. Programa ne’e mos fo vizaun hodi hasa’e agrikultor sira nia motivasaun atu hasa’e produsaun domestiku liu husi fornesementu oportunidade merkadu. Hanesan ho tinan liu ba, produsaun lokal la atinji rekerimentu konsumu nasional Timor-Leste, ho nune’e depende ba importasaun atu kobre defisit ai-han. Durante trimestre ida ne’e MCIA distribui deit komoditi rua ba merkadu nasional no subnasional mak hanesan foos (25.23 toneladas), koto (0.7 toneladas) no batar lokal (0.4 toneladas), maibe distribuisaun ai-han ba humanitaria iha maibe distribuisaun ai-han ba humanitaria iha 19.4 toneladas ne’ebe inklui batar 6.6 toneladas no 12.8 toneladas koto. To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 16 Food and Nutrition Security Working Group Tabela 5: Sosa Produtu Lokal, Tuir Komoditi Komoditi Foos Batar Lokal Rezerva final to’o Juñu (T) 747.08 Komersial Q2 (T) 25.23 Humanitaria Q2 (T) 0 Aat Q2(T) 0 170.88 0 0 1,538.43 18.17 0.38 6.63 0 11.16 27.96 0.68 12.78 0 14.5 197.17 19.41 0.00 1,709.31 Hare Koto Rezerva Inisial (Marsu 2014) (T) 772.31 2,527.75 Total Fontes: MCIA/ Prodtu Lokal 2,311.17 MCIA mos iha armazen seluk husi Dili no Maliana, ne’ebe MCIA iha adisional armazen iha Maubise ne’ebe hodi kobre produtu lokal husi distritu haat mak hanesan distritu Manufahi, Ainaro, Covalima no Aileu. Ministeriu Edukasaun (ME) – Programa Merenda Eskolar Iha trimestre ida ne’e, Ministeriu Edukasaun (ME) hahu implementa programa merenda eskola iha eskola publiku, eskla privadu, Dioseze no eskola komunudade ba nivel pre-eskolar no ensino baziku iha distrito 13. Ministeriu Edukasaun (ME) sei kontinua distribui osan ($0.15/kada estudante/loron) no fornese foos husi MCIA. Maske nune’e, Ministeriu Edukasaun iha ona planu atu hasa’e alokasaun osan kada estudante husi $.15 to’o $0.25 durante trimestre dahuluk, maibe planu ida ne’e la konsege implementa tanba aprovasaun orsamentu tarde. Tanba ne’e, $0.25 sei implementa durante trimestre daruak iha tinan 2014. Osan ida ne’e ho intensaun atu sosa modo no tempeirus iha merkadu lokal. Atu hadiak efisiensi, promove ai-han nutritivu no redus kustu operasioal mak sai razaun prinsipal ne’ebe esforsa ME atu deside desentralizasaun prosesu aprovizionamentu. Ministeriu Edukasaun iha komitmentu atu atinji rezultadu diak no impaktu husi programa merenda eskolar partikularmente atu kontribui ba kresimentu status nutrisaun labarik sira nian. Objetivu daruak husi ME mak atu promove motivasaun agrikultor sira hodi hasae produsaun ai-han lokal atu kontribui ba ekonomia lokal ne’ebe avansadu iha Timor Leste. Iha trimestre ida ne’e, ME relata katak iha total estudante 350,305 mak rejistu husi eskola hamutuk 1,546 ne’ebe inklui eskola pre-eskolar no ensinu baziku husi eskola privadu no eskola publiku. Estudante sira ne’e hanesan benefisiariu ba programa suplementariu ai-han. Iha adisaun numeru eskola no estudante iha trimestre dahulu ho trimestre ida ne’e iha mudanza tanba dadus numeru eskola no estudante ne’ebe relata iha trimestre dahuluk sei projeksaun no sei uza dadus 2013 hodi distribui foos no osan ba merenda eskolar. Nune’e mos iha numeru aumenta tanba loke eskola foon no eskola filial balu muda sai sentru. To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 17 Food and Nutrition Security Working Group Tabela 6: Numeru Estudante ne’ebe sai benefisiariu ba programa merenda eskolar, tuir Distritu Numeru Eskola Ditrittu Numeru Estudante Publiku Preeskolar Aileu 71 21 3 95 Ainaro 79 14 6 99 Baucau 99 9 67 Bobonaro 134 37 Covalima 85 Dili Dioseze Komuni dade Total Eskola Publiku Dioseze Komuni dade Total Estudante Total alokasaun orsamentu ($) 872 752 14,698 $ 218,072.00 18,937 584 1,459 20,980 $ 313,094.00 183 22,130 715 13,131 37,446 $ 559,723.75 10 181 27,582 2,078 1,732 31,392 $ 465,165.50 20 11 116 17,417 767 2,107 20,291 $ 302,255.75 65 47 16 144 46,696 4,147 9,932 66,811 $ 990,760.75 Ermera 123 11 5 139 37,476 584 734 38,794 $ 580,304.00 Lautem 79 13 4 96 20,105 1,183 1,269 22,557 $ 335,101.75 Liquisa 58 30 7 96 16,676 1,183 1,465 19,438 $ 288,316.75 Manatuto 68 9 5 82 13,058 686 1,021 14,765 $ 219,588.50 Manufahi 69 29 6 104 14,490 1,186 1,704 17,380 $ 257,438.50 Oecusse 68 5 7 80 17,870 325 1,710 19,905 $ 297,681.25 Viqueque 93 31 7 131 21,763 1,480 2,605 25,848 $ 383,650.00 276 154 287,274 15,790 39,621 350,305 $ 5,211,152.50 1,091 8 16 1 25 1,546 13,074 Preeskolar 1,470 6,036 114 7,620 Fontes: Ministeriu Edukasaun Tabela 6 hatudu total numeru estudante ne’ebe rejistu hodi sai benefisiariu ba programa suplementariu ai-han no total orsamentu ne’ebe Ministeriu Edukasaun aloka hodi suporta programa merenda eskolar iha eskola. Ministeriu Edukasaun relata total numeru eskola kuaze 1,546 husi eskola privadu no eskola publiku inklui eskola pre-eskolar no ensino baziku ne’ebe sei hetan osan no foos nudar benefisiariu programa suplementariu mak estudante nain 350,305. Alokasaun orsamentu ba programa merenda eskolar partikularmente hodi sosa modo lokal durante fulan Abril to’o Juñu ne’ebe sei kobre (49 loros eskola) ba pre-eskolar no 60 loron eskola ba ensino baziku. Total alokasaun orsamentu kuaze $5,211,152.50 ba eskola pre-eskolar ($ 5,017,725.00) no ensino baziku ($ 193,427.50). ME hato’o katak iha tinan ida ne’e ME sei mobilize grupu estudante sira nia ina-aman ka kompania lokal ne’ebe prepara ai-han. Ho nune’e kualidade ai-han sei diak ba labarik sira no iha tempu hanesan hadiak mestri sira nia tempu atu hanorin labarik sira no fornese kualidade hanorin diak. Tanba ne’e, ME enkoraza agrikultor sira atu hasae sira nia produsaun modo hodi rezolve demanda eskola ba modo no tempeirus. Iha adisaun, ME mensiona katak programa suplementariu ai-han foun sei uza menú ne’ebe utiliza variedade modo no tempeirus lokal. To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 18 Food and Nutrition Security Working Group Preukupasaun husi Ministeriu Edukasaun konaba implementasaun programa merenda eskolar mak limitasaun konaba produsaun modo lokal no rezerva hodi fornese hahan ba estudante sira durante tinan ida nia laran. Tanba ne'e Ministeriu Edukasaun husu apoiu husi ministeriu seluk partikularmente ministeriu agrikultura atu suporta agrikultor no grupu agrikultor sira liu husi trainamentu no subsidiu input hodi produs modo barak iha suco. Iha adisaun, Ministeriu Edukasaun kontinua hasoru problema iha implementasaun programa merenda eskolar, partikularmente iha trimestre ida no rua tanba tarde iha aprovasaun orsamentu no transfere osan ba konta bankaria eskola nian hodi sosa modo. Tanba ne’e, implementasaun programa merenda eskolar partikularmente ba trimestre II foin hahu iha fulan Juñu tanba transferensia orsamentu ba konta bankaria eskola tarde. Ministeriu Saude (MS) – Seguransa Nutrisaun Relatoriu ida ne’e sumariu informasaun husi servisu saude partikularmente husi servisu nutrisaun, hanesan parte ida husi relarotiu nutrisaun mensal husi fasilidade saude no atividade SISCa husi distritu 13, ne’ebe relata husi Ministeriu Saude liu husi Unidade Informasaun Estatistika Saude iha Diresaun Nasional Planeamentu, Politika no Kooperasaun nia okos iha Ministeriu Saude atu hatene estatus nutrisaun labarik sira ho idade tinan lima ba futuru, tanba ne’e presiza suporta no kolaborasaun husi ema hotu no instituisaun atu redus numeru malnutrisaun iha Timor-Leste. Figura 3 iha kraik hatudu persentajen status nutrisaun ne’ebe identifika liu husi sukat todan tuir idade durante trimestre rua (Q2) of 2014. Rezultadu husi analiza iha fiura hatudu katak menus todan moderadu 14% no menus todan severu 4%. Figura ida ne’e hatudu katak laiha mudansa konaba status malnutrisaun ba labarik sira ho idade tinan lima mai kraik ba moderadu no severu iha Timor-Leste. Figura 3: Estatus Nutrisaun (menus todan) labarik idade tinan 5 mai karaik, Q2, 2014 4% 14% 82% Todan Normal Todan Menus Moderadu Todan Menus Grave Bazeia ba indikador husi Departamentu Nutrisaun katak labarik sira ho idade tinan lima mai kraik presiza atu halo monitorizasaun regular konaba situasaun nutrisaun mensal iha fasilidade saude ka atividade SISCa. Objetivu mak atu kontrola status nutrisaun no avizu antisipada ho To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 19 Food and Nutrition Security Working Group programa trainamentu konaba malnutrisaun ne’ebe implementa iha fasilidae saude hotu iha Timor-Leste, bazeia ba protokolu Ministeriu Saude. Figura 4, hatudu persentajen labarik sira ho idade tinan lima mai kraik ne’ebe mai vizita fasilidade saude ka SISCa hodi kontrola kresimentu (todan). Dadus husi Q2 hatudu 34% deit husi total populasaun labarik sira ho idade tinan lima mai kraik ne’ebe mai hodi tetu no 66% la mai hodi tetu tanba sira nia inan-aman iha servisu importate seluk atu halo mak hanesan kuu kafe, kuda modo no atividade seluk ne’ebe tuir sira importante liu kompara ho lori sira nia oan sira atu mai fasilidade saude ka SISCa. Tanba ne’e afeta ba numeru kobertura labarik sirra ho idade tinan lima mai kraik hodi tetu. Figura 4: Estatus Nutrisaun Labarik ho idade menus husi tinan 5 mai kraik iha Q2 2014 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 73% 52% 43% 32% 32% 29% 26% 14% 53% 34% 23% 31% 24% 34% Figura 5, iha kraik hatudu status nutrisaun labarik sira ho idade tina lima mai karaik ne’ebe kobre durante trimestre 2 tinan 2014 partikularmente ba menus todan moderadu no severu. Kompara ba trimestre dahuluk, menus todan (moderadu ka severu) ba labarik sira ho idade tinan lima mai kraik atinji 14% husi total labarik sira ne’ebe vizita fasiliade saude hodi tetu durante trimestre rua. Numeru distritu ne’ebe nafatin aas mak distritu Oecusse, Baucau no Bobonaro ne’ebe aas liu 23%. Figura 5: Distribuisaun labarik sira menus todan moderadu no severu ho idade tinan 5 mai kraik tuir kada distritu 50% 40% 30% 20% 10% 0% 15% 3% 3% 6% 1% 4% 4% 29% 7% 3% 24% 23% 1% 19% 14% 14% 13% 12% 0% 11% 2% 8% 10% 5% 4% 5% Menus todan moderadu 4% 14% Menus todan severu To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 20 Food and Nutrition Security Working Group Rezultadu hatudu katak valor mediu malnutrisaun tun oitoan partikularmente iha distritu Oecusse tun ho 6% kompara ho trimestre dahuluk, dezenvolvimentu statu nutrisaun tanba period koleta batar no hare, tanba ne’e iha nivel umakain iha ai-han ne’ebe sufisiente hodi konsumu. Figura 6, hatudu proporsaun labarik sira tuir grupu idade bazeia ba stadu nutrisaun todan normal, menus todan moderadu no menus todan severu. Rezultadu analiza baseia ba grupu idade, ba fulan 0-23 estatus nutrisaun moderadu no severu tun kompara ho grupu ho idade fulan 24-59, tanba labarik sira ho idade 0-23 sei fo susuben exkluzivu, to’o iha fulan 6, hetan ai-han komplementariu no ai-han suplementariu kada fulan no atensaun barak husi inan aman no familia sira. Maibe ba grupu labarik sira ho idade fulan 24-59 malnutrisaun severu no moderadu tanba menus atensaun husi inan aman no familia no rekerimentu ai-han ne’ebe la sufisiente. Figura 6: Estatus todan Labarik (ho idade tinan lima mai kraik), tuir grupu idade 100% 83% 82% 80% 60% 40% 14% 20% 15% 4% 3% 0% Todan Normal menus todan moderadu fulan 0-23 Menus todan Severu Todan Normal menus todan moderadu Menus todan Severu Fulan 24-59 Ministeiru Sosial Solidaridade (MSS) – Diresaun Nasional Asistensia Sosial (DNAS) no Nasional Dezastre Sentru Operasaun (NDOC) Hanesan ho trimestre liu ba, trimestre ida ne’e, MSS fornese ajuza humanitarian ba nasaun laran ba individual (ema ne’ebe vulneravel no vitima husi dezastre) ka instituisaun (orfanatu, Kolegiu, Veteranus, Estudantes, no Ministeriu) ka liu husi projetu servisu ba ai-han liu husi distribuisaun foos. Durante trimestre ida ne’e MSS distribui ona foos ho total 200 toneladas, ne’ebe tun kompara ho trimestre liu ba ho total 233 toneladas. Figura 10 iha kraik hatudu distribuisaun foos kata distritu tuir kada programa. To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 21 Food and Nutrition Security Working Group Figura 7: distribuisaun foos, tuir Programa 200 200 150 100 50 0 23 2 75 44 22 17 7 6 3 Fontes: Ministerio Sosial Solidaridade Trimestre ida ne’e, Ministeriu Sosial Solidaridade distribui ona 200 toneladas foos hodi suporta ba orfanatu instituisaun no suporta familia sira no indivisual sira ne’ebe afeta husi dezastre durante fulan fulan Abril to’o Juñu. Diferente ho trimestre uluk distribuisaun foos ba programa ajuda humanitarian kuaze 38% (75 toneladas) uza ba suporta kolegiu tuir mai suporta sentru regiaun 22% (44 toneladas) no (23 toneladas) ba grupu vulneravel sira. Iha adisaun, distribuisaun foos ba kolegiu no orfanatu bazeia ba konsumu kilo kalori, tanba ne’e total distribuisaun foos bazeia ba total estudante ka benefisiariu ho 6 kg/ ema ida/ fulan ne’ebe ekivalente ho (350-400 kkl) no ba tina ida ne’e sa’e to’o 12 kg/ema ida/fulan. Tanba limitasaun transporte, MSS halo distribuisaun foos kada trimestre. Distribuisaun foos husi MSS ba programa humanitarian (200 toneladas) ne’e separadu ho relatoriu 86 toneladas foos ne’ebe distribui husi MCIA produtu lokal nomos husi importasaun foos ba objetivu hanesan. Iha relatoriu liu ba, membru Task Force Inter-ministerial rekomenda atu halo revizaun ba sistema distribuisaun sira ne’e atu hare ba efisiensia opersaun no iha tempu hanesan asegura katak laiha dupla kalkulasaun ba instituisaun no familai ne’ebe hetan suporta hanesan ho objetivu hanesan. Figura 8: Distribuisaun Foos ba Ajuda Humanitaria, kada Distritu 70 60 50 40 30 20 10 0 64 52 15 19 19 1 0 2 10 5 11 1 0 Fontes: Ministerio Sosial Solidaridade To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl Food and Nutrition Security Working Group Durante trimestre ida ne’e total distribuisaun foos husi MSS ba programa ajuda humanitaria ho montante 200 toneladas ne’ebe tun kompara ho trimestre liu ba (223.4 toneladas). Maioria husi distribuisaun suporta foos ba distrito haat mak hensan Distritu Baucau (64 toneladas) ne’ebe 33% husi total distribuisaun foos, Dili (52 toneladas), Bobonro (19 toneladas) no Viqueque (19 toneladas). Maibe distrito Aileu, Ermera, no Manatuto nafatin hetan ajuda humanitariu foos oitoan liu. Nune’e mos iha distritu Covalima no Oecusse lahetan foos husi ajuda humanitarian ne’ebe distritbui husi MSS. Hahu husi tinan tolu liu ba, DNAS identifika dezafiu balu ba implementasaun distribuisaun foos ba ajuda humanitarian no ba programa redi seguransa social seluk ho efektivu no efisiente. Dezafius sira ne’ebe seidauk rezolve mak hanesan tuir mai ne’e: Akurasi dadus husi distritu ladun los Alvu benefisiariu ladun klaru (ezemplu, alvu atu simu foos mak idozu no alezadu) maibe laos alvu benefisiariu mos mai reklama ajuda ne’ebe hanesan. Menus ajuda operasional hanesan transportasaun hodi halo verifikasaun no halo peskiza ba alvu benefisiariu no populasaun ne’ebe simu ajuda. Seguransa la sifisiente iha armazen ne’ebe rezulta ema naok komoditi ai-han balu. Limitasaun transpote no kombustibel ba distritbuisaun foos. Tarde atu responde emerjensia tanba aprovasaun orsamentu ne’ebe tarde. Ho dezafiu sira ne’e, DNAS halo rekomendasaun hanesan tuir mai: Atu dezenvolve sistema lao tuir no verifika distribuisaun foos atu hadia dadus ho koretu. Governu tenke defini klaru konaba politika alvu benefisiariu no atu disemina politika hodi komprende no aseita. Atu reve politika ajuda humanitarian katak distribuisaun foos tenke mai husi ministeriu ida deit hodi halo monitorizasaun ho efisiente no hamenus dupla benefisiariu. Atu aumenta alokasaun orsamentu ba apoiu operasional hodi kobre transportasaun ba verifikasaun survei. Dezastre Nasional Sentru Operasaun (NDOC) Uma hetan estragus oitoan Vitima Afetadu AILEU AILEU DILI DILI MANUFAHI VIQUEQUE Uma hetan estragus maka’as AHIHAN ANIN BOOT AHIHAN ANIN BOOT AHIHAN INUNDASAUN TOTAL Distritu Lakon Eventu kanek Tabela 7: Dezastre Prinsipal, kada Distritu Mate 22 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0 1 0 3 0 10 0 1 0 0 11 1 0 1 0 1 0 3 0 10 0 1 1 96 108 Fontes: NDOC, MSS Durante Trimestre tolu Diresaun Nasional Sentru Operasaun (NDOC) relata katak iha distritu haat (4) mak afeta husi dezastre mak hanesan distritu Aileu, Dili, Manufahi no Viqueque To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 23 Food and Nutrition Security Working Group esperensia no afeta husi anin boot, inundasaun no ahihan uma. Iha adisaun, NDOC relata katak iha uma tolu (3) ne’ebe hetan estragus maka’as no uma sanolu resin ida (11) hetas estragus oitoan. NDOC mos konfirma katak iha familia hamutuk atus ida ualu (108) mak afetadu, nune’e mos iha relatoriu ida ne’e identifika katak ema nain tolu mak sai vitima husi dezastre ida ne’e. Diresaun Nasional Sentru Operasaun (NDOC) relata katak durante trimestre ida ne’e iha kauza dezastre oin tolu mak hanesan anin boot, Inundasaun no ahí-han. Numeru estragus uma ne’ebe maka’as husi anin boot aas liu iha distritu Aileu ho total 10. Maibe numeru familia afetadu aas iha distritu Viqueque (96) husi inundasaun. Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP) – Figura Produsaun no Importasaun Aihan Projeksaun preliminariu husi MAP bazeia ba distribuisaun fini hatudu katak total area kultivasaun hare ba epoka prinsipal iha tinan ida ne’e ho total area 27,263 hetares. Ba batar, MAP relata katak total area estimasaun ba kultivasaun batar iha epoka prinsipal tina ida ne’e iha 36,961 hetares, ho produtividade 2.81 toneladas kada hetar, tanba ne’e estimasaun final produsaun batar ba epoka prinsipal atinji 102,473 toneladas husi area kolleta 36,486 hetares. Tabela 8 iha kraik aprezenta estimasaun final produsaun kada distritu ne’ebe relata husi Diresaun Nasional Agrikultura no Hortikultura (DNAH) husi MAP katak tinan ida ne’e distritu ne’ebe sai produsaun prinsipal mak distritu Bobonaro, Oecusse, Covalima, Baucau no Manufahi maibe distrito Ainaro, Dili, Aileu, Lautem no Manatuto mak distrito ne’ebe produz kiik. Tabela 8: Estimasaun Final Produsaun Batar ba Epoka Prinsipal Distritu Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Covalima Dili Ermera Lautem Liquisa Manatuto Manufahi Oecusse Viqueque Total Area Potensial (Ha) 13,000 9,000 16,000 25,477 56,113 3,200 6,126 20,000 5,000 19,896 10,000 19,435 12,500 215,747 Area Kultivasaun (Ha) 1,655 647 2,237 8,490 6,352 1,008 1,813 992 1,876 1,119 1,336 7,761 1,677 36,961 Area Kolleita (Ha) 1,607 646 2,237 8,450 6,352 705 1,729 992 1,876 1,119 1,336 7,761 1,677 36,486 Produtividade (t/ha) 2.13 2.16 3.39 3.61 1.32 2.31 2.86 3.85 2.60 3.36 3.78 2.91 2.72 2.81 Total Produsaun (t) 3,428 1,396 7,582 30,481 8,385 1,631 4,944 3,817 4,879 3,760 5,051 22,563 4,558 102,473 Fontes: Diresaun Nasional Agrikultura no Hortikultura (DNAH) To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl Food and Nutrition Security Working Group Tabela 9: Projeksaun Previu Produsaun hare Epoka Prinsipal Area Potensial (Ha) 776 6,076 14,423 7,662 5,615 150 2,419 3,864 1,866 12,731 9,942 5,705 9,793 81,022 Distritu Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Covalima Dili Ermera Lautem Liquisa Manatuto Manufahi Oecusse Viqueque Total Area Kultivasaun Produtividade (Ha) (t/ha) 485 4.1 259 4.3 9,782 3.1 2,685 3.8 3,830 3.6 80 3.0 1,890 3.1 906 2.6 250 3.6 1,403 3.2 144 2.6 2,316 1.6 3,233 3.1 27,263 3.1 Total Produsaun (t) 1,989 1,106 30,520 10,122 13,788 240 5,936 2,374 910 4,419 367 3,706 10,119 85,596 Ekivalente ho foos (t) 1,193.1 663.6 18,311.9 6,073.5 8,272.8 144.0 3,561.5 1,424.2 546.0 2,651.7 220.3 2,223.4 6,071.6 51,358 Fontes: Diresaun Nasional Agrikultura no Hortikultura (DNAH) Projeksaun previu husi Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP) tau produsaun sereal domestiku (batar no hare) ba tinan 2014/15 iha 230,941 toneladas, kompostu husi 138,375 toneladas husi batar no 92,566 toneladas husi hare. Ho estimasaun kresimentu populasaun to’o ema nain 1,212,110 iha tinan ida ne’e, rekerimentu estimasaun sereal (batar no foos) ba konsumu humanu ho montante 128,484 toneladas ba foos no 81,211 toneladas batar. Tanba ne’e, sereal (batar no foos) iha espektasaun surplus ho montante 32,076 toneladas ba periodu 2014/15. Maibe, bainhira tau iha kalkulasaun hotu konaba estimasaun ai-han lakon durante post kolleita kuaze 15-20% no utilizasaun ba ai-han seluk hanesan finis no hahan animal, estimasaun rekerimentu annual to’o 256,951 toneladas, ne’ebe signifika katak iha deficit 16,375 toneladas. Figura 9: Importasaun Ai-fuan durante Trimestre rua Tinan 2014 293 300 250 200 0 0 0 Derok kiik Longan Has Mangustaun Melon Nephelium 16 0 0 0 4 0 0 1 Salak 0 Winter melon 3 Water Chesnut 0 Strawberry 4 Rock Melon 1 Rambutan 0 Rasbery 3 13 0 Derok 0 Kiwi 0 Honeydew 50 Uvas 91 Bluberry 100 Husi 150 156 Total Pear Sabraka Goiabas Ai-fuan Dragon 0 Masan 24 Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014 To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 25 Food and Nutrition Security Working Group Trimestre ida ne’e, Diredaun Nasional Quarantina no Bio-seguansa (DNQB) relata katak importasaun ai-fuan sa’e fila fali husi 94 toneladas durante trimestre liu ba to’o 293 toneladas iha trimestre ida ne’e. Maibe, maioria husi importasaun ai-fuan kontinua husi masan, sabraka, pears, uvas, strawbery no derok. Iha trimestre ida ne, 91 toneladas kontribui husi masan, 156 toneladas husi sabraka, 13 toneladas husi uvas no 16 toneladas husi pear ne’ebe importa. Figura 10: Nasaun sira ne’ebe Timor-Leste Importa Ai-fuan durante Trimestre rua Tinan 2014 40 35 30 25 20 15 10 5 0 38 20 9 4 4 0 0 1 1 0 1 7 2 1 3 1 0 0 Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014 Trimestre ida ne’e, relatoriu hatudu katak 38 tonnnes husi importasaun ai-fuan mai husi China, 20 toneladas mai husi USA, 8.7 toneladas mai husi Fransa, 9 toneladas husi Afrika de Sul, 4 husi Australia, 4 toneladas husi Egyptu, no 3 toneladas husi Turkey. Restu ai-fuan seluk importa husi Chile, India, Indonezia, Italia, Korea de Sul, Malayzia, Pakistan, Vietnam, Thailandia, Filipina no Peru. Maioria importasaun ai-fuan mai husi China mak masan (33.6 toneladas), no sabraka (1.8 toneladas). Maibe maioria importasaun ai-fuan husi USA mak masan (9 toneladas), sabraka (1.4 toneladas), uvas (4.9 toneladas ) no Strawberry (3.6 toneladas ). Figura 11: Importasaun Modo durante trimestre rua tinan 2014 237 250 194 200 150 100 58 50 - 0 2 2 4 14 26 3 1 0 0 0 0 0 3 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 6 0 3 1 0 3 0 0 - Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014 To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 26 Food and Nutrition Security Working Group Trimestre ida ne’e, total importasaun modo oi-oin iha 506 toneladas, ne’ebe tun oituan kompara ba trimestre dahuluk, husi 566 toneladas (trimestre liu ba) to’o 560 toneladas (trimestre ida ne’e). maioria husi komoditi ne’ebe importa mak fehuk ropa (194 toneladas ), fore keli (237 toneladas ), lis mean (58 toneladas ), lis bombay (26 toneladas ), Senoura (24 toneladas ) no batar funan (31 toneladas ). Trimestre ida ne’e, importasaun fehuk ropa iha (194 toneladas ) ne’ebe tun signifikante kompara ho trimestre liu ba (272 toneladas ). Maibe importasaun fore keli sa’e signifikamente husi 28 toneladas (trimestre liu ba) to’o 237 toneladas trimestre ida ne’e, importasaun lis mean sa’e oitoan husi 52 toneladas (trimestre liu ba to’o 58 toneladas (trimestre ida ne’e). Figura 12 hatudu katak maioria importasaun modo (247 toneladas ) importa husi Indonesia ne’e sa’e signifikamente husi 12 toneladas durante trimestre liu ba, maibe pozisaun daruak ba importasaun modo husi China 154 toneladas, maske ida ne’e tun signifikamente husi 368 toneladas, importartasaun husi Bangladesh sa’e signifikamente husi 13 toneladas to’o 63 toneladas (trimestre ida ne’e), maibe importasaun husi India sa’e signifikamente husi 26 toneladas to’o 51 toneladas iha trimestre ida ne’e. Durante trimestre ida ne’e China no Indonesia sei kontinua lidera nasaun sira ne’ebe fornese importasaun modo no ai-fuan barak liu mai Timor-Leste Iha adisaun, hahu husi Q4 tinan 2012 India mosu no sai numeru ida husi nasaun lima ne’ebe importa modo mai Timor-Leste. Figura 12: Nasaun sira n’ebe Importa Modo mai Timor-Leste durante Trimestre rua iha Tinan 2014 247 250 200 154 150 63 100 50 3 51 9 0 3 0 0 24 5 0 Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014 Relatoriu sira iha tinan rua liu ba (2012) no tinan ikus (2013), membru task force nafatin sujere atu redus importasaun no buka maneira atu hasa’e produsaun domestiku liu husi resolve kauza sira ne’ebe fo influensa maka’as ba lalaok produsaun ai-han ne’ebe sei tun. Dala ida tan, servisu membru grupu traballu KONSSANTIL sujere ba MAP atu servisu hamutuk ho ministeriu seluk hodi diskute solusaun potensial liu husi tau prioridade hodi uza produtu lokal duke hasae rekerimentu importasaun, iha tempu hanesan hahu atu avalia no dezenvolve politika To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 27 Food and Nutrition Security Working Group fiskalizasaun hodi asegura atu atinji demanda domestiku no proteje produtu lokal. Importasaun ai-han baziku no protudu ai-han seluk tenke sai solusaun ikus liu. Maioria husi importasaun husi modo sira ne’e susesu diak liu iha Timor-Leste, iha realidade iha agrikultor lokal balu faan ona modo sira ne’e iha merkadu lokal no nasional. Figura 13: Importasaun Naan durante Trimestre rua iha Tinan 2014 1,164 1,200 1,000 800 600 400 69 200 119 120 0 0 Naan Manu Naan Fahi Naan Karau Manu tolun Naan Bibi Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014 Trimestre ida ne’e, importasaun naan no manu tolun ho montante 1,472 toneladas ne’ebe signifikamente tun kompara ho trimestre liu ba ho total (4,244 toneladas). Importasaun naan iha trimestre ida ne’e domina ho naan manu (1,164 toneladas), maibe impotasaun naan aas husi manu tolun ho total 120 toneladas. Trimestre ida ne’e kuaze 79% husi total importasaun naan kontribui husi naan manu ne’ebe importa husi Brasil (1,034 toneladas) no USA (130 toneladas), (Figura 14). Figura 14: Nasaun sira ne’ebe Importa Naan mai Timor-Leste durante Trimestre rua iha Tinan 2014 1200 1000 800 600 400 200 0 Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014 To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl Food and Nutrition Security Working Group Figura 14 hatudu katak durante trimestre ida ne’e kuaze 70% Brazil (1,034 toneladas), maibe restu 30% importa husi USA (130 toneladas ). Nasaun seluk ne’e importa maka’as ba daruak mak Malayzia ho total (156 toneladas ) ne’ebe kontribui hotu husi manu tolun. Figura 15: Importasaun Ikan mai Timor-Leste durante Trimestre rua iha Tinan 2014 350 300 250 200 150 100 50 0 320 0 4 0 1 0 2 1 0 0 12 0 1 1 1 1 1 1 4 6 0 3 15 0 2 1 Ball fish Basa Fillet Belt Fish Big Eye Scad Cake Fish Cat Fish Fish Mackerel Grouper Fish Fish Oyster Marinara mix fish Milk fish Octapus Baby Prown Peled Pangsius whole Round Scad fish Sardine fish Sea food mix Selar Fish Shrimp Sutchi fish Smocked… Squid Tilapia fish Tuna fish White Clam Fish Yellow Fish 28 Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014 Figura 15 hatudu katak durante trimestre ida ne’e, Timor-Leste importa ikan oi-oin ho total 378.1 toneladas ho kresimentu 104 toneladas husi 274 toneladas iha trimestre liu ba. Husi importasaun ikan iha trimestre ida ne’e domina ho ikan makrel ho montante (320 toneladas ), ikan Tilapia (15 toneladas ), no Ikan susu (12 toneladas ). Figura 16: Nasaun sira ne’ebe Timor-Leste importa ikan iha trimestre rua tinan 2014 200.0 160.5 147 150.0 100.0 50.0 46 24 0.3 0.0 Australia China Hongkong Singapore Vietnam Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014 Figura 16 hatudu katak durante trimestre ida ne’e importasaun ikan no ai-han tasi seluk sa’e signifikante husi 274 toneladas iha trimestre liu ba to’o 378 toneladas. Importasaun ikan sira ne’e maioria mai husi China ho montante (161 toneladas) no Vietnam kuaze (147 toneladas). Maibe, nasaun seluk hanesan singapura (46 toneladas), Hongkong (24 toneladas) no Australia (0.3 toneladas). To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 29 Food and Nutrition Security Working Group Figura 17: Maioria komoditi ne’ebe Esporta ba rai liur durante trimestre rua iha tinan 2014 1,291 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 807.6 179 149 kafe Arabika Kafe Robusta Kamii 155 Nuu maran Total Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014 Figura 17 no 18 hatudu katak durante trimestre daruak tinan 2014, governu Timor-Leste liu husi kompania nasional no internasional esporta produtu lokal hanesan kafe, kamii no nuu maran. Total esportasaun trimestre ida ne’e iha 1,291 toneladas ne’ebe tun kompara ho trimestre liu ba (1,667 toneladas) ne’ebe kompostu husi kafe arabika (808 toneladas), kafe robusta (149 toneladas), kamii (179 toneladas), no nuu maran (155 toneladas). Persentajen aas husi total esportasaun esporta Indonezia (448 toneladas), partikularmente kamii (179 toneladas) no nuu maran (155 toneladas) ne’ebe 100% esporta ba Indonezia no kafe 139 toneladas. Maibe persentajen esportasaun aas ba daruak Esporta ba nasaun USA (360 toneladas) ne’ebe 100% husi kafe. Figura 18: Destinasaun Esportasaun Produsaun husi Timor-Leste durante Trimestre rua Tinan 2014 448 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 360 192 115 107 33 0 36 0 0 Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014 To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 30 Food and Nutrition Security Working Group MAP – Sistema Monitorizasaun Seguransa Ai-han iha Nivel Suco (SMSANS)- Rezultadu Q2, 2014 Sistema Monitorizasaun Seguransa Ai-han iha Nivel Suco (SMSANS) to’o trimestre ida ne’e koleta dadus ona durante fulan tolu nolu (30). Sistema ida ne’e halibur dadus seguransa ai-han ne’ebe bele suporta hodi analiza asesu ba ai-han, disponibilidade ai-han no vulnerabilidade. SMSANS kobre 420 suco. Estesionista Agrikula tau ona iha kada suco ne’ebe iha responsabilidade atu rekolla no diskute quesionariu SMSANS iha Konsllu Suco kada fulan. Hahu husi implemetasaun SMSANS, lalaok relatoriu nafatin to’o iha 80% ne’ebe kobre 336 suco husi 420 tarjetu suco. Isu balu ne’ebe nafatin sai dezafiu ba motivasaun estensionista agrikola mak servisu barak liu no nivel suporta operasional inklui tranportasaun no komunikasaun ne’ebe menus. Reuniaun mensal no monitorizasaun trimestral no sesaun fo sujestaun/rekomendasaun sei nafatin hetan isu sira ne’e, maibe solusaun ba problema sira ne’e sai komplikadu konsidera alokasaun orsamentu mai MAP kikoan liu. Iha kraik mak rezultadu prinsipal ne’ebe hatun husi relatoriu mensal SMSANS. Figura 19: Dezafiu ba Produsaun Ai-han 70 60 Bee la sufisiente 50 Fini La sufisiente 40 Servisu nain La sufisiente 30 Udan been barak liu 20 Trator la disponivel 10 Seidauk tempu 0 Hare irigadu Hare udan been hare ra maran batar Iha dezafiu prinsipal neen (6) ne’ebe kontinua afeta produsaun ai-han iha Timor-Leste hanesan variasaun klima (bee la sufisiente ka udan been barak liu) no disponibilidade input (fini la sufisiente, servisu nain la sufisiente no trator ne’ebe ladisponivel). Trimestre ida ne’e tama ona periodu kolleita batar no hare, ne’ebe presiza tebes prezensa servisu nain hodi kolleita, iha realidade hatudu iha figura ida ne’e katak menus servisu nain sa’e signifikante. Kontinua, servisu nain lasufisiente sai preukupasaun prinsipal ba agrikultor barak, maske trimestre ida ne’e periodu preparasaun rai ba segunda epoka, maibe maioria relata katak period ida ne’e seidauk tempu atu halo kultivasaun. To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 31 Food and Nutrition Security Working Group Figura 20: Total Area kada Ai-horis ne’ebe Afetadu husi Dezastre, Peste no Moras iha Ai-horis 1,800 1,712 1,600 1,400 1,200 1,000 800 600 283 400 243 200 37 6 Fehuk midar Koto 7 74 Hare Batar Ai-farina Fehuk ropa Kafe Trimestre ida ne’e, anin boot, bee lasufisiente, peste, moras ba ai-horis, bailoron naruk, no inundasaun relata afetadu ba total area 2,362 hetares. Kompara ho trimestre liu ba estragus husi fatores sira ne’e tun husi 10,987 hetares. Total area estragus signifikante liu ba objetivu atu hasae produsaun iha Timor Leste, tanba period ida ne’e tama ona fulan hahu kolleita batar ba epoka prinsipal tanba ne’e area ne’ebe afeta maka’as iha batar. Figura 21: Total Area afetadu husi Dezastre, Peste no Moras Ai-horis 600 580 564 500 400 300 200 100 309 282 190 109 133 75 35 47 39 - Sistema Monitorizasaun Seguransa Ai-han iha Nivel Suco (SMSANS) mos monitoriza impkatu husi peste komun, moras ai-horis no dezastre ambiental hamutuk 11 ne’ebe afeta ba produsaun ai-han. Durante trimestre daruak, maioria fatores ne’ebe afeta ba produsaun ai-han To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 32 Food and Nutrition Security Working Group mak laho no kutu mutin ne’ebe signifikamente aas kompara ho fatores sia seluk. Laho afeta 24% ho total area (580 hetares) maibe kutu mutin afeta 23% ho total area (564 hetares). Ida ne’e hanesan ho trimestre liu ba ne’ebe laho afeta 528 hetares maibe kutu mutin afeta 463 hetares. Maibe, total area afetadu tun signifikamente kompara ho trimestre liu ba husi 10,987 hetares to’o 2,362 hetares. Figura 22: Area (ha) Afetadu kada Distritu tuir, Dezastre, Peste no Moras Ai-horis 700 600 500 400 300 200 100 0 Trimestre ida ne’e, total area afetadu husi dezastre, peste no moras ba ai-horis iha 2,362 hetares, ne’ebe aas kompara ho trimestre liu ba ho total area (10,987 hetares). Figura 24 hatudu katak maioria to’os no natar ne’ebe afetadu akontese iha distritu Lautem ho estimasaun 601 hetares, Distritu Baucau ho estimasaun 462 hetares, Distritu Manatuto ho estimasaun 265 hetares no distritu Covalima ho estimasaun 199 hetares. Total area afetadu husi distrito haat kobre 79% husi total area afetadu husi dezastre, peste no moras ba ai-horis. Durante trimestre daruak tama ona periode kolleita batar no hare tanba ne’e komoditi ne’ebe afeta maka’as mak hare no batar. Figura 23: Asesu ba Input tuir Rekursu 40 30 27 30 24 19 26 35 30 21 23 27 20 17 20 10 0 Pestisida Sosa rasik Adubu Produs rasik Ajuda husi NGO Fini Ajuda husi Governu To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 33 Food and Nutrition Security Working Group Trimestre ida ne’e, kuaze (56%) agrikultor sira mensiona katak sira produs no sosa rasik adubu no 51% mensiona katak sira produs no sosa rasik sira nia pestisida, maibe 47% relata karak sira uza rasik sira nia fini. Maibe, figura iha leten hatudu katak persentajen husi agrikultor sira ne’ebe produs no sosa rasik sira nia fini nafatin aas kompara ho agrikultor sira ne’ebe hetan fini husi governu iha tinan ida ne’e. husi sira ne’ebe asesu ba input husi governu, ralata katak iha 35% hetan fini, maibe 30% hetan pestisida no 23% hetan adubu. Iha realidade husi rezultadu ubinan batar iha epoka prinsipal hatudu katak iha 46% husi total fatin amostra sei uza variedade lokal ne’ebe mai husi sosa no produs rasik, maske ida ne’e tun kompara ho tina uluk ne’ebe to’o 75% husi fatin amostra ne’ebe uza variedade lokal. Iha parte seluk, numeru agrikultor oitoan mak mensiona katak sira hetan pestisida, adubu no fini husi Organizasaun non-govermental. Maioria husi organizasaun non-govermental fornese trainamentu ba agrikultor sira oinsa atu produs pestisida organiku, adubu organiku no rai fini rasik. Figura 24: Persentajen Komoditi Ai-han ne’ebe la Disponivel no Folin Karun La disponivel 60 50 40 30 20 10 0 55 53 Folin Karun 55 54 42 41 2125 23 8 6 7 14 14 5 8 16 16 21 41 24 5 Figura 24 hatudu katak maske foos subsidiu, fore keli, fore mungu, koto, fehuk ropa, ikan fresku no ikan maran disponivel iha merkadu lokal maibe produtu sira ne’e ho presu karun liu. SMSANS relata mos katak batar la disponivel iha merkadu ho persentu (6%) ne’ebe tun kompara ho trimestre liu ba (12%) iha merkadu lokal balu ho presu ne’ebe karun oituan ho trimestre liu ba. Presu batar kuaze laiha mudansa tanba iha periodu ida agrikultor sira foin remata kolleita batar. Iha adisaun disponibilidade foos lokal iha merkadu lokal sa’e oituan husi 76% iha trimestre liu ba to’o 79% iha trimestre ida ne’e, nune’e mos presu foos lokal tun oitoan kompara ho trimestre liu ba. Iha parte seluk produsaun ai-farina no fehuk midar disponivel liu iha merkadu ho presu ne’ebe baratu. Tendencia presu ikan maran no ikan fresku kontinua aas iha trimestre ida ne’e. Ho razaun ida ne’e, rekursu ai-han proteina husi animal nia presu karun nafatin. SMSANS relata katak durante trimester ida ne’e suco 11 pertense ba distritu Aileu, Baucau, Covalima, Manatuto, Liquisa, Viqueque, Oecusse, no Bobonaro fo informasaun katak presu To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 34 Food and Nutrition Security Working Group sereal aas liu presu mediu husi governu, maske trimester ida ne’e hahu ona kolleita batar no hare. Presu sereal iha suco sira ne’e hahu husi $1.50/kg to’o $1.80/kg ba batar, $1/kg ba foos subsidiu no $1.20/kg to $2.00/kg ba foos komersial. Suco sira ho marka “mean” signifika katak suco sira ne’ebe sosa ai-han ho folin ne’ebe aas liu prese mediu merkadu. Durante trimestre daruak, presu batar nafatin ho presu $.65/kg. Tabela 10: Suco (5) ne’ebe Folin Ai-han Baziku Karun iha Trimestre 2 ba Tinan 2014 Abril tinan 2014 Maiu tinan 2014 Juñu tinan 2014 To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 35 Food and Nutrition Security Working Group Figura 25: Produsaun ikan (kg) husi Abril to’o Juñu 2014 51 60 49 32 40 20 0 Abril Maiu June Produsaun ikan husi aquikultura durante trimestre ida ne’e produs deit 131 kg, ne’ebe tun signifikamente kompara ho trimestre dahuluk ho produsaun 339 toneladas. Ikan husi aquikultura tuir lolos atu kompleta nesesidade ikan husi tasi nomos hasae asesu ba ikan presku liu-liu ba komunidade iha foho ne’ebe limitadu ba asesu ikan tasi no ai-han alternativa ne’ebe kontein proteina. Agora dadauk valor mediu ba konsumu ikan iha Timor-Leste iha deit 6.1/kg/kapita/tinan/ema ida. Ida ne’e tun liu kompara ho padraun global ne’ebe ho valormediu 17.8 kg/kapita/tinan/ema ida. Ho ida ne’e, grupu traballu KONSSANTIL dala ida tan hakarak sujere ba MInisteriu Agrikultura no Peskas (MAP) hodi implementa Dezenvolvimentu Estratejia Aquikultura Nasional Timor-Leste (2012-2030). Selae, konsumu ai-han proteina tun partikularmente ikan sai nafatin isu iha Timor-Leste. Ikan importante tebes ba hahan ema nian partikularmente durante loron 1,000 dahuluk bainhira moris, tanba ikan mak fontes ai-han ne’ebe riku ho multiplu nutriente, proteina, bokur esensiadu, mikronutriente esensiadu (mineral no vitamina) ne’ebe suporta ba dezenvolvimentu kakutak no koknisaun no hamenus risku husi moras. Konsumu ikan barak ne’e importante tebes partikularmente ba inan isin rua no inan fo susu, labarik ho idade tinan lima mai kraik no feto foin-sa’e sira hodi moris no dezenvolve diak liu tan no redus problema labarik moris no produs bebe ho saude diak. Tanba ne’e, presija tebes hodi tau prioridade ba setor peskas iha TimorLeste. Figura 26: Dezafiu iha Produsaun Animal Asesu ba hahan Sistema tradisional Moras 25 20 15 10 5 0 Manu Karau Timor Karau Vaka Fahi Bibi Timor Bibi Malae To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 36 Food and Nutrition Security Working Group Setor pekuaria iha potensialidade atu suporta dezenvolvimentu ekonomia iha Timor-Leste. Maoria komunidade iha animal rasik hanesan karau Timor, karau vaka, fahi, bibi timor, bibi malai no manu. Objetivu prinsipal hodi hakiak animal mak atu uza hanesan banku osan no rekursu prinsipal ba strategia alternativa durante period ai-han menus. Maibe, iha dezafiu oioin ne’ebe agrikultor sira hasoru hodi hasae numeru produsaun. Ida ne’e bele dezenvolve liu tan liu husi hamenus dezafiu ne’ebe relata katak afeta ba hasae produsaun animal hanesan produsaun no sistema jestaun, asesu ba hahan no moras. Hanesan mos iha trimestre liu ba ne’ebe hatudu iha Figura 26 katak maioria fatores ne’ebe afeta maka’as ba produsaun animal mak agrikultor barak mak sei implementa sistema tradisional hodi hakiak sira nia animal. Tanba agrikultor sira hetan disfikuldade atu kontrola sira nia animal ba vaksinasaun nomos ameansa husi animal fuik ne’ebe han sira nia animal. Ataka husi moras kroniku ne’ebe koñesidu nomos la koñesidu no asesu ba hahan mos sai problema ba agrikultor sira. Maibe, durante trimestre ida ne’e persentajen moras ba animal tun kompara ho trimestre liu ba tanba iha intervensaun husi Diresaun Nasional Pekuaria no Veterinaria hodi halo tratamentu no vasinasaun, ne’ebe bele redus dezafiu husi agrikultor sira hodi hasae rendimentu no kontribui ba seguranza ai-han no nutrisaun umakain nian. Sekretadu Estadu Politika Formasaun Profesional no Empregu (SEPFOPE) Figura 27: Numeru servisu nain Timor-Leste iha Korea de Sul no Australia durante trimestre 2, 2014 50 43 40 30 17 20 10 1 - 7 - 7 4 - 2 M Peskas F M F Fabrika Korea de Sul M F Agrikultura M F Turismu M F Agrikultura Australia Fontes: SIMU/SEPFOPE Hahu husi tinan 2009 governu Timor-Leste halo ona akordu ho governu Korea de Sul hodi haruka servisu nain ba Korea de Sul atu servisu iha setor oi-oin mak hanesan Peskas, Fabrika no setor Agrikultura. Iha parte seluk, governu Timor-Leste mos haruka servisu nain ba Australia atu servisu iha setor agrikultura no Turismu. Figura 27 SEPFOPE relata katak durante trimestre ida ne’e governu Timor-Leste haruka ona servisu nain ba nasaun Korea de Sul atu servisu iha area Peskas no Fabrika. Numeru servisu nain iha trimestre ida ne’e aas ho (ema nain 61) kompara ho trimestre liu ba ne’ebe iha (ema nain 31). Hanesan ho numeru servisu nain ne’ebe haruka Australia ba trimestre ida ne’e aas (ema To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl 37 Food and Nutrition Security Working Group nain 20) kompara ho trimestre liu ba (ema nain 11) no durante trimestre ida ne’e governu Timor-Leste haruka servisu ba Australia ne’ebe kobre iha setor Agrikultura no turismu. Figura 28: Numeru kliente ne’ebe partisipa formasaun iha SEFOPE, Abril - Juñu 2014 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 465 39 1 1 0 3 3 0 31 20 0 0 1 Fontes: SIMU/SEPFOPE Durante trimestre rua tinan 2014, Sekretadu Estadu Politika Formasaun, Profesional no Empregu (SEPFOPE) fornese ona formasaun ba kliente hamutuk ema nain 1,298 kompostu husi feto no mane ne’ebe reprezenta husi distritu sia. Dala ida tan, numeru partisipante boot mai husi distritu (465) ne’ebe kobre 84% husi total partisipante. Maibe numeru partisipante barak tuir mai husi distritu Aileu (ema nain 39 ), Liquisa (ema nain 31) no Manatuto (ema nain 20). To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
Documentos relacionados
Relatoriu Asesmentu Situasaun Trimestre I 2014
Monitorizasaun Ai‐han Nasional no Sistema Assesmentu Ai‐han ne’ebe sei fornese informasaun forte iha kada trimestre ba produsaun ai‐han. Repete Rekomendasaun husi tinan 2011 no 2012 iha relatoriu t...
Leia maisRelatoriu Asesmentu Situasaun Trimestre III 2014
Verifikasaun dadus ne’e esensial liu atu hatene katak suporta governu ba humanitarian atinji duni sira nia alvu, too iha alvu benefisiariu no karik fornesementu responde populasaun vulneravel nia n...
Leia maisRelatoriu peskiza
identifika hanesan distritu ne’ebé vulneravel ba konflitu liga ba AM bazeia ba analizasaun dadus husi AtReS no konsultasaun ho parseiru ka stakeholder lokal sira. Partisipante sira inklui, liderans...
Leia maisAgromet Fev FINAL22 April2013
valor mediu (average) kor sinza hatudu iha grafiku, NDVI husi kada distritu nia fluktuadu entre 0.56 sae to’o 0.79. Valor mediu ne’e nudar valor klaran entre valor maximu no valor minimu. Valor max...
Leia maisMinisterio Saude - Ministério da Agricultura e Pescas
situasaun seguransa ai-han no nutrisaun ba trimestre ida-idak nian. Hahú iha fulan Novembru tinan 2012, estrutura IFNSTF modifika ona nudar parte ida husi Governu Timor‐Leste (GoTL) hó esforsu ida ...
Leia maisDili — Abril 2012
2.1 - Tabela tuir mai hatudu numero rai hetares ne'ebe afeta kada peste ka dezastre durante fulan ida ne'e ba kada komoditi - Abril 2012
Leia mais