Relatoriu Asesmentu Situasaun Trimestre II 2014

Transcrição

Relatoriu Asesmentu Situasaun Trimestre II 2014
KKoonnsseelllluu N
Naassiioonnaall SSeegguurraannssaa,, SSoobbeerraanniiaa AAii--hhaann nnoo N
Nuuttrriissaauunn TTiim
moorr--LLeessttee
(KONSSANTIL) – Grupu Traballu
Relatoriu Asesmentu Situasaun Trimestre II 2014
February 2013
1
Food and Nutrition Security Working Group
SUMARIU EXEKUTIVU
Inter-Ministerial Task Force ba Seguransa Ai-han no Nutrisaun (IFNSTF) estabelese husi rekezita maka’as
husi Sua Eselensia Primeiru Ministru hodi reforsa koordenasaun Inter-Ministerial ho resolve inseguransa
ai-han no nutrisaun ne’ebe kronik iha Timor-Leste. Formasaun task force ne’e sei tuir Deklarasun
Comoro ne’ebe asina durante selebrasaun loron ai-han mundial iha loron 16 fulan Outubru tinan 2010.
IFNSTF mak korpu ida ne’ebe analiza no relata ba Konsellu Ministru (COM) konaba situasaun seguransa
ai-han no nutrisaun kada trimestre.
Hahu iha fulan Novembru 2012, estrutura IFNSTF modifika ona nudar parte ida husi Governu TimorLeste (GoTL) esforsu ida ne’e atu hadia koordenasaun inter-ministerial no fornese desizaun lalais hodi
rezolve inseguransa ai-han no nutrisaun iha Timor-Leste. Estrutura ida ne’e modifika ho naran Konsellu
Nasional Seguransa, Soberania no Nutrisaun iha Timor-Leste (KONSSANTIL) hanesan parte ida husi GoTL
hodi suporta Komunidade Paizes Lingua Portuguese (CPLP) hanesan esforsu hodi hadia situasaun
seguransa ai-han no nutrisaun ba nasaun membru CPLP. Governu Timor-Leste sai membru CPLP ne’ebe
ativu liu, ho objetivu atu kontribui ba vizaun CPLP hodi hadia situasaun seguransa ai-han no nutrisaun
global. Iha parte seluk, estrutura foun bele responde ba rekomendasaun husi IFNSTF hodi
institusionaliza no hasae influensa husi membru Grupu traballu hodi rezolve inseguransa ai-han no
malnutrisaun iha Timor-Leste.
Revitalizasaun estrutura IFNSTF inklui ministeriu foun balu, Sekretariu Estadu, Eskritoriu Prezidente
Republika Demokratika Timor-Leste (RDTL) no parseru dezenvolvimentu, Ne’ebe laos membru ba
estrutura tuan ba task force.
Konsellu Ministru (COM)
Konsellu Nasional Seguransa, Soberania Aihan no
Nutrisaun iha Timor Leste – KONSSANTIL:
Prezidente: Ministru Agrikultura no Peskas
Vise-Prezidente: Ministru Saude
Membru:
Ministru Finansa
Minintru Sosial Solidaridade
Ministru Komersiu Industria no Ambiente
Ministru Edukasaun
Ministru Administrasaun Estatal
Ministru Negosio Estrangeiru
Sekretariadu Estadu ba Bee no Saneamentu
Sekretariadu Estadu Politika Formasaun Profesional no
Empregu
Edifisiu Prezidente RDTL
Provedoria Direitus Humanus
Komite Seguransa Aihan
no Nutrisaun Distritu
Instrusaun & Advise
husi sekretariadu
Tekniku Permanente
Group Tekniku Espesialista :
1
Espesialista ba Seguransa ai-han no Nutrisaun
3
Peskizador husi Timor Leste no Universidade Estranjeiru
3
Peskizador husi NGO Nasional no Internasional
Sekretariadu Tekniku Permanente:
Koordinator: Diretur Jeral Ministeriu Agrikultura no
Vise-Koordinator: Diretur Jeral Ministeriu Saude
Vise-Koordinator: Diretur Jeral Ministeriu of Edukasaun
Membru:
Diretur Jeral Ministeriu Komersiu Industria no Ambiente
Diretur Jeral Ministeriu Finansa
Diretur Jeral Ministeriu Negosio Estrangeiru
Diretur Jeral Ministeriu Sosial Solidaridade
Diretur Jeral Ministeriu Publiku
Diretur Jeral Ministeriu Administrasaun Estatal
Diretur Jeral Sek. Estadu Bee no Saneamentu
Diretur Jeral Sek. Estadu Politika Formasaun, Professional no
Empregu
Reprezentante husi UN ( FAO/WFP)
Reprezentante husi Doador (Ausaid, EC, USAid, GIZ, JICA)
Reprezentante husi NGO Forum-Agriculture
Reprezentante husi Igreja iha Timor Leste
Grupu Traballu KONSSANTIL ba Seguransa Ai-han no
Nutrisaun :
Ministeriu Agrikultura no Peskas
Ministeriu Komersiu Industria no Ambiente
Ministeriu Finansa
Ministeriu Saude
Ministeriu of Edukasaun
Ministeriu Sosial Solidaridade
Ministeriu Publiku
Ministeriu Administrasaun Estatal
Sek. Estadu Bee no Saneamentu
Sek. Estadu Politika Formasaun, Professional no Empregu
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
2
Food and Nutrition Security Working Group
METODOLOJIA KOLESAUN NO ANÁLIZA INFORMASAUN
Grupu Traballu Konsellu Nasional Seguransa, Soberania no Nutrisaun iha Timor-Leste (KONSSANTIL)
kontinua utiliza sistema koleksaun dadus ne’ebe uza husi IFNSTF ne’ebe valoriza koleksaun dadus no
sistema analiza husi kada membru ministeriu sira. Ida ne’e iha komprensaun katak, bainhira
introdus sistema foun dala ruma sai dezafiu ka bareira ba servisu ne'ebe lao dadauk ona konaba
rekolla dadus no halo relatoriu husi kada ministeriu. Grupu traballu esforsu hodi halo relatoriu
regular nudar maneira ba hadia sistema dadus individual iha ministeriu laran.
Preparasaun relatoriu grupu traballu Konsellu Nasional Seguransa, Soberania no Nutrisaun iha TimorLeste (KONSSANTIL) inklui reuniaun kada semana rua husi membru ministeriu ne’ebe Unidade
Seguransa Ai-han husi Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP) jere dadauk. Reuniaun ne’ebe halao
kada semana rua sai oportunidade ida hodi halo analiza ba dadus hamutuk, diskute rezultadu
prinsipal no referensia barak hodi halo rekomendasaun asaun ba Sekretariadu Tekniku
Permanente KONSSANTIL. Sekretariadu Tekniku Permanente KONSSANTIL halao reuniaun kada
fulan hodi diskute rezultadu principal no rekomendasaun husi Grupu Traballu hodi hetan
aprovasaun iha nivel Konsellu ba KONSSANTIL.
Indikador sira ne’ebe iha relatoriu ida ne’e identifika no konkorda ona husi representativu
tekniku husi kada ministeriu. Indikator sira ne’e fleksibel no bele troka ho kresimentu
sofistikasaun sistema dadus individual iha ministeriu nia laran. Relatoriu dadus halao husi ofisial
reporter sira ne’ebe ofisialmente hili husi kada ministeriu.
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
3
Food and Nutrition Security Working Group
ABREVIATURA
CHC
CPI
DNAH
DNAS
DNPP
DNQB
Sentru Saude Komunitaria
Indise Presu Konsumu
Diresaun Nasional Agricultura e Horticultura
Diresaun Nasional Asistensia Sosial
Diresaun Nasional Politika e Planeamentu
Diresaun Nasional Kuarantena no Bioseguransa
EW
FPI
Estensionista
Indise Presu Ai-han
FAO
H‐MIS
IFNSTF
Organizasaun Ai‐han no Agricultura ba Nasaun Unidas
Sistema Jestaun Informasaun Saude
Inter‐Ministerial Task Force seguransa Ai‐han no Nutrisaun
KONSSANTIL Konsellu Nasional Seguransa, Soberania Ai-han no Nutrisaun Timor-Leste
MAF
ME
MF
MS
MSS
MCIA
NDOC
Ministeriu Agricultura e Peskas
Ministeriu Edukasaun
Ministeriu Finansa
Ministeriu Saude
Ministeriu Sosial Solidaridade
Ministeriu Komersio Industria e Ambiente
Nasional Dezastre Sentru Operasaun
NDE
NGOs
SISCA
SMSANS
WHO
Diresaun Nasional Estatistika
Organizasaun Naun-Governmental
Sistema Saude komunitaria Integradu
Sistema Monitorizasaun Seguransa Ai-han Nivel Suco
Organizasaun Saude Mundial
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
4
Food and Nutrition Security Working Group
GRUPU TRABALLU KONSSANTIL
Lista delegasaun husi kada Ministeriu no Departamentu ne’ebe halo relatoriu
Sra. Benedita Dias – MCIE Sosa Produtu Lokal
Sra. Fenicia A.M Desa Pinto – MCIE Sosa Produtu Lokal
Sr. Miguel de Carvalho S. – MCIA Seguransa Ai-han
Sr. Botavio Joaquim Alves - MoF Estatistika Nasional
Sr. Fedencio de Araujo – MoF Estatistika Nasional
Sr. Lourenco Carvalho – MOF Diresaun Alfandega
Sr. Agostinho da Silva Guterres – MAP Produsaun Ai-han
Sr. Oscar Goncalves – MAP Produsaun Ai-han
Sr. Severino Sousa Costa – MAP Protesaun Ai-horis
Sr. Agusto da Silva – MAF Quarantine no Bio-seguransa
Sr. Nilton Ribeiro – MAF ALGIS
Sr. Manuel Lamberto Vitor – MAP Seguransa Ai-han
Sra. Ivonne Da Costa Lopes- MAP Seguransa Ai-han
Sr. Mario Moreira – MoH Departamentu Nutrisaun
Sr. Lourenco Xavier –MSS NDOC
Sr. Martinho Fatima – MSS NDOC
Sr. Dinis da Silva – MSS DNAS
Sr. Teotonio M. Soares – MSS DNAS
Sr. Jose Aniceto Serão – MSS DNAS
Sr. Belchior M. Almeida Barros– MOE Programa MErenda Eskolar
Sr. Marcos da Costa Belo – MOE Programa MErenda Eskolar
Sra. Joaninha Amaral – FAO/MAF Estatistika
Xefe Koordinador Grupu Traballu KONSSANTIL
Sr. Gil Rangel – Diretor Nasional Agrikultura no Hortilkultura (MAP)
Sr. Octavio C.M. Almeida – Diretor Nasional Politika no Planeamentu (MAP)
Kompilasaun no Editor
Sr. Agustino da Costa Ximenes – Ofisial Nasional ba Seguransa Ai-han (FAO)
Sra. Marrie-Ann Merza – Xefe Advisor Tekniku (FAO)
Ekipa Grupu Traballu KONSSANTIL hakarak hato’o obrigadu ba reporter hotu no sira nia
ministeriu ba sira nia profesionalimu no kongratula sira iha hasae numeru submisaun dadus.
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
5
Food and Nutrition Security Working Group
KONTEUDU
SUMARIU EXEKUTIVU .............................................................................................................. 1
ABREVIATURA ............................................................................................................................ 3
GRUPU TRABALLU KONSSANTIL .......................................................................................... 4
CONTENTS ....................................................................................Error! Bookmark not defined.
REZULTADU PRINSIPAL HUSI ANALIZA DADUS ............................................................... 6
REKOMENDASAUN HODI FOTI ASAUN PRIORIDADE ....................................................... 8
BALANSU AI-HAN NASIONAL .................................................................................................... 10
DADUS SUPORTA NE’EBE MINISTERIU SIRA HATAMA .......................................................... 11
Ministeriu Finansan (MF) – Indise Presu Konsumu no Indise Presu Ai-han ............................. 11
Ministeriu Finansas – Alfandega Relata Importasaun Ai-han ................................................... 13
Ministeriu Komersiu, Industria no Ambiente (MCIA) – Unidade Seguransa Ai-han ................. 13
Grupu Traballu KONSSANTIL sujere maka’as atu reve planu no sistema distribuisaun hodi
asegura katak area prioridade ne’ebe hetan foos mak area sira ne’ebe vulneravel ba
inseguransa ai-han no relata katak iha frekuensia malnutrisaun aas. ........................................ 15
MCIA – Departamentu Sosa Produtu Lokal (Programa Povu Kuda Governo Sosa) ................. 15
Ministeriu Edukasaun (ME) – Programa Merenda Eskolar ....................................................... 16
Ministeriu Saude (MS) – Seguransa Nutrisaun ......................................................................... 18
Ministeiru Sosial Solidaridade (MSS) – Diresaun Nasional Asistensia Sosial (DNAS) no Nasional
Dezastre Sentru Operasaun (NDOC) ......................................................................................... 20
Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP) – Figura Produsaun no Importasaun Ai-han............. 23
MAP – Sistema Monitorizasaun Seguransa Ai-han iha Nivel Suco (SMSANS)- Rezultadu Q2,
2014 ........................................................................................................................................... 30
Sekretadu Estadu Politika Formasaun Profesional no Empregu (SEPFOPE)........................... 36
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
6
Food and Nutrition Security Working Group
REZULTADU PRINSIPAL HUSI ANALIZA DADUS
1. Estimasaun final ba produsaun batar nasional ba epoka prinsipal iha 119,722 toneladas,
surplus ida ne’e 47 % husi total rekerimentu batar annual husi fulan Abril 2014 to’o
Marsu 2015.
2. Projeksaun previu produsaun hare nasional ba epoka prinsipal iha 134,154 toneladas,
ne’ebe ekivalente ho 80,492 toneladas foos. Ida ne’e sei kobre 63% husi total
rekerimentu annual ba konsumu.
3. Iha fulan Abril, Indise Presu Konsumu jeral (IPK) iha104.5, ne’ebe sa’e husi 104.4 no
durante fulan maiu no Juñu IPK tun to’o 103.7 no 103.4 tutuir malu.
4. Durante trimestre daruak, presu mediu ba foos komersial tun to’o $.71/ kg kompara ba
trimestre hanesan iha tinan uluk (2013), maibe presu mediu batar no foos subsidiu tun
to’o $.63/kg.
5. Total importasaun modo tun husi 566 toneladas iha trimestre liu ba to’o 560 toneladas
iha trimestre ida ne’e. maibe, total importasaun ai-fuan sa’e husi 94 toneladas iha
trimestre liu ba to’o 293 toneladas iha trimestre ida ne’e.
6. Total importasaun ikan sa’e husi 274 toneladas iha trimestre liu ba to’o 378 toneladas
iha trimestre ida ne’e. maibe, total importasaun naan no manu tolun tun signifikante
husi 4,244 toneladas iha trimestre liu ba to’o 1,472 toneladas iha trimestre ida ne’e.
7. Total esportasaun ba trimestre ida ne’e iha 1,291 toneladas ne’ebe tun kompara ho
trimestre liu ba (1,667 toneladas ) inklui kafe arabika (808 toneladas ), kafe robusta (149
toneladas ), kamii (179 toneladas ), no nuu maran (155 toneladas ).
8. Ministeriu Finansa (MF) alfandega relata katak total importasaun foos tun signifikante
husi 19,200 toneladas iha trimestre liu ba to’o 9,725 toneladas iha trimestre ida ne’e
husi setor privadu no governu
9. Atendementu labarik sira iha postu saude iha trimestre ida ne’e tun oitoan husi 39% iha
trimestre liu ba to’o 34% iha trimestre ida ne’e.
10. Total persentajen labarik sira menus todan iha trimestre ida ne’e kuaze 18% durante
trimestre ida ne’e, husi 18% labarik sira menus todan, iha 14%, menus todan moderadu
no 4% menus todan severu.
11. MCIA relata katak 127 toneladas distribuisaun foos iha merkadu nasional no subnutrisaun husi foos importasaun.
12. Durante trimestre daruak, governu distribui ona 286 toneladas ba ajuda humanitarian
ne’ebe distribui husi MSS (200 toneladas) no MCIA husi foos importasaun (86
toneladas).
13. Trimestre ida ne’e, ME relata katak total estudante rejistu iha 350,305 husi eskola 1,546
ne’ebe inklui eskola pre-eskolar no ensino baziku husi eskola privadu, publiku no eskola
komunidade.
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
7
Food and Nutrition Security Working Group
14. Total alokasaun orsamentu ba programa merenda eskolar ba trimestre ida ne’e iha
$5,211,152.50 ba pre-eskolar ($ 5,017,725.00) no ensinu baziku ($ 193,427.50) ba fulan
Abril no Juñu hodi kobre (49 loron eskola) ba pre-eskolar no 60 loron ba ensino baziku.
Maibe, implementasaun programa merenda eskolar hahu iha fulan Juñu tanba
transferensia orsamentu ba konta bankaria eskola tarde.
15. Presu foos subsidiu husi governu halo distribuisaun iha distritu tolu deit mak henesan
Dili, Baucau, no Ermera.
16. SEPFOPE relata katak durante trimestre ida ne’e governu Timor-Leste haruka ona (61)
servisu nain ba Korea de Sul hodi servisu iha area Peskas no Fabrika no (20) servisu nain
ba Australia iha area Agrikultura no turismu.
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
8
Food and Nutrition Security Working Group
REKOMENDASAUN HODI FOTI ASAUN PRIORIDADE
Recommended Action
1. Dezenvolve sistema hodi
halo monitoria diak ba
rezerva ai-han no utiliza
produtu lokal ho diak.
2. Dezenvolve Sistema
Monitorizasaun ba
produsaun ai-han iha
MAP
3. Estabelese Sistema
National hodi buka tuir
komoditi ai‐han ba MCIA
no MSS
4. Dezenvolve sistema ida
atu identifika alvu hodi
halao programa
asistensia governu
5. Estabelase strategia
Rezerva ai‐han
6. Aumenta fundus hodi
dezenvolve liu tan no
monitoriza estratéjia
sosa produtu lokal ba
programa merenda
eskolár
7. Hadia efisensia dulas
hare no batar hodi hasae
rekuperasaun husi dulas
8. Verifika dadus apoio
humanitaria
Task Force Analysis
Instalasaun sistema monitorizasaun kualidade rezerva ai-han mak sai
fundamental atu fornese avizu antisipada ba posibilidade rezerva ai-han
lakon no aat; sistema ida ne’e ho intensaun atu redus ai-han lakon ne’ebe
a’as liu iha armazen. Repete Rekomendasaun husi tinan 2011 no 2012 iha
relatoriu trimestral.
MAP husu fundus ba Peskiza Nasional ba Utilizasaun Rai no atu estabelese
Monitorizasaun Ai‐han Nasional no Sistema Assesmentu Ai‐han ne’ebe sei
fornese informasaun forte iha kada trimestre ba produsaun ai‐han. Repete
Rekomendasaun husi tinan 2011 no 2012 iha relatoriu trimestral.
Importante liu atu repete dala ida tan ba trimestre ida ne’e katak diak liu
governo aloka fundus ne’ebe presija (USD 38,000) hodi halo instalasaun
Sistema Nasional buka tuir komoditi ai‐han ba MCIA no MSS ba sistema
distribuisaun foos hodi asegura konsistente no regular atual dadus ba
seguransa ai‐han nasional. Repete Rekomendasaun husi tinan 2011 no
2012 iha relatoriu trimestral.
Presija tau alvu ba asistensia governu. Ida ne’e signifika presija halo
revizaun ba politika governu nian konaba suporta humanitaria. Governu
nia Programa no asistensia ba komunidade atual atu efetivu liu hodi redus
inseguransa ai‐han no malnutrisaun liu husi revizaun hamutuk husi
ministeriu ida‐idak konaba dadus vulneravel. Repete Rekomendasaun husi
tinan 2011 no 2012 iha relatoriu trimestral.
Estratejia atu rezerva ai‐han ho quantidade 19,000 toneladas tenke
mantein nafatin hodi fornese ai‐han 7.5kg kada fulan ba 30% husi total
populasaun durante fulan 3 karik iha dezastre maka’as ka merkadu la
disponivel (hamenu no distribuisaun ai‐han presija tempu minimu fulan
3)– Repete Rekomendasaun husi tinan 2012 iha relatoriu trimestral.
Estratejia sosa produtu lokal iha ona etapa implementasaun; maibe xave
koordenasaun entre MAF no MCIE seidauk lao. Ida ne’e importante katak
programa merenda eskolar fo fundus ba monitorizasaun inter‐ministerial
ba impaktu nutrisaun no asesu ai‐han, no lina koordenasaun ba ministeriu
sira (ME, MAF, MS, MCIA) Repete Rekomendasaun husi tinan 2012 iha
relatoriu trimestral.
Valór media rekuperasaun bele hasae husi 60% too 66% liu husi
implementasaun ekipamentu tahek ho diak no efisiensia hodi dulas.
Motivasaun husi setor privadu nia involvimentu ne’ebe ativu sei redus
programa sosa produtu ai‐han lokal “povu kuda governu sosa” ba gastus
hodi dulas sosa hare no batar local. Repete Rekomendasaun husi tinan
2012 iha relatoriu trimestral.
Verifikasaun dadus ne’e esensial liu atu hatene katak suporta governu ba
humanitarian atinji duni sira nia alvu, too iha alvu benefisiariu no karik
fornesementu responde populasaun vulneravel nia nesesidade. Aumenta
alokasaun orsamentu ba operasional suporta sei sai opsaun diak liu atu
hadia mekanismu verifikasaun MSS – DNAS. Repete Rekomendasaun husi
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
9
Food and Nutrition Security Working Group
Recommended Action
9. Hadia
Koordenasaun
entre Diresaun Nasional
Karantina
no
Bioseguransa
no
Alfandega
10. Aumenta area kobertura
area ba koleksaun dadus
importasaun
Task Force Analysis
tinan 2012 iha relatoriu trimestral.
MAF Diresaun Nasional Kuarentena no Bioseguransa no MoF Diresaun
Nasional ba Alfandega iha dadus ba importasaun, maibe dadus husi
diresaun rua ne’e dalaruma la hanesan bainhira halo analisa ba situasaun
geral ba importasaun. Iha Rekomendasaun katak kolaborasaun no
koordenasaun metin ne’e nesesidade tebes ba diresaun rua ne’e. Repete
Rekomendasaun husi tinan 2012 iha relatoriu trimestral.
Alfandega relata deit dadus importasaun ai-han iha fatin ida deit (iha
portu). Atu fornese dadus ne’ebe diak konaba importasaun ai-han iha
Timor-Leste, iha rekomendasaun karik Alfandega bele rekolla mos dadus
importasaun ne’ebe liu husi air portu, Batugade, Oecusse (Oesilo no
Sakato). Rekomendasaun repete huri relatoriu Trimestre 4 tinan 2012.
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
10
Food and Nutrition Security Working Group
BALANSU AI-HAN NASIONAL
Analiza jeral ba situasaun seguransa ai-han nasaun bazeia ba kalkulasaun nasional ba
rekerimentu foos no batar annual, kompara ba projeksaun produsaun sereal domestiku anual,
rezerva governu ne’ebe eziste, utilizasaun seluk ba ai-han (fini nohahan animal), lakon ba post
kolleita. Kalkulasaun konsumu nasional bazeia ba rekerimentu konsumu per kapita kada tinan
iha 106 kg ba foos, 67 kg batar no estimasaun populasaun hamutuk ema nain 1,212,110
(Fontes: Standard Living Survey Timor-Leste tinan 2008).
Tabela 1: Balansu Ai-han Nasional ba periodu fulan Abril 2014 to’o Marsu 2015
Foos
Batar
Total disponibilidade husi rekursu domestiku
67,505
Rezerva hahu 1/
11,012
Projeksaun previun Produsaun ba epoka prinsipal2 /
51,358
102,473
Projeksaun previun Produsaun ba epoka segundu
5,135.8
10,247
Total utilizasaun
139,325
119,880
Uza ba konsumu 3/
128,484
81,211
Rekerimentu fini 4/
570
2,174
Uza ba hahan animal 5/
Lakon ba Post kolleita 6/
112,721
16,000
10,272
20,495
-71,820
-7,159
71,820
7,159
Targetu taka rezerva 7/
Defisit/Surplus
Rekerimentu Importasaun/atu kobre ho ai-han seluk
1/ Reserva husi governu (dadus husi MCIA) deit to'o iha fulan Marsu 2014
2/ Estimasaun valor dulas hare ba foos iha persentu 60
3/ Bazeia ba 106 kg kada tinan/kada ema ba konsumu foos no 67 kg kada tinan/kada ema ba konsumu batar no total
populasaun 1,212,110 iha tinan 2014, tuir estimasaun sensus populasaun 2010 ho populasaun 1,066,409 + 2.41%
aumenta kada tinan.
4/ Tuir dadus husi Diresaun Nasional Agrikultura no Hortikultura (DNAH) MAP, padraun uza fini: hare 25-35 kg/ha,
batar 40-50 kg/ha.
5/ Laiha dadus ne’ebe disponivel konaba utilizasaun ba hahan animal. Maibe, ida ne’e iha
konprensaun katak 60% valor dulas husi hare kalkula ona no 6% restu ne’ebe hamutuk ho kulit sei
fo ba animal. Batar, normalmente utiliza ba hahan animal, maibe ba hahan manu deit mak kalkula,
bazeia ba MAP nia padraun ba valor konsumu
6/ MAP halo estimasaun 15-20% lakon ba post kolleita ba hare no batar.
7/ Karik mos inklui rezerva kontizensia
Tinan ida ne’e ho estimasaun populasaun hamutuk ema nain 1, 212,110, Timor-Leste presiza
foos ho montante 128,484 toneladas no batar 81,211 toneladas ba konsumu humanu. Inklui
utilizasaun seluk ba ai-han hanesan fini no hahan animal nasaun presiza foos 139,325 toneladas
no 119,880 toneladas batar. Ai-han lakon ba post kolleita masimu iha Timor-Leste kuaze 20%,
ne’ebe signifika redusaun sereal husi total produsaun domestiku 10,272 toneladas foos no
20,495 toneladas ba batar. Konsidera sira ne’e hotu, estimasaun inisiu ba defisit sereal kuaze
78,979 toneladas (71,820 toneladas ba foos no 7,159 toneladas ba batar), ne’ebe sa’e 11%
husi 71,317 toneladas tinan uluk.
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
11
Food and Nutrition Security Working Group
Atu antisipa menus ai-han, planu importasaun ai-han no tempu distribuisaun ba merkadu tenke
reve, sujere atu tau prioridade ba distritu sira ne’ebe produsaun sereal tun (batar no hare) no
area ne’ebe numeru malnutrisaun aas. Iha tempu ida ne’e, projeksaun importasaun ai-han iha
78,979 toneladas (71,820 toneladas ba foos no 7,159 toneladas ba batar).
DADUS SUPORTA NE’EBE MINISTERIU SIRA HATAMA
Ministeriu Finansan (MF) – Indise Presu Konsumu no Indise Presu Ai-han
Tabela 1: Mensalmente IPK no FPI – trimestre rua ba tinan 2014
Indise Presu Konsumu
Timor – Leste
Abril - Juñu 2014
Indise Presu Konsumu Timor-Leste
Grupu IPK Hotu
Grupu Horu la Inklui uma
1. Ai-han no Bebidas laos alkohol
2. Alkohol no Tabaku
3. Ropa no sapatu
4. Uma
5. Ekipamentu, Ekipamentu umakain no manutensaun
rotina ba uma nian
6. Saude
7. Transporte
8. Komunikasaun
9. Rekreasaun no Kultura
10. Edukasaun
Marsu 2013
To’o
Abril 2014
% mudansa
0.1%
Mensal
Abril 2014
To’o
Maiu 2014
% mudansa
-0.8%
Maiu 2014
To’o
Juñu 2014
% mudansa
-0.3%
0.1%
-0.9%
-0.4%
0.2%
-0.8%
-0.5%
0.0%
-3.4%
0.5%
0.3%
0.0%
0.0%
0.1%
0.0%
-0.2%
-0.1%
-3.3%
0.4%
0.0%
0.0%
0.0%
0.0%
0.3%
0.0%
0.0%
0.0%
-0.2%
0.0%
0.0%
0.2%
0.0%
0.0%
0.0%
Grupu IPK hotu sa’e ho 0.1% iha Abril 2014, no tun durante fulan Maiu no Juñu 2014 ho -0.8%
no -0.3%.
MUDANSA JERAL IPK
Durante fulan abril presu sa’e signifikante husi ai-han no bebidas laos alkohol (0.2%), ho
kresimentu prinsipal iha foos (0.3%), naan (0.4%), no modo (0.1%). Ropa no sapatu mos sa’e
(0.3%).
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
12
Food and Nutrition Security Working Group
Iha fulan Maiu, grupu IPK hotu tun ho (-0.8%) Maiu 2014, kompara ho kresimentu ho (0.1%)
Abril 2014. Presu kuaze tun signifikante iha fulan ida ne’e ba ai-han no bebidas laos alkoholika (0.8%), ho redusaun prinsipal husi naan (-3.5%), foos (-0.7%), no masin midar, bani been,
cokolate no sasan midar (-3.3%). Alkohol no tabaku tun (-3.4%) ho kontribusaun maka’as husi
redusaun tabaku nian (-5.0%). Kresimentu presu iha fulan ida ne’e mai husi transportasaun
0.3%) ho kresimentu prinsipal husi servisu trasportasaun (0.9%).
Iha fulan Juñu, grupu IPK hotu tun -0.3% iha fulan Juñu 2014, tuir mai tun husi -0.8% iha Maiu
2014. Presu tun signifikante barak iha tinan ida ne’e husi ai-han no bebidas laos alkoholika (0.5%), redusaun prinsipal husi foos (-2.0%); no masin midar, bani been, cokolate no sasan midar
(-4.2%); no bee mineral, bebidas, ai-fuan no jus modo (-5.9%). Presu tun ida ne’e kontribui husi
presu modo ne’ebe sa’e (1.3%). Alkoholika no tabaku tun (-0.5%) ho tabaku (-0.5%) no
alkoholika tun (-0.4). presu n’ebe signifikante iha fulan ida ne’e mai husi hadia uma,
ekipamentu uam nian, ekipamentu uma nian no manutensaun rutina uma nian (0.4%)
Tabela 2: Annual IPK no FPI – trimestre rua 2014
Indise Presu Konsumu
Timor – Leste
Abril - Juñu 2014
Indise Presu Konsumu Timor-Leste
Grupu IPK Hotu
Grupu Horu la Inklui uma
1. Ai-han no Bebidas laos alkohol
2. Alkohol no Tabaku
3. Ropa no sapatu
4. Uma
5. Ekipamentu, Ekipamentu umakain no manutensaun
rotina ba uma nian
6. Saude
7. Transporte
8. Komunikasaun
9. Rekreasaun no Kultura
10. Edukasaun
Abril 2013
To’o
Abril 2014
% mudansa
1.4%
Annual
Maiu 2013
To’o
Maiu 2014
% mudansa
0.3%
Juñu 2013
to ‘o
Juñu 2014
% mudansa
-0.6%
1.5%
0.3%
-0.7%
1.5%
0.0%
-1.2%
4.9%
1.3%
0.8%
2.3%
2.3%
1.6%
1.5%
1.3%
0.9%
2.2%
-1.2%
-0.8%
1.8%
1.8%
1.9%
-0.7%
0.8%
0.4%
-0.6%
-6.1%
-6.3%
7.1%
7.1%
7.3%
1.2%
1.2%
1.2%
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
13
Food and Nutrition Security Working Group

Grupu IPK hotu sa’e 1.4% husi tinan ida nian to’o Abril 2014, kompara ba 1.8% husi tina
ida nian to’o Marsu 2014.
 Grupu IPK hotu sa’e 0.3% husi tinan ida nian to’o Maiu 2014, kompara ba 1.4% husi
tinan ida nian to’o Abril 2014.
 Grupu IPK hotu sa’e (-0.6%) husi tinan ida nian to’o Juñe 2014, kompara ba (0.3%) husi
tinan ida nian to’o Maiu 2014.
Ministeriu Finansas – Alfandega Relata Importasaun Ai-han
Tabela 3: Estatus Importasaun, tuir Fulan
No
Deskrisaun
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Foos
Fore Keli
Supermi matak
Foos uut
Batar uut
Ai-fuan Fresku
Naan Manu tomak Jeladu
Ikan Jeladu
Manu tolun
Susu ben no Krime
Fore, fresku
Batar (la inklui) Fini
Masin Midar
Total
Abril
8,954.28
11.21
839.64
0.13
0.16
4.98
19.42
65.83
4.00
9,899.64
Maiu
639.95
6.53
450.07
1.81
0.04
2.83
481.74
14.37
106.82
0.15
3.53
1,707.85
Juñu
130.56
10.84
576.93
24.48
0.20
5.81
85.61
38.00
44.49
5.20
6.96
929.07
Total
Importasaun ba
Q2
9,724.80
28.58
1,866.64
26.41
0.39
13.62
586.77
52.37
217.13
9.35
10.49
12,536.56
Fontes: ASYCUDA Ministeriu Finansas, Alfandega, Jullu 2014
Jeralmente, iha kresimentu importasaun ai-han durante trimestre rua tinan 2014 kompara ba
trimestre hanesan iha tinan 2013. Total importasaun trimestre ida ne’e iha 12,547 toneladas ,
ne’ebe aas kompara ba importasaun trimestre hanesan iha tinan uluk ho total importasaun
5,622 toneladas .
Trimestre ida ne’e, total importasaun foos aas ho montante (9,725 toneladas) kompara ba
trimestre daruak tinan 2013 ho toal 3,010 toneladas. Tabela 2 hatudu katak importasaun foos
konsentra iha fulan April ho montante 8,954 toneladas.
Foos maintain nafatin iha pozisaun aas ba importasaun ai-han iha trimestre ida ne’e, maibe
posizaun aas ba daruak kontibui husi supermie matak ho montante 1,876 toneladas .
Ministeriu Komersiu, Industria no Ambiente (MCIA) – Unidade Seguransa Ai-han
Governu Timor-Leste liu husi Ministeriu Komersiu, Industria no Ambiente (MCIA) relata katak
durante trimestre ida ne’e laiha importasaun foos husi governu. Maibe, MCIA distribui ona foos
ho total 3,565 toneladas ba ajuda humanitaria no komersiu durante trimestre ida ne’e ba iha
merkadu nasional no sub-nasional no ba vendedor inklui transferensia foos ba Ministeriu
Edukasaun (3,134 toneladas), Ministeriu Sosial Solidaridade (217toneladas).
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
14
Food and Nutrition Security Working Group
Tabela 3 hatudu katak to’o iha fulan Marsu restu rezerva foos kuaze 9,753.7 toneladas
disponivel iha armazen MCIA Tibar. Dala ida tan, membru grupu traballu KONSSANTIL
rekomenda ba MCIA atu konfirma karik rezerva ida ne’e atu asegura remondasaun nasional
konaba Stratejia Reverva Ai-han hodi kobre 30% husi populasaun ba periodu fulan 3 durante
menus ai-han. Selae, rezerva husi foos restu bele konsidera hanesan rezerva sereal foun ba
tinan tuir mai.
Tabela 4: Importasaun Governu no Rezerva Ai-han
Utilizasaun Foos (t)
Rezerva tuan Importatio
Ajuda
to’o Marsu
n durante Ba faan
Humanitaria
(Foos
2014) (t)
Q2(t)
subsidiu )
9,753.7
0
126.75
85.91
Ajuda ba
ME/MSS
(t)
Lakon/
aat (t)
Rezerva
foun to’o
Junu,
Fatin
rezerva
2014)(t)
3,351
-
9,590
Armazen
MCIA iha
Tibar
* Atual Jullu 2015
Figura 1: Utilizasaun Foos, kada Fulan
MSS
ME
Ajuda Humanitaria
Komersial
2,639
3,000
2,000
1,000
23 180 6
69
86
10 8
108 315 70 50
Abril
Maiu
Junu
Fontes: Atividades Fundusa Seguransa Ai-han (FSA-MCIA) Jullu 2014
Distribuisaun foos guvernu nian ba trimestre ida ne’e konsentra durante fulan Maiu
partikularmente uza hodi suporta programa merenda eskolar, maibe ba komersial ajuda
humanitaria aas iha fulan Juñu.
Governu distribui foos ho total 127 toneladas iha trimestre ida ne’e, ne’ebe tun kompara ba
3,429 toneladas foos ne’ebe iha merkadu national no sub-nasional ba trimestre daruak iha
tinan 2013, tanba trimestre ida ne’e tama ona period kolleita batar no hahu atu kolleita hare.
Maibe durante trimestre ida ne’e maioria husi foos governu kuaze 88% (3,134 toneladas )
distribui ba ministeriu Edukasaun hodi suporta programa merenda eskolar. Iha parte seluk
MCIA kontinua distribui foos hodi responde humaniataria ne’ebe separadu ho distribuisaun
foos ba programa humanitarian husi MIisteriu Sosial Solidaridad (MSS). Trimestre ida ne’e,
MCIA distribui ona foos ho total 86 toneladas (2%) ba programa ajuda humanitarian.
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
15
Food and Nutrition Security Working Group
Figura 2: Utilizasaun Foos Governun nian
Ajuda Humanitaria
MSS
2% (86 T)
Komersial
6% (217 T)
4% (127 T)
ME
88% (3,134 T)
Fontes: Atividades Fundusa Seguransa Ai-han (FSA-MCIA) Jullu 2015
Durante trimestre ida ne’e MCIA relata katak laiha foos ne’ebe lakon no aat iha armazen,
ne’ebe diak liu kompara ho trimestre liu ba. Tanba ne’e, membru Grupu Traballu KONSSANTIL
rekomenda nafatin atu prepara sistema monitorizasaun ne’ebe diak hodi redus estragus foos
no aat iha armazen hdi promove efetividade programa oprasaun.
Grupu Traballu KONSSANTIL sujere maka’as atu reve planu no sistema distribuisaun hodi
asegura katak area prioridade ne’ebe hetan foos mak area sira ne’ebe vulneravel ba
inseguransa ai-han no relata katak iha frekuensia malnutrisaun aas.
MCIA – Departamentu Sosa Produtu Lokal (Programa Povu Kuda Governo Sosa)
Ministeriu Komersiu, Industria no Ambiente (MCIA) relata katak durante trimestre ida ne’ebe
governu la sosa produtu lokal. Ida ne’e hanesan ho situasaun trimestre haat iha tinan 2013. Ho
nune’e, Departamentu Sosa Produtu Lokal iha MCIA foka liu ba distribui komoditi balu ne’ebe
hanesan rezerva ai-han ba orfanatu, instituisaun relijiozu no familia vulneravel sira.
Programa governu nian hodi sosa produtu lokal tuir lolos atu fornese kanal merkadu ba
agrikultor sira atu faan sira nia produtu ne’ebe surplus. Programa ne’e mos fo vizaun hodi
hasa’e agrikultor sira nia motivasaun atu hasa’e produsaun domestiku liu husi fornesementu
oportunidade merkadu. Hanesan ho tinan liu ba, produsaun lokal la atinji rekerimentu konsumu
nasional Timor-Leste, ho nune’e depende ba importasaun atu kobre defisit ai-han.
Durante trimestre ida ne’e MCIA distribui deit komoditi rua ba merkadu nasional no subnasional mak hanesan foos (25.23 toneladas), koto (0.7 toneladas) no batar lokal (0.4
toneladas), maibe distribuisaun ai-han ba humanitaria iha maibe distribuisaun ai-han ba
humanitaria iha 19.4 toneladas ne’ebe inklui batar 6.6 toneladas no 12.8 toneladas koto.
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
16
Food and Nutrition Security Working Group
Tabela 5: Sosa Produtu Lokal, Tuir Komoditi
Komoditi
Foos
Batar Lokal
Rezerva final to’o
Juñu
(T)
747.08
Komersial Q2
(T)
25.23
Humanitaria Q2
(T)
0
Aat
Q2(T)
0
170.88
0
0
1,538.43
18.17
0.38
6.63
0
11.16
27.96
0.68
12.78
0
14.5
197.17
19.41
0.00
1,709.31
Hare
Koto
Rezerva Inisial
(Marsu 2014)
(T)
772.31
2,527.75
Total
Fontes: MCIA/ Prodtu Lokal
2,311.17
MCIA mos iha armazen seluk husi Dili no Maliana, ne’ebe MCIA iha adisional armazen iha
Maubise ne’ebe hodi kobre produtu lokal husi distritu haat mak hanesan distritu Manufahi,
Ainaro, Covalima no Aileu.
Ministeriu Edukasaun (ME) – Programa Merenda Eskolar
Iha trimestre ida ne’e, Ministeriu Edukasaun (ME) hahu implementa programa merenda eskola
iha eskola publiku, eskla privadu, Dioseze no eskola komunudade ba nivel pre-eskolar no ensino
baziku iha distrito 13. Ministeriu Edukasaun (ME) sei kontinua distribui osan ($0.15/kada
estudante/loron) no fornese foos husi MCIA. Maske nune’e, Ministeriu Edukasaun iha ona
planu atu hasa’e alokasaun osan kada estudante husi $.15 to’o $0.25 durante trimestre
dahuluk, maibe planu ida ne’e la konsege implementa tanba aprovasaun orsamentu tarde.
Tanba ne’e, $0.25 sei implementa durante trimestre daruak iha tinan 2014. Osan ida ne’e ho
intensaun atu sosa modo no tempeirus iha merkadu lokal. Atu hadiak efisiensi, promove ai-han
nutritivu no redus kustu operasioal mak sai razaun prinsipal ne’ebe esforsa ME atu deside
desentralizasaun prosesu aprovizionamentu. Ministeriu Edukasaun iha komitmentu atu atinji
rezultadu diak no impaktu husi programa merenda eskolar partikularmente atu kontribui ba
kresimentu status nutrisaun labarik sira nian. Objetivu daruak husi ME mak atu promove
motivasaun agrikultor sira hodi hasae produsaun ai-han lokal atu kontribui ba ekonomia lokal
ne’ebe avansadu iha Timor Leste.
Iha trimestre ida ne’e, ME relata katak iha total estudante 350,305 mak rejistu husi eskola
hamutuk 1,546 ne’ebe inklui eskola pre-eskolar no ensinu baziku husi eskola privadu no eskola
publiku. Estudante sira ne’e hanesan benefisiariu ba programa suplementariu ai-han.
Iha adisaun numeru eskola no estudante iha trimestre dahulu ho trimestre ida ne’e iha
mudanza tanba dadus numeru eskola no estudante ne’ebe relata iha trimestre dahuluk sei
projeksaun no sei uza dadus 2013 hodi distribui foos no osan ba merenda eskolar. Nune’e mos
iha numeru aumenta tanba loke eskola foon no eskola filial balu muda sai sentru.
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
17
Food and Nutrition Security Working Group
Tabela 6: Numeru Estudante ne’ebe sai benefisiariu ba programa merenda eskolar, tuir Distritu
Numeru Eskola
Ditrittu
Numeru Estudante
Publiku
Preeskolar
Aileu
71
21
3
95
Ainaro
79
14
6
99
Baucau
99
9
67
Bobonaro
134
37
Covalima
85
Dili
Dioseze
Komuni
dade
Total
Eskola
Publiku
Dioseze
Komuni
dade
Total
Estudante
Total alokasaun
orsamentu ($)
872
752
14,698
$
218,072.00
18,937
584
1,459
20,980
$
313,094.00
183
22,130
715
13,131
37,446
$
559,723.75
10
181
27,582
2,078
1,732
31,392
$
465,165.50
20
11
116
17,417
767
2,107
20,291
$
302,255.75
65
47
16
144
46,696
4,147
9,932
66,811
$
990,760.75
Ermera
123
11
5
139
37,476
584
734
38,794
$
580,304.00
Lautem
79
13
4
96
20,105
1,183
1,269
22,557
$
335,101.75
Liquisa
58
30
7
96
16,676
1,183
1,465
19,438
$
288,316.75
Manatuto
68
9
5
82
13,058
686
1,021
14,765
$
219,588.50
Manufahi
69
29
6
104
14,490
1,186
1,704
17,380
$
257,438.50
Oecusse
68
5
7
80
17,870
325
1,710
19,905
$
297,681.25
Viqueque
93
31
7
131
21,763
1,480
2,605
25,848
$
383,650.00
276
154
287,274
15,790
39,621
350,305
$ 5,211,152.50
1,091
8
16
1
25
1,546
13,074
Preeskolar
1,470
6,036
114
7,620
Fontes: Ministeriu Edukasaun
Tabela 6 hatudu total numeru estudante ne’ebe rejistu hodi sai benefisiariu ba programa
suplementariu ai-han no total orsamentu ne’ebe Ministeriu Edukasaun aloka hodi suporta
programa merenda eskolar iha eskola. Ministeriu Edukasaun relata total numeru eskola kuaze
1,546 husi eskola privadu no eskola publiku inklui eskola pre-eskolar no ensino baziku ne’ebe
sei hetan osan no foos nudar benefisiariu programa suplementariu mak estudante nain
350,305.
Alokasaun orsamentu ba programa merenda eskolar partikularmente hodi sosa modo lokal
durante fulan Abril to’o Juñu ne’ebe sei kobre (49 loros eskola) ba pre-eskolar no 60 loron
eskola ba ensino baziku. Total alokasaun orsamentu kuaze $5,211,152.50 ba eskola pre-eskolar
($ 5,017,725.00) no ensino baziku ($ 193,427.50).
ME hato’o katak iha tinan ida ne’e ME sei mobilize grupu estudante sira nia ina-aman ka
kompania lokal ne’ebe prepara ai-han. Ho nune’e kualidade ai-han sei diak ba labarik sira no iha
tempu hanesan hadiak mestri sira nia tempu atu hanorin labarik sira no fornese kualidade
hanorin diak. Tanba ne’e, ME enkoraza agrikultor sira atu hasae sira nia produsaun modo hodi
rezolve demanda eskola ba modo no tempeirus. Iha adisaun, ME mensiona katak programa
suplementariu ai-han foun sei uza menú ne’ebe utiliza variedade modo no tempeirus lokal.
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
18
Food and Nutrition Security Working Group
Preukupasaun husi Ministeriu Edukasaun konaba implementasaun programa merenda eskolar
mak limitasaun konaba produsaun modo lokal no rezerva hodi fornese hahan ba estudante sira
durante tinan ida nia laran. Tanba ne'e Ministeriu Edukasaun husu apoiu husi ministeriu seluk
partikularmente ministeriu agrikultura atu suporta agrikultor no grupu agrikultor sira liu husi
trainamentu no subsidiu input hodi produs modo barak iha suco.
Iha adisaun, Ministeriu Edukasaun kontinua hasoru problema iha implementasaun programa
merenda eskolar, partikularmente iha trimestre ida no rua tanba tarde iha aprovasaun
orsamentu no transfere osan ba konta bankaria eskola nian hodi sosa modo. Tanba ne’e,
implementasaun programa merenda eskolar partikularmente ba trimestre II foin hahu iha fulan
Juñu tanba transferensia orsamentu ba konta bankaria eskola tarde.
Ministeriu Saude (MS) – Seguransa Nutrisaun
Relatoriu ida ne’e sumariu informasaun husi servisu saude partikularmente husi servisu
nutrisaun, hanesan parte ida husi relarotiu nutrisaun mensal husi fasilidade saude no atividade
SISCa husi distritu 13, ne’ebe relata husi Ministeriu Saude liu husi Unidade Informasaun
Estatistika Saude iha Diresaun Nasional Planeamentu, Politika no Kooperasaun nia okos iha
Ministeriu Saude atu hatene estatus nutrisaun labarik sira ho idade tinan lima ba futuru, tanba
ne’e presiza suporta no kolaborasaun husi ema hotu no instituisaun atu redus numeru
malnutrisaun iha Timor-Leste.
Figura 3 iha kraik hatudu persentajen status nutrisaun ne’ebe identifika liu husi sukat todan tuir
idade durante trimestre rua (Q2) of 2014. Rezultadu husi analiza iha fiura hatudu katak menus
todan moderadu 14% no menus todan severu 4%. Figura ida ne’e hatudu katak laiha mudansa
konaba status malnutrisaun ba labarik sira ho idade tinan lima mai kraik ba moderadu no
severu iha Timor-Leste.
Figura 3: Estatus Nutrisaun (menus todan) labarik idade tinan 5 mai karaik, Q2, 2014
4%
14%
82%
Todan Normal
Todan Menus Moderadu
Todan Menus Grave
Bazeia ba indikador husi Departamentu Nutrisaun katak labarik sira ho idade tinan lima mai
kraik presiza atu halo monitorizasaun regular konaba situasaun nutrisaun mensal iha fasilidade
saude ka atividade SISCa. Objetivu mak atu kontrola status nutrisaun no avizu antisipada ho
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
19
Food and Nutrition Security Working Group
programa trainamentu konaba malnutrisaun ne’ebe implementa iha fasilidae saude hotu iha
Timor-Leste, bazeia ba protokolu Ministeriu Saude.
Figura 4, hatudu persentajen labarik sira ho idade tinan lima mai kraik ne’ebe mai vizita
fasilidade saude ka SISCa hodi kontrola kresimentu (todan). Dadus husi Q2 hatudu 34% deit
husi total populasaun labarik sira ho idade tinan lima mai kraik ne’ebe mai hodi tetu no 66% la
mai hodi tetu tanba sira nia inan-aman iha servisu importate seluk atu halo mak hanesan kuu
kafe, kuda modo no atividade seluk ne’ebe tuir sira importante liu kompara ho lori sira nia oan
sira atu mai fasilidade saude ka SISCa. Tanba ne’e afeta ba numeru kobertura labarik sirra ho
idade tinan lima mai kraik hodi tetu.
Figura 4: Estatus Nutrisaun Labarik ho idade menus husi tinan 5 mai kraik iha Q2 2014
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
73%
52%
43%
32% 32% 29%
26%
14%
53%
34%
23%
31%
24%
34%
Figura 5, iha kraik hatudu status nutrisaun labarik sira ho idade tina lima mai karaik ne’ebe
kobre durante trimestre 2 tinan 2014 partikularmente ba menus todan moderadu no severu.
Kompara ba trimestre dahuluk, menus todan (moderadu ka severu) ba labarik sira ho idade
tinan lima mai kraik atinji 14% husi total labarik sira ne’ebe vizita fasiliade saude hodi tetu
durante trimestre rua. Numeru distritu ne’ebe nafatin aas mak distritu Oecusse, Baucau no
Bobonaro ne’ebe aas liu 23%.
Figura 5: Distribuisaun labarik sira menus todan moderadu no severu ho idade tinan 5 mai kraik tuir
kada distritu
50%
40%
30%
20%
10%
0%
15%
3%
3% 6%
1% 4% 4% 29% 7%
3%
24% 23% 1%
19%
14%
14%
13%
12% 0%
11%
2%
8% 10%
5%
4%
5%
Menus todan moderadu
4%
14%
Menus todan severu
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
20
Food and Nutrition Security Working Group
Rezultadu hatudu katak valor mediu malnutrisaun tun oitoan partikularmente iha distritu
Oecusse tun ho 6% kompara ho trimestre dahuluk, dezenvolvimentu statu nutrisaun tanba
period koleta batar no hare, tanba ne’e iha nivel umakain iha ai-han ne’ebe sufisiente hodi
konsumu. Figura 6, hatudu proporsaun labarik sira tuir grupu idade bazeia ba stadu nutrisaun
todan normal, menus todan moderadu no menus todan severu.
Rezultadu analiza baseia ba grupu idade, ba fulan 0-23 estatus nutrisaun moderadu no severu
tun kompara ho grupu ho idade fulan 24-59, tanba labarik sira ho idade 0-23 sei fo susuben
exkluzivu, to’o iha fulan 6, hetan ai-han komplementariu no ai-han suplementariu kada fulan no
atensaun barak husi inan aman no familia sira. Maibe ba grupu labarik sira ho idade fulan 24-59
malnutrisaun severu no moderadu tanba menus atensaun husi inan aman no familia no
rekerimentu ai-han ne’ebe la sufisiente.
Figura 6: Estatus todan Labarik (ho idade tinan lima mai kraik), tuir grupu idade
100%
83%
82%
80%
60%
40%
14%
20%
15%
4%
3%
0%
Todan
Normal
menus
todan
moderadu
fulan 0-23
Menus
todan
Severu
Todan
Normal
menus
todan
moderadu
Menus
todan
Severu
Fulan 24-59
Ministeiru Sosial Solidaridade (MSS) – Diresaun Nasional Asistensia Sosial
(DNAS) no Nasional Dezastre Sentru Operasaun (NDOC)
Hanesan ho trimestre liu ba, trimestre ida ne’e, MSS fornese ajuza humanitarian ba nasaun
laran ba individual (ema ne’ebe vulneravel no vitima husi dezastre) ka instituisaun (orfanatu,
Kolegiu, Veteranus, Estudantes, no Ministeriu) ka liu husi projetu servisu ba ai-han liu husi
distribuisaun foos. Durante trimestre ida ne’e MSS distribui ona foos ho total 200 toneladas,
ne’ebe tun kompara ho trimestre liu ba ho total 233 toneladas. Figura 10 iha kraik hatudu
distribuisaun foos kata distritu tuir kada programa.
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
21
Food and Nutrition Security Working Group
Figura 7: distribuisaun foos, tuir Programa
200
200
150
100
50
0
23
2
75
44
22
17
7
6
3
Fontes: Ministerio Sosial Solidaridade
Trimestre ida ne’e, Ministeriu Sosial Solidaridade distribui ona 200 toneladas foos hodi suporta
ba orfanatu instituisaun no suporta familia sira no indivisual sira ne’ebe afeta husi dezastre
durante fulan fulan Abril to’o Juñu. Diferente ho trimestre uluk distribuisaun foos ba programa
ajuda humanitarian kuaze 38% (75 toneladas) uza ba suporta kolegiu tuir mai suporta sentru
regiaun 22% (44 toneladas) no (23 toneladas) ba grupu vulneravel sira.
Iha adisaun, distribuisaun foos ba kolegiu no orfanatu bazeia ba konsumu kilo kalori, tanba ne’e
total distribuisaun foos bazeia ba total estudante ka benefisiariu ho 6 kg/ ema ida/ fulan ne’ebe
ekivalente ho (350-400 kkl) no ba tina ida ne’e sa’e to’o 12 kg/ema ida/fulan. Tanba limitasaun
transporte, MSS halo distribuisaun foos kada trimestre.
Distribuisaun foos husi MSS ba programa humanitarian (200 toneladas) ne’e separadu ho
relatoriu 86 toneladas foos ne’ebe distribui husi MCIA produtu lokal nomos husi importasaun
foos ba objetivu hanesan. Iha relatoriu liu ba, membru Task Force Inter-ministerial rekomenda
atu halo revizaun ba sistema distribuisaun sira ne’e atu hare ba efisiensia opersaun no iha
tempu hanesan asegura katak laiha dupla kalkulasaun ba instituisaun no familai ne’ebe hetan
suporta hanesan ho objetivu hanesan.
Figura 8: Distribuisaun Foos ba Ajuda Humanitaria, kada Distritu
70
60
50
40
30
20
10
0
64
52
15
19
19
1
0
2
10
5
11
1
0
Fontes: Ministerio Sosial Solidaridade
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
Food and Nutrition Security Working Group
Durante trimestre ida ne’e total distribuisaun foos husi MSS ba programa ajuda humanitaria ho
montante 200 toneladas ne’ebe tun kompara ho trimestre liu ba (223.4 toneladas). Maioria
husi distribuisaun suporta foos ba distrito haat mak hensan Distritu Baucau (64 toneladas)
ne’ebe 33% husi total distribuisaun foos, Dili (52 toneladas), Bobonro (19 toneladas) no
Viqueque (19 toneladas). Maibe distrito Aileu, Ermera, no Manatuto nafatin hetan ajuda
humanitariu foos oitoan liu. Nune’e mos iha distritu Covalima no Oecusse lahetan foos husi
ajuda humanitarian ne’ebe distritbui husi MSS.
Hahu husi tinan tolu liu ba, DNAS identifika dezafiu balu ba implementasaun distribuisaun foos
ba ajuda humanitarian no ba programa redi seguransa social seluk ho efektivu no efisiente.
Dezafius sira ne’ebe seidauk rezolve mak hanesan tuir mai ne’e:
 Akurasi dadus husi distritu ladun los
 Alvu benefisiariu ladun klaru (ezemplu, alvu atu simu foos mak idozu no alezadu) maibe
laos alvu benefisiariu mos mai reklama ajuda ne’ebe hanesan.
 Menus ajuda operasional hanesan transportasaun hodi halo verifikasaun no halo peskiza
ba alvu benefisiariu no populasaun ne’ebe simu ajuda.
 Seguransa la sifisiente iha armazen ne’ebe rezulta ema naok komoditi ai-han balu.
 Limitasaun transpote no kombustibel ba distritbuisaun foos.
 Tarde atu responde emerjensia tanba aprovasaun orsamentu ne’ebe tarde.
Ho dezafiu sira ne’e, DNAS halo rekomendasaun hanesan tuir mai:
 Atu dezenvolve sistema lao tuir no verifika distribuisaun foos atu hadia dadus ho koretu.
 Governu tenke defini klaru konaba politika alvu benefisiariu no atu disemina politika
hodi komprende no aseita.
 Atu reve politika ajuda humanitarian katak distribuisaun foos tenke mai husi ministeriu
ida deit hodi halo monitorizasaun ho efisiente no hamenus dupla benefisiariu.
 Atu aumenta alokasaun orsamentu ba apoiu operasional hodi kobre transportasaun ba
verifikasaun survei.
Dezastre Nasional Sentru Operasaun (NDOC)
Uma
hetan
estragus
oitoan
Vitima
Afetadu
AILEU
AILEU
DILI
DILI
MANUFAHI
VIQUEQUE
Uma
hetan
estragus
maka’as
AHIHAN
ANIN BOOT
AHIHAN
ANIN BOOT
AHIHAN
INUNDASAUN
TOTAL
Distritu
Lakon
Eventu
kanek
Tabela 7: Dezastre Prinsipal, kada Distritu
Mate
22
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
1
0
1
0
3
0
10
0
1
0
0
11
1
0
1
0
1
0
3
0
10
0
1
1
96
108
Fontes: NDOC, MSS
Durante Trimestre tolu Diresaun Nasional Sentru Operasaun (NDOC) relata katak iha distritu
haat (4) mak afeta husi dezastre mak hanesan distritu Aileu, Dili, Manufahi no Viqueque
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
23
Food and Nutrition Security Working Group
esperensia no afeta husi anin boot, inundasaun no ahihan uma. Iha adisaun, NDOC relata katak
iha uma tolu (3) ne’ebe hetan estragus maka’as no uma sanolu resin ida (11) hetas estragus
oitoan. NDOC mos konfirma katak iha familia hamutuk atus ida ualu (108) mak afetadu, nune’e
mos iha relatoriu ida ne’e identifika katak ema nain tolu mak sai vitima husi dezastre ida ne’e.
Diresaun Nasional Sentru Operasaun (NDOC) relata katak durante trimestre ida ne’e iha kauza
dezastre oin tolu mak hanesan anin boot, Inundasaun no ahí-han. Numeru estragus uma
ne’ebe maka’as husi anin boot aas liu iha distritu Aileu ho total 10. Maibe numeru familia
afetadu aas iha distritu Viqueque (96) husi inundasaun.
Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP) – Figura Produsaun no Importasaun Aihan
Projeksaun preliminariu husi MAP bazeia ba distribuisaun fini hatudu katak total area
kultivasaun hare ba epoka prinsipal iha tinan ida ne’e ho total area 27,263 hetares. Ba batar,
MAP relata katak total area estimasaun ba kultivasaun batar iha epoka prinsipal tina ida ne’e
iha 36,961 hetares, ho produtividade 2.81 toneladas kada hetar, tanba ne’e estimasaun final
produsaun batar ba epoka prinsipal atinji 102,473 toneladas husi area kolleta 36,486 hetares.
Tabela 8 iha kraik aprezenta estimasaun final produsaun kada distritu ne’ebe relata husi
Diresaun Nasional Agrikultura no Hortikultura (DNAH) husi MAP katak tinan ida ne’e distritu
ne’ebe sai produsaun prinsipal mak distritu Bobonaro, Oecusse, Covalima, Baucau no Manufahi
maibe distrito Ainaro, Dili, Aileu, Lautem no Manatuto mak distrito ne’ebe produz kiik.
Tabela 8: Estimasaun Final Produsaun Batar ba Epoka Prinsipal
Distritu
Aileu
Ainaro
Baucau
Bobonaro
Covalima
Dili
Ermera
Lautem
Liquisa
Manatuto
Manufahi
Oecusse
Viqueque
Total
Area Potensial
(Ha)
13,000
9,000
16,000
25,477
56,113
3,200
6,126
20,000
5,000
19,896
10,000
19,435
12,500
215,747
Area
Kultivasaun
(Ha)
1,655
647
2,237
8,490
6,352
1,008
1,813
992
1,876
1,119
1,336
7,761
1,677
36,961
Area Kolleita (Ha)
1,607
646
2,237
8,450
6,352
705
1,729
992
1,876
1,119
1,336
7,761
1,677
36,486
Produtividade
(t/ha)
2.13
2.16
3.39
3.61
1.32
2.31
2.86
3.85
2.60
3.36
3.78
2.91
2.72
2.81
Total Produsaun (t)
3,428
1,396
7,582
30,481
8,385
1,631
4,944
3,817
4,879
3,760
5,051
22,563
4,558
102,473
Fontes: Diresaun Nasional Agrikultura no Hortikultura (DNAH)
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
Food and Nutrition Security Working Group
Tabela 9: Projeksaun Previu Produsaun hare Epoka Prinsipal
Area
Potensial
(Ha)
776
6,076
14,423
7,662
5,615
150
2,419
3,864
1,866
12,731
9,942
5,705
9,793
81,022
Distritu
Aileu
Ainaro
Baucau
Bobonaro
Covalima
Dili
Ermera
Lautem
Liquisa
Manatuto
Manufahi
Oecusse
Viqueque
Total
Area Kultivasaun Produtividade
(Ha)
(t/ha)
485
4.1
259
4.3
9,782
3.1
2,685
3.8
3,830
3.6
80
3.0
1,890
3.1
906
2.6
250
3.6
1,403
3.2
144
2.6
2,316
1.6
3,233
3.1
27,263
3.1
Total
Produsaun (t)
1,989
1,106
30,520
10,122
13,788
240
5,936
2,374
910
4,419
367
3,706
10,119
85,596
Ekivalente ho
foos (t)
1,193.1
663.6
18,311.9
6,073.5
8,272.8
144.0
3,561.5
1,424.2
546.0
2,651.7
220.3
2,223.4
6,071.6
51,358
Fontes: Diresaun Nasional Agrikultura no Hortikultura (DNAH)
Projeksaun previu husi Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP) tau produsaun sereal domestiku
(batar no hare) ba tinan 2014/15 iha 230,941 toneladas, kompostu husi 138,375 toneladas husi
batar no 92,566 toneladas husi hare. Ho estimasaun kresimentu populasaun to’o ema nain
1,212,110 iha tinan ida ne’e, rekerimentu estimasaun sereal (batar no foos) ba konsumu
humanu ho montante 128,484 toneladas ba foos no 81,211 toneladas batar. Tanba ne’e, sereal
(batar no foos) iha espektasaun surplus ho montante 32,076 toneladas ba periodu 2014/15.
Maibe, bainhira tau iha kalkulasaun hotu konaba estimasaun ai-han lakon durante post kolleita
kuaze 15-20% no utilizasaun ba ai-han seluk hanesan finis no hahan animal, estimasaun
rekerimentu annual to’o 256,951 toneladas, ne’ebe signifika katak iha deficit 16,375 toneladas.
Figura 9: Importasaun Ai-fuan durante Trimestre rua Tinan 2014
293
300
250
200
0
0
0
Derok kiik
Longan
Has
Mangustaun
Melon
Nephelium
16 0
0
0
4
0
0
1
Salak
0
Winter melon
3
Water Chesnut
0
Strawberry
4
Rock Melon
1
Rambutan
0
Rasbery
3 13 0
Derok
0
Kiwi
0
Honeydew
50
Uvas
91
Bluberry
100
Husi
150
156
Total
Pear
Sabraka
Goiabas
Ai-fuan Dragon
0
Masan
24
Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
25
Food and Nutrition Security Working Group
Trimestre ida ne’e, Diredaun Nasional Quarantina no Bio-seguansa (DNQB) relata katak
importasaun ai-fuan sa’e fila fali husi 94 toneladas durante trimestre liu ba to’o 293 toneladas
iha trimestre ida ne’e. Maibe, maioria husi importasaun ai-fuan kontinua husi masan, sabraka,
pears, uvas, strawbery no derok. Iha trimestre ida ne, 91 toneladas kontribui husi masan, 156
toneladas husi sabraka, 13 toneladas husi uvas no 16 toneladas husi pear ne’ebe importa.
Figura 10: Nasaun sira ne’ebe Timor-Leste Importa Ai-fuan durante Trimestre rua Tinan 2014
40
35
30
25
20
15
10
5
0
38
20
9
4
4
0
0
1
1
0
1
7
2
1
3
1
0
0
Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014
Trimestre ida ne’e, relatoriu hatudu katak 38 tonnnes husi importasaun ai-fuan mai husi China,
20 toneladas mai husi USA, 8.7 toneladas mai husi Fransa, 9 toneladas husi Afrika de Sul, 4
husi Australia, 4 toneladas husi Egyptu, no 3 toneladas husi Turkey. Restu ai-fuan seluk importa
husi Chile, India, Indonezia, Italia, Korea de Sul, Malayzia, Pakistan, Vietnam, Thailandia, Filipina
no Peru.
Maioria importasaun ai-fuan mai husi China mak masan (33.6 toneladas), no sabraka (1.8
toneladas). Maibe maioria importasaun ai-fuan husi USA mak masan (9 toneladas), sabraka (1.4
toneladas), uvas (4.9 toneladas ) no Strawberry (3.6 toneladas ).
Figura 11: Importasaun Modo durante trimestre rua tinan 2014
237
250
194
200
150
100
58
50
- 0 2 2 4
14
26
3 1 0 0 0 0 0 3 0 0 0 1 1 0 0 0
0 0 0 0 6
0 3 1
0 3 0 0
-
Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
26
Food and Nutrition Security Working Group
Trimestre ida ne’e, total importasaun modo oi-oin iha 506 toneladas, ne’ebe tun oituan
kompara ba trimestre dahuluk, husi 566 toneladas (trimestre liu ba) to’o 560 toneladas
(trimestre ida ne’e). maioria husi komoditi ne’ebe importa mak fehuk ropa (194 toneladas ),
fore keli (237 toneladas ), lis mean (58 toneladas ), lis bombay (26 toneladas ), Senoura (24
toneladas ) no batar funan (31 toneladas ). Trimestre ida ne’e, importasaun fehuk ropa iha (194
toneladas ) ne’ebe tun signifikante kompara ho trimestre liu ba (272 toneladas ). Maibe
importasaun fore keli sa’e signifikamente husi 28 toneladas (trimestre liu ba) to’o 237
toneladas trimestre ida ne’e, importasaun lis mean sa’e oitoan husi 52 toneladas (trimestre
liu ba to’o 58 toneladas (trimestre ida ne’e).
Figura 12 hatudu katak maioria importasaun modo (247 toneladas ) importa husi Indonesia
ne’e sa’e signifikamente husi 12 toneladas durante trimestre liu ba, maibe pozisaun daruak ba
importasaun modo husi China 154 toneladas, maske ida ne’e tun signifikamente husi 368
toneladas, importartasaun husi Bangladesh sa’e signifikamente husi 13 toneladas to’o 63
toneladas (trimestre ida ne’e), maibe importasaun husi India sa’e signifikamente husi 26
toneladas to’o 51 toneladas iha trimestre ida ne’e. Durante trimestre ida ne’e China no
Indonesia sei kontinua lidera nasaun sira ne’ebe fornese importasaun modo no ai-fuan barak liu
mai Timor-Leste Iha adisaun, hahu husi Q4 tinan 2012 India mosu no sai numeru ida husi
nasaun lima ne’ebe importa modo mai Timor-Leste.
Figura 12: Nasaun sira n’ebe Importa Modo mai Timor-Leste durante Trimestre rua iha Tinan 2014
247
250
200
154
150
63
100
50
3
51
9
0
3
0
0
24
5
0
Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014
Relatoriu sira iha tinan rua liu ba (2012) no tinan ikus (2013), membru task force nafatin sujere
atu redus importasaun no buka maneira atu hasa’e produsaun domestiku liu husi resolve kauza
sira ne’ebe fo influensa maka’as ba lalaok produsaun ai-han ne’ebe sei tun. Dala ida tan, servisu
membru grupu traballu KONSSANTIL sujere ba MAP atu servisu hamutuk ho ministeriu seluk
hodi diskute solusaun potensial liu husi tau prioridade hodi uza produtu lokal duke hasae
rekerimentu importasaun, iha tempu hanesan hahu atu avalia no dezenvolve politika
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
27
Food and Nutrition Security Working Group
fiskalizasaun hodi asegura atu atinji demanda domestiku no proteje produtu lokal. Importasaun
ai-han baziku no protudu ai-han seluk tenke sai solusaun ikus liu. Maioria husi importasaun husi
modo sira ne’e susesu diak liu iha Timor-Leste, iha realidade iha agrikultor lokal balu faan ona
modo sira ne’e iha merkadu lokal no nasional.
Figura 13: Importasaun Naan durante Trimestre rua iha Tinan 2014
1,164
1,200
1,000
800
600
400
69
200
119
120
0
0
Naan Manu
Naan Fahi
Naan Karau
Manu tolun
Naan Bibi
Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014
Trimestre ida ne’e, importasaun naan no manu tolun ho montante 1,472 toneladas ne’ebe
signifikamente tun kompara ho trimestre liu ba ho total (4,244 toneladas). Importasaun naan
iha trimestre ida ne’e domina ho naan manu (1,164 toneladas), maibe impotasaun naan aas
husi manu tolun ho total 120 toneladas. Trimestre ida ne’e kuaze 79% husi total importasaun
naan kontribui husi naan manu ne’ebe importa husi Brasil (1,034 toneladas) no USA (130
toneladas), (Figura 14).
Figura 14: Nasaun sira ne’ebe Importa Naan mai Timor-Leste durante Trimestre rua iha Tinan 2014
1200
1000
800
600
400
200
0
Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
Food and Nutrition Security Working Group
Figura 14 hatudu katak durante trimestre ida ne’e kuaze 70% Brazil (1,034 toneladas), maibe
restu 30% importa husi USA (130 toneladas ). Nasaun seluk ne’e importa maka’as ba daruak
mak Malayzia ho total (156 toneladas ) ne’ebe kontribui hotu husi manu tolun.
Figura 15: Importasaun Ikan mai Timor-Leste durante Trimestre rua iha Tinan 2014
350
300
250
200
150
100
50
0
320
0 4 0 1 0 2
1 0 0 12 0 1 1 1 1 1 1 4 6 0 3 15 0 2 1
Ball fish
Basa Fillet
Belt Fish
Big Eye Scad
Cake Fish
Cat Fish
Fish Mackerel
Grouper Fish
Fish Oyster
Marinara mix fish
Milk fish
Octapus Baby
Prown Peled
Pangsius whole
Round Scad fish
Sardine fish
Sea food mix
Selar Fish
Shrimp
Sutchi fish
Smocked…
Squid
Tilapia fish
Tuna fish
White Clam Fish
Yellow Fish
28
Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014
Figura 15 hatudu katak durante trimestre ida ne’e, Timor-Leste importa ikan oi-oin ho total
378.1 toneladas ho kresimentu 104 toneladas husi 274 toneladas iha trimestre liu ba. Husi
importasaun ikan iha trimestre ida ne’e domina ho ikan makrel ho montante (320 toneladas ),
ikan Tilapia (15 toneladas ), no Ikan susu (12 toneladas ).
Figura 16: Nasaun sira ne’ebe Timor-Leste importa ikan iha trimestre rua tinan 2014
200.0
160.5
147
150.0
100.0
50.0
46
24
0.3
0.0
Australia
China
Hongkong
Singapore
Vietnam
Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014
Figura 16 hatudu katak durante trimestre ida ne’e importasaun ikan no ai-han tasi seluk sa’e
signifikante husi 274 toneladas iha trimestre liu ba to’o 378 toneladas. Importasaun ikan sira
ne’e maioria mai husi China ho montante (161 toneladas) no Vietnam kuaze (147 toneladas).
Maibe, nasaun seluk hanesan singapura (46 toneladas), Hongkong (24 toneladas) no Australia
(0.3 toneladas).
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
29
Food and Nutrition Security Working Group
Figura 17: Maioria komoditi ne’ebe Esporta ba rai liur durante trimestre rua iha tinan 2014
1,291
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
807.6
179
149
kafe
Arabika
Kafe
Robusta
Kamii
155
Nuu maran
Total
Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014
Figura 17 no 18 hatudu katak durante trimestre daruak tinan 2014, governu Timor-Leste liu husi
kompania nasional no internasional esporta produtu lokal hanesan kafe, kamii no nuu maran.
Total esportasaun trimestre ida ne’e iha 1,291 toneladas ne’ebe tun kompara ho trimestre liu
ba (1,667 toneladas) ne’ebe kompostu husi kafe arabika (808 toneladas), kafe robusta (149
toneladas), kamii (179 toneladas), no nuu maran (155 toneladas).
Persentajen aas husi total esportasaun esporta Indonezia (448 toneladas), partikularmente
kamii (179 toneladas) no nuu maran (155 toneladas) ne’ebe 100% esporta ba Indonezia no kafe
139 toneladas. Maibe persentajen esportasaun aas ba daruak Esporta ba nasaun USA (360
toneladas) ne’ebe 100% husi kafe.
Figura 18: Destinasaun Esportasaun Produsaun husi Timor-Leste durante Trimestre rua Tinan 2014
448
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0
360
192
115
107
33
0
36
0
0
Fonte: Diresaun Nasional Quarantine no Bio-security (DNQB) Jullu 2014
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
30
Food and Nutrition Security Working Group
MAP – Sistema Monitorizasaun Seguransa Ai-han iha Nivel Suco
(SMSANS)- Rezultadu Q2, 2014
Sistema Monitorizasaun Seguransa Ai-han iha Nivel Suco (SMSANS) to’o trimestre ida ne’e
koleta dadus ona durante fulan tolu nolu (30). Sistema ida ne’e halibur dadus seguransa ai-han
ne’ebe bele suporta hodi analiza asesu ba ai-han, disponibilidade ai-han no vulnerabilidade.
SMSANS kobre 420 suco. Estesionista Agrikula tau ona iha kada suco ne’ebe iha
responsabilidade atu rekolla no diskute quesionariu SMSANS iha Konsllu Suco kada fulan. Hahu
husi implemetasaun SMSANS, lalaok relatoriu nafatin to’o iha 80% ne’ebe kobre 336 suco husi
420 tarjetu suco. Isu balu ne’ebe nafatin sai dezafiu ba motivasaun estensionista agrikola mak
servisu barak liu no nivel suporta operasional inklui tranportasaun no komunikasaun ne’ebe
menus. Reuniaun mensal no monitorizasaun trimestral no sesaun fo sujestaun/rekomendasaun
sei nafatin hetan isu sira ne’e, maibe solusaun ba problema sira ne’e sai komplikadu konsidera
alokasaun orsamentu mai MAP kikoan liu.
Iha kraik mak rezultadu prinsipal ne’ebe hatun husi relatoriu mensal SMSANS.
Figura 19: Dezafiu ba Produsaun Ai-han
70
60
Bee la sufisiente
50
Fini La sufisiente
40
Servisu nain La sufisiente
30
Udan been barak liu
20
Trator la disponivel
10
Seidauk tempu
0
Hare irigadu
Hare udan
been
hare ra maran
batar
Iha dezafiu prinsipal neen (6) ne’ebe kontinua afeta produsaun ai-han iha Timor-Leste hanesan
variasaun klima (bee la sufisiente ka udan been barak liu) no disponibilidade input (fini la
sufisiente, servisu nain la sufisiente no trator ne’ebe ladisponivel). Trimestre ida ne’e tama ona
periodu kolleita batar no hare, ne’ebe presiza tebes prezensa servisu nain hodi kolleita, iha
realidade hatudu iha figura ida ne’e katak menus servisu nain sa’e signifikante. Kontinua,
servisu nain lasufisiente sai preukupasaun prinsipal ba agrikultor barak, maske trimestre ida
ne’e periodu preparasaun rai ba segunda epoka, maibe maioria relata katak period ida ne’e
seidauk tempu atu halo kultivasaun.
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
31
Food and Nutrition Security Working Group
Figura 20: Total Area kada Ai-horis ne’ebe Afetadu husi Dezastre, Peste no Moras iha Ai-horis
1,800
1,712
1,600
1,400
1,200
1,000
800
600
283
400
243
200
37
6
Fehuk
midar
Koto
7
74
Hare
Batar
Ai-farina Fehuk ropa
Kafe
Trimestre ida ne’e, anin boot, bee lasufisiente, peste, moras ba ai-horis, bailoron naruk, no
inundasaun relata afetadu ba total area 2,362 hetares. Kompara ho trimestre liu ba estragus
husi fatores sira ne’e tun husi 10,987 hetares. Total area estragus signifikante liu ba objetivu atu
hasae produsaun iha Timor Leste, tanba period ida ne’e tama ona fulan hahu kolleita batar ba
epoka prinsipal tanba ne’e area ne’ebe afeta maka’as iha batar.
Figura 21: Total Area afetadu husi Dezastre, Peste no Moras Ai-horis
600
580
564
500
400
300
200
100
309
282
190
109
133
75
35
47
39
-
Sistema Monitorizasaun Seguransa Ai-han iha Nivel Suco (SMSANS) mos monitoriza impkatu
husi peste komun, moras ai-horis no dezastre ambiental hamutuk 11 ne’ebe afeta ba
produsaun ai-han. Durante trimestre daruak, maioria fatores ne’ebe afeta ba produsaun ai-han
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
32
Food and Nutrition Security Working Group
mak laho no kutu mutin ne’ebe signifikamente aas kompara ho fatores sia seluk. Laho afeta
24% ho total area (580 hetares) maibe kutu mutin afeta 23% ho total area (564 hetares). Ida
ne’e hanesan ho trimestre liu ba ne’ebe laho afeta 528 hetares maibe kutu mutin afeta 463
hetares. Maibe, total area afetadu tun signifikamente kompara ho trimestre liu ba husi 10,987
hetares to’o 2,362 hetares.
Figura 22: Area (ha) Afetadu kada Distritu tuir, Dezastre, Peste no Moras Ai-horis
700
600
500
400
300
200
100
0
Trimestre ida ne’e, total area afetadu husi dezastre, peste no moras ba ai-horis iha 2,362
hetares, ne’ebe aas kompara ho trimestre liu ba ho total area (10,987 hetares). Figura 24
hatudu katak maioria to’os no natar ne’ebe afetadu akontese iha distritu Lautem ho estimasaun
601 hetares, Distritu Baucau ho estimasaun 462 hetares, Distritu Manatuto ho estimasaun 265
hetares no distritu Covalima ho estimasaun 199 hetares. Total area afetadu husi distrito haat
kobre 79% husi total area afetadu husi dezastre, peste no moras ba ai-horis. Durante trimestre
daruak tama ona periode kolleita batar no hare tanba ne’e komoditi ne’ebe afeta maka’as mak
hare no batar.
Figura 23: Asesu ba Input tuir Rekursu
40
30
27
30
24
19
26
35
30
21
23
27
20
17
20
10
0
Pestisida
Sosa rasik
Adubu
Produs rasik
Ajuda husi NGO
Fini
Ajuda husi Governu
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
33
Food and Nutrition Security Working Group
Trimestre ida ne’e, kuaze (56%) agrikultor sira mensiona katak sira produs no sosa rasik adubu
no 51% mensiona katak sira produs no sosa rasik sira nia pestisida, maibe 47% relata karak sira
uza rasik sira nia fini. Maibe, figura iha leten hatudu katak persentajen husi agrikultor sira
ne’ebe produs no sosa rasik sira nia fini nafatin aas kompara ho agrikultor sira ne’ebe hetan fini
husi governu iha tinan ida ne’e. husi sira ne’ebe asesu ba input husi governu, ralata katak iha
35% hetan fini, maibe 30% hetan pestisida no 23% hetan adubu. Iha realidade husi rezultadu
ubinan batar iha epoka prinsipal hatudu katak iha 46% husi total fatin amostra sei uza
variedade lokal ne’ebe mai husi sosa no produs rasik, maske ida ne’e tun kompara ho tina uluk
ne’ebe to’o 75% husi fatin amostra ne’ebe uza variedade lokal. Iha parte seluk, numeru
agrikultor oitoan mak mensiona katak sira hetan pestisida, adubu no fini husi Organizasaun
non-govermental. Maioria husi organizasaun non-govermental fornese trainamentu ba
agrikultor sira oinsa atu produs pestisida organiku, adubu organiku no rai fini rasik.
Figura 24: Persentajen Komoditi Ai-han ne’ebe la Disponivel no Folin Karun
La disponivel
60
50
40
30
20
10
0
55
53
Folin Karun
55
54
42
41
2125
23
8
6 7
14
14
5 8
16
16
21
41
24
5
Figura 24 hatudu katak maske foos subsidiu, fore keli, fore mungu, koto, fehuk ropa, ikan fresku
no ikan maran disponivel iha merkadu lokal maibe produtu sira ne’e ho presu karun liu.
SMSANS relata mos katak batar la disponivel iha merkadu ho persentu (6%) ne’ebe tun
kompara ho trimestre liu ba (12%) iha merkadu lokal balu ho presu ne’ebe karun oituan ho
trimestre liu ba. Presu batar kuaze laiha mudansa tanba iha periodu ida agrikultor sira foin
remata kolleita batar. Iha adisaun disponibilidade foos lokal iha merkadu lokal sa’e oituan husi
76% iha trimestre liu ba to’o 79% iha trimestre ida ne’e, nune’e mos presu foos lokal tun oitoan
kompara ho trimestre liu ba. Iha parte seluk produsaun ai-farina no fehuk midar disponivel liu
iha merkadu ho presu ne’ebe baratu. Tendencia presu ikan maran no ikan fresku kontinua aas
iha trimestre ida ne’e. Ho razaun ida ne’e, rekursu ai-han proteina husi animal nia presu karun
nafatin.
SMSANS relata katak durante trimester ida ne’e suco 11 pertense ba distritu Aileu, Baucau,
Covalima, Manatuto, Liquisa, Viqueque, Oecusse, no Bobonaro fo informasaun katak presu
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
34
Food and Nutrition Security Working Group
sereal aas liu presu mediu husi governu, maske trimester ida ne’e hahu ona kolleita batar no
hare. Presu sereal iha suco sira ne’e hahu husi $1.50/kg to’o $1.80/kg ba batar, $1/kg ba foos
subsidiu no $1.20/kg to $2.00/kg ba foos komersial. Suco sira ho marka “mean” signifika katak
suco sira ne’ebe sosa ai-han ho folin ne’ebe aas liu prese mediu merkadu. Durante trimestre
daruak, presu batar nafatin ho presu $.65/kg.
Tabela 10: Suco (5) ne’ebe Folin Ai-han Baziku Karun iha Trimestre 2 ba Tinan 2014
Abril tinan 2014
Maiu tinan 2014
Juñu tinan 2014
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
35
Food and Nutrition Security Working Group
Figura 25: Produsaun ikan (kg) husi Abril to’o Juñu 2014
51
60
49
32
40
20
0
Abril
Maiu
June
Produsaun ikan husi aquikultura durante trimestre ida ne’e produs deit 131 kg, ne’ebe tun
signifikamente kompara ho trimestre dahuluk ho produsaun 339 toneladas. Ikan husi
aquikultura tuir lolos atu kompleta nesesidade ikan husi tasi nomos hasae asesu ba ikan presku
liu-liu ba komunidade iha foho ne’ebe limitadu ba asesu ikan tasi no ai-han alternativa ne’ebe
kontein proteina. Agora dadauk valor mediu ba konsumu ikan iha Timor-Leste iha deit
6.1/kg/kapita/tinan/ema ida. Ida ne’e tun liu kompara ho padraun global ne’ebe ho valormediu 17.8 kg/kapita/tinan/ema ida. Ho ida ne’e, grupu traballu KONSSANTIL dala ida tan
hakarak sujere ba MInisteriu Agrikultura no Peskas (MAP) hodi implementa Dezenvolvimentu
Estratejia Aquikultura Nasional Timor-Leste (2012-2030). Selae, konsumu ai-han proteina tun
partikularmente ikan sai nafatin isu iha Timor-Leste.
Ikan importante tebes ba hahan ema nian partikularmente durante loron 1,000 dahuluk
bainhira moris, tanba ikan mak fontes ai-han ne’ebe riku ho multiplu nutriente, proteina, bokur
esensiadu, mikronutriente esensiadu (mineral no vitamina) ne’ebe suporta ba dezenvolvimentu
kakutak no koknisaun no hamenus risku husi moras. Konsumu ikan barak ne’e importante tebes
partikularmente ba inan isin rua no inan fo susu, labarik ho idade tinan lima mai kraik no feto
foin-sa’e sira hodi moris no dezenvolve diak liu tan no redus problema labarik moris no produs
bebe ho saude diak. Tanba ne’e, presija tebes hodi tau prioridade ba setor peskas iha TimorLeste.
Figura 26: Dezafiu iha Produsaun Animal
Asesu ba hahan
Sistema tradisional
Moras
25
20
15
10
5
0
Manu
Karau Timor
Karau Vaka
Fahi
Bibi Timor
Bibi Malae
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
36
Food and Nutrition Security Working Group
Setor pekuaria iha potensialidade atu suporta dezenvolvimentu ekonomia iha Timor-Leste.
Maoria komunidade iha animal rasik hanesan karau Timor, karau vaka, fahi, bibi timor, bibi
malai no manu. Objetivu prinsipal hodi hakiak animal mak atu uza hanesan banku osan no
rekursu prinsipal ba strategia alternativa durante period ai-han menus. Maibe, iha dezafiu oioin ne’ebe agrikultor sira hasoru hodi hasae numeru produsaun. Ida ne’e bele dezenvolve liu
tan liu husi hamenus dezafiu ne’ebe relata katak afeta ba hasae produsaun animal hanesan
produsaun no sistema jestaun, asesu ba hahan no moras.
Hanesan mos iha trimestre liu ba ne’ebe hatudu iha Figura 26 katak maioria fatores ne’ebe
afeta maka’as ba produsaun animal mak agrikultor barak mak sei implementa sistema
tradisional hodi hakiak sira nia animal. Tanba agrikultor sira hetan disfikuldade atu kontrola sira
nia animal ba vaksinasaun nomos ameansa husi animal fuik ne’ebe han sira nia animal. Ataka
husi moras kroniku ne’ebe koñesidu nomos la koñesidu no asesu ba hahan mos sai problema ba
agrikultor sira. Maibe, durante trimestre ida ne’e persentajen moras ba animal tun kompara ho
trimestre liu ba tanba iha intervensaun husi Diresaun Nasional Pekuaria no Veterinaria hodi
halo tratamentu no vasinasaun, ne’ebe bele redus dezafiu husi agrikultor sira hodi hasae
rendimentu no kontribui ba seguranza ai-han no nutrisaun umakain nian.
Sekretadu Estadu Politika Formasaun Profesional no Empregu (SEPFOPE)
Figura 27: Numeru servisu nain Timor-Leste iha Korea de Sul no Australia durante trimestre 2, 2014
50
43
40
30
17
20
10
1
-
7
-
7
4
-
2
M
Peskas
F
M
F
Fabrika
Korea de Sul
M
F
Agrikultura
M
F
Turismu
M
F
Agrikultura
Australia
Fontes: SIMU/SEPFOPE
Hahu husi tinan 2009 governu Timor-Leste halo ona akordu ho governu Korea de Sul hodi
haruka servisu nain ba Korea de Sul atu servisu iha setor oi-oin mak hanesan Peskas, Fabrika no
setor Agrikultura. Iha parte seluk, governu Timor-Leste mos haruka servisu nain ba Australia atu
servisu iha setor agrikultura no Turismu.
Figura 27 SEPFOPE relata katak durante trimestre ida ne’e governu Timor-Leste haruka ona
servisu nain ba nasaun Korea de Sul atu servisu iha area Peskas no Fabrika. Numeru servisu nain
iha trimestre ida ne’e aas ho (ema nain 61) kompara ho trimestre liu ba ne’ebe iha (ema nain
31). Hanesan ho numeru servisu nain ne’ebe haruka Australia ba trimestre ida ne’e aas (ema
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl
37
Food and Nutrition Security Working Group
nain 20) kompara ho trimestre liu ba (ema nain 11) no durante trimestre ida ne’e governu
Timor-Leste haruka servisu ba Australia ne’ebe kobre iha setor Agrikultura no turismu.
Figura 28: Numeru kliente ne’ebe partisipa formasaun iha SEFOPE, Abril - Juñu 2014
500
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0
465
39
1
1
0
3
3
0
31
20
0
0
1
Fontes: SIMU/SEPFOPE
Durante trimestre rua tinan 2014, Sekretadu Estadu Politika Formasaun, Profesional no
Empregu (SEPFOPE) fornese ona formasaun ba kliente hamutuk ema nain 1,298 kompostu husi
feto no mane ne’ebe reprezenta husi distritu sia. Dala ida tan, numeru partisipante boot mai
husi distritu (465) ne’ebe kobre 84% husi total partisipante. Maibe numeru partisipante barak
tuir mai husi distritu Aileu (ema nain 39 ), Liquisa (ema nain 31) no Manatuto (ema nain 20).
To receive copies of this report, contact: MAF Food Security Unit Tel: +670 7305769/7268503/7396294 or visit www.maf.gov.tl

Documentos relacionados

Relatoriu Asesmentu Situasaun Trimestre I 2014

Relatoriu Asesmentu Situasaun Trimestre I 2014 Monitorizasaun Ai‐han Nasional no Sistema Assesmentu Ai‐han ne’ebe sei fornese informasaun forte iha kada trimestre ba produsaun ai‐han. Repete Rekomendasaun husi tinan 2011 no 2012 iha relatoriu t...

Leia mais

Relatoriu Asesmentu Situasaun Trimestre III 2014

Relatoriu Asesmentu Situasaun Trimestre III 2014 Verifikasaun dadus ne’e esensial liu atu hatene katak suporta governu ba humanitarian atinji duni sira nia alvu, too iha alvu benefisiariu no karik fornesementu responde populasaun vulneravel nia n...

Leia mais

Relatoriu peskiza

Relatoriu peskiza identifika hanesan distritu ne’ebé vulneravel ba konflitu liga ba AM bazeia ba analizasaun dadus husi AtReS no konsultasaun ho parseiru ka stakeholder lokal sira. Partisipante sira inklui, liderans...

Leia mais

Agromet Fev FINAL22 April2013

Agromet Fev FINAL22 April2013 valor mediu (average) kor sinza hatudu iha grafiku, NDVI husi kada distritu nia fluktuadu entre 0.56 sae to’o 0.79. Valor mediu ne’e nudar valor klaran entre valor maximu no valor minimu. Valor max...

Leia mais

Ministerio Saude - Ministério da Agricultura e Pescas

Ministerio Saude - Ministério da Agricultura e Pescas situasaun seguransa ai-han no nutrisaun ba trimestre ida-idak nian. Hahú iha fulan Novembru tinan 2012, estrutura IFNSTF modifika ona nudar parte ida husi Governu Timor‐Leste (GoTL) hó esforsu ida ...

Leia mais

Dili — Abril 2012

Dili — Abril 2012 2.1 - Tabela tuir mai hatudu numero rai hetares ne'ebe afeta kada peste ka dezastre durante fulan ida ne'e ba kada komoditi - Abril 2012

Leia mais