polítika no programa sira-ne`ebé iha relasaun ho husik eskola iha
Transcrição
polítika no programa sira-ne`ebé iha relasaun ho husik eskola iha
POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA RELASAUN HO HUSIK ESKOLA IHA TIMOR LESTE Kontratu. nu EDH-I-00-05-00029-00 Orden Knaar AID-OAA-TO-10-00010 22 Jullu 2011 Estudu ne’e prodús ba Ajénsia Estadus Unidus ba Dezenvolvimentu Internasionál atu haree fila fali. Prepara husi Creative Associates International. Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola iha Timor-Leste Hato’o ba: Ajénsia Estadu Unidu sira nian ba Dezenvolvimentu Internasionál (USAID) Washington, DC Hato’o husi: Creative Associates International, Inc. Washington, DC 22 Jullu 2011 Relatóriu ne’e harii husi suporta ne’ebé simu husi Povu Amerikanu liuhusi Ajénsia Estadu Unidu sira nian ba Dezenvolvimentu Internasionál (USAID). Creative Associates International kaer responsabilidade tomak ba konteúdu relatóriu ne’e, maka ladún reflete haree husi USAID ka Governu Estadu Unidu sira nian. Rekerimentu Hato’o ba DEC a. Númeru akordu ho USAID Kontratu númeru. EDH-I-00-05-00029-00 Task Order AID-OAA-TO-10-00010 b. Títulu Objetivu USAID Investe iha Ema (IIP) c. Títulu Projetu USAID Programa Pilotu Rejional Prevensaun Husik Eskola iha Ázia no Médiu Oriente husi USAID (SDPP) d. Área Programa USAID no Parte husi Programa Edukasaun (área programa 3.2) Edukasaun Bázika (parte programa 3.2.1) e. Títulu Deskritivu Polítika no Programa sira-ne’ebé iha Relasaun ho Husik Eskola iha Timor-Leste f. Naran Autór sira Lorie Brush, Jennifer Shin, Rajani Shrestha g. Naran Kompania ne’ebé Kontrata Unidade Operasionál h. USAID nian ne’ebé tau matan no COTR i. Data ne’ebé fó-sai j. Lian Dokumentu nian Creative Associates International, Inc. 5301 Wisconsin Avenue, NW, Suite 700 Washington, DC 20015 Telefone: 202 966 5804 Fax: 202 363 4771 Kontatu: [email protected] AME/ME/TS Rebecca Adams, COTR 22 Jullu 2011 Inglés, Portugés, Tetun Índise Lista Tabela nian........................................................................................................................... ii Akrónimu sira .............................................................................................................................. iii Rezumu .......................................................................................................................................... 1 I. Introdusuan............................................................................................................................. 3 II. Polítika no Programa............................................................................................................ 5 A. Kontestu legal ba Edukasaun .............................................................................................. 5 B. Fasilidade/ Kondisaun Eskola ............................................................................................. 8 C. Kontratu ba Mestre, Formasaun no Hahalok iha Klase Laran ............................................ 8 D. Serbisu Suporta Eskola ....................................................................................................... 9 E. Hahalok Kultura ................................................................................................................ 10 III. Opsaun ba Implementasaun SDPP .................................................................................... 12 Apéndise A: Tabela Polítika no Programa ba Rai Timor-Leste ............................................ 14 Polítika no Programa Timor-Leste nian ne’ebé Bele Iha Impaktu ba Husik Eskola ............ 15 Referénsia Sira ............................................................................................................................ 26 Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina i Lista Tabela nian Tabela 1: Polítika Timor-Leste nian ba Edukasaun Grátis no Kompulsória Tabela 2: Polítika Timor-Leste nian ba Ezame no Liu Klase Tabela 3: Polítika no Programa Timor-Leste nian hodi Suporta Labarik Feto no Estudante ne’ebé iha Perigu atu Husik Eskola Tabela 4: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Problema Seluk ba Tama Eskola no Kontinua Eskola Nafatin Tabela 5: Polítika no Programa Timor-Leste nian ne’ebé iha Relasaun ho Kondisaun Eskola Tabela 6: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Kontratu no Formasaun Mestre sira nian Tabela 7: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Hahalok Mestre sira nian iha Klase Laran Tabela 8: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Kurríkulu Tabela 9: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Serbisu Suporta Eskola Tabela 10: Hahalok Kultura iha Timor-Leste Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina ii Akrónimu sira AME Kantor ne’ebé tau matan ba Ázia no Médiu Oriente CFS Eskola Habelun Labarik (Iha Timor-Leste hanaran ‘Eskola Foun’) COTR Reprezentante Tékniku ba Ofisiál ne’ebé Kontrata (USAID) DEC Sentral ba Esperiénsia Dezenvolvimentu nian EFA Edukasaun ba Ema Hotu EMIS Sistema Jestaun Informasaun ba Edukasaun FTI Fast Track Initiative - Inisiativa Prosesu Lailais HIV/AIDS VIH/ SIDA INDMO Instituto Nacional para o Desenvolvimentu da Mão de Obra ILO Organizasaun Internasionál ba Serbisu MOE Ministériu Edukasaun NGO Organizasaun Ladún Governu PTA Associação de Pais e Mestres (APM)/ Asosiasaun Inan-Aman ho Mestre RDTL Repúblika Demokrátika Timor-Leste nian SDPP Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola SISCA Serbisu Integradu Saúde Komunidade SMC Komité Jestaun Eskola UN Nasaun Unida sira UNESCO Organizasaun Nasaun Unida sira nian ba Edukasaun, Siénsia no Kultura UNICEF Fundu Nasaun Unida sira nian ba Labarik UNIFEM Fundu Nasaun Unida sira nian ba Dezenvolvimentu Feto US Estadu Unidu sira USAID Ajénsia Estadu Unidu sira nian ba Dezenvolvimentu Internasional WFP Programa Mundial ba Hahán Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina iii Rezumu Rai ida-idak (Kambodia, Índia, Tajikistaun no Timor-Leste) ne’ebé envolve iha Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola (SDPP) maka suporta husi USAID harii polítika ba edukasaun labarik nian, no nasaun balun iha polítika barak liu fali sira seluk. Ida-idak iha organizasaun la’ós governu (ONG ka NGO) ne’ebé suporta serbisu edukasaun, maski númeru grupu sira-ne’e lahanesan iha rai ida-idak: iha Tajikistan iha ONG uitoan de’it, maibé iha Kambodia liu na’in 50. SDPP nia knaar mak implementa projetu ida-ne’ebé han malu ho kontestu polítika local no tulun serbisu ne’ebé implementa ona, maibé ladún duplika serbisu sira-ne’e. Relatóriu ne’e haree liuliu ba polítika no programa ne’ebé iha relasaun ho husik eskola iha Timor-Leste. Atu prepara dokumentu kona-ba polítika no programa sira, parseiru SDPP iha rai laran hakerek matriz ida hodi deskreve maizumenus tópiku 40 ne’ebé relevante ba husik eskola. Matriz ne’e deskreve konteúdu programa no dokumentu ne’ebé relevante, grupu ne’ebé foka ba, realidade implementasaun iha rai laran no efeitu ne’ebé mosu ba husik eskola. En jeral, tópiku sira-ne’e inklui kontestu legal edukasaun nian (porezemplu, rekerimentu ba edukasaun grátis no kompulsória, serbisu ne’ebé iha ba labarik feto no labarik ne’ebé iha perigu atu husik eskola, kalendáriu eskola nian no labarik na’in hira mak iha klase laran), kondisaun eskola (porezemplu, asesu ba eskola no kondisaun di’ak ba labarik feto), rekruta mestre sira, formasaun ba mestre sira no hahalok iha klase laran (porezemplu, rekruta minoria sira no feto, uza lia-inan), serbisu suporta eskola ne’ebé liu edukasaun bázika (porezemplu, edukasaun rekorrente, serbisu saúde, hahán) no hahalok kultura ne’ebé bele hamosu husik eskola (porezemplu, kaben sedu). Tuir fali polítika no programa, dokumentu ne’e hato’o opsaun balun ba implementasaun SDPP iha rai laran, tuir kontestu edukasaun ne’ebé iha. Opsaun ne’e sei hadia tuir informasaun ne’ebé hetan husi rezultadu peskiza SDPP hala’o iha rai laran no mós sei hadia tuir diskusaun ne’ebé sei iha ho Ministériu Edukasaun no parseiru sira seluk. Timor-Leste iha polítika edukasaun menus liu fali duké rai SDPP sira seluk. Iha área balun polítika seidauk iha (kona-ba labarik na’in hira iha klase laran, transporte, fasilita atu muda ba eskola seluk); iha área seluk, polítika hato’o tiha ona maibé seidauk implementa tomak (promosaun automátika ba klase inisiál, bolsa estudu ba labarik feto, fasilidade eskola ne’ebé asesível no di’ak ba labarik feto, rekruta mestre feto, uza lia-inan ba klase inisiál). Iha mós área balun ne’ebé projetu hahú tiha (“Eskola Foun” no suporta ba labarik ne’ebé iha perigu atu husik eskola). Eskola barak seidauk iha livru hotu, tuir kalendáriu eskola ne’ebé ladún haree ba atividade agrikultura, iha eskola filial ho mestre voluntáriu iha komunidade barak, no iha serbisu uitoan de’it atu asegura katak estudante sei hetan suporta no mai eskola nafatin. SDPP bele: Suporta Ministériu Edukasaun nia esforsu atu prepara no implementa polítika tan hodi suporta labarik ne’ebé husik eskola. Implementa Projetu Livru ba Labarik atu prodús material ne’ebé presiza ba Siklu 1 no 2, liuhusi esforsu husi staff edukasaun ne’ebé iha. Suporta Ministériu Edukasaun atu hadia kualidade livru ne’ebé iha ona ba Siklu 1 no 2, liuhusi hadia tradusaun ba lia lokal ka hala’o atualizasaun. Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 1 Prepara no implementa pilotu hodi eskola Siklu 1 no 2 bele uza kalendáriu eskolar alternativu ne’ebé haree ba atividade agrikultura, no avalia impaktu ba taxa labarik ne’ebé mai eskola no husik eskola. Harii grupu serbisu mestre nian no implementa programa hodi mestre sira bele suporta malu atu hadia sira-nia kapasidade. Haforsa APM sira ka serbisu ho líder lokal sira atu tau matan ba mestre no estudante nia prezensa, no mós atu dezenvolve no implementa planu atu hadia eskola, no loke inan-aman nia haree ba importánsia edukasaun. Serbisu ho parseiru lokal hodi harii klube estudante no hahú suporta ba membru klube atu kontinua eskola nafatin. Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 2 I. Introdusuan Hodi foti desizaun ne’ebé di’ak kona-ba programa ne’ebé bele hamenus husik eskola iha rai ida, sai importante atu komprende didi’ak kontestu polítika edukasaun iha rai laran no programa ne’ebé iha ona. Programa ne’ebé sei implementa tenke tuir polítika ne’ebé iha, labele kontra polítika sira. Programa ne’e mós labele duplika programa ne’ebé iha no tenke bazeia ba buat ne’ebé hatudu susesu ona iha kontestu besik atu hanesan. Revizaun ba literatura1 ba programa husik eskola ne’ebé SDPP hala’o tiha ona fó sujestaun balun oinsá atu harii programa hodi prevene husik eskola. Dokumentu ne’e kona-ba polítika no programa, mak hakerek tuir kontratu SDPP nian, sai nu’udar pasu tuirmai atu harii programa prevene husik eskola ne’ebé sei hetan susesu iha rai Kambodia, Índia, Tajikistaun no Timor-Leste. Dokumentu ne’e fahe ba parte tolu. Tuir Introdusaun ne’e, ami deskreve polítika no programa ne’ebé iha Timor-Leste, haree ba área ka tópiku na’in 40 maka bele afeta husik eskola. Tuir fali mai, ami haree ba polítika no programa sira-ne’e hodi halo proposta ba opsaun atu implementa SDPP, ho atensaun ba kontestu polítika no programa ne’ebé iha. Maibé tenke konsidera katak sujestaun sira-ne’e sei hadia liuhusi rezultadu peskiza SDPP hala’o daudaun iha rai laran no diskusaun ho Ministériu Edukasaun no parseiru sira. Uluk nana’in, prepara lista ho tópiku na’in 42 ba staff SDPP iha rai laran atu buka informasaun klean. Bainhira halo edisaun, tópiku hamenus ona ba 41. Tópiku hotu hili tanba iha relasaun ho inan-aman haruka labarik ba eskola (hanesan bandu propina ba eskola públika no serbisu labarik), relasaun ho mestre fó edukasaun ne’ebé iha kualidade (kódigu konduta ba mestre, uza lia-inan iha klase laran) ka tulun labarik atu kontinua eskola nafatin (kondisaun di’ak ba labarik feto, serbisu saúde iha eskola laran). Atu prepara relatóriu no analiza, halibur hamutuk tópiku sira iha área lima: (1) Kontestu legal edukasaun nian. Área ne’e deskreve lei edukasaun iha rai laran no regra implementasaun, inklui haree ba área edukasaun grátis no obrigatória no asaun ne’ebé dalaruma hasai labarik balun husi eskola, maski ne’e la’ós intensaun (porezemplu, folin uniforme ka material eskola, ezame atu tama ka remata eskola, polítika jéneru, laiha serbisu ba labarik ne’ebé perigu atu husik eskola ka labarik defisiente, kalendáriu eskola ne’ebé la tau matan ba atividade agrikultura). Iha kazu balun, lei hatudu filozofia ba métodu ida ba edukasaun, maibé bainhira husu se lei ne’e implementa ka lae, haree katak tuir realidade lei ne’e hanesan mehi ida maibé seidauk sai nu’udar realidade. Problema importante seluk ne’ebé tenke konsidera maka filozofia edukasaun ne’ebé iha no kurríkulu dalaruma fó opsaun ka lae ba estuda, hanesan programa alternativu ka vokasionál. (2) Fasilidade Eskola. Tópiku iha área ne’e inklui eskola ne’ebé asesível no di’ak ba labarik feto, hamutuk ho asrama ka toba fatin. Tópiku ne’e refere liu ba kondisaun fízika eskola nian, ne’ebé maka bele dada no kaer estudante nia interese atu mai eskola nafatin. (3) Rekrutamentu no formasaun ba mestre no hahalok iha klase laran. Área ne’e haree liu ba prosesu edukasaun iha klase laran, hahú ho kualifikasaun mínimu nasaun ne’e determina ba mestre sira, formasaun ne’ebé fó ba mestre no mestre nia hahalok xave 1 School Dropout Prevention Pilot Program Review of the Literature, Creative Associates International, 2011. Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 3 iha klase laran: sira uza lia-inan atu hanorin? Sira-nia hahalok hamosu hanorin di’ak ba labarik ka lae? Oinsá sira-nia haree ba dixiplina? (4) Serbisu suporta eskola. Eskola balun fó serbisu tan atu suporta estudante, la’ós hanorin de’it. Serbisu sira-ne’e bele dada estudante mai eskola ka lae. Área ne’e haree ba serbisu hanesan kursu ekivalénsia ba labarik ne’ebé idade boot ona, fó han meiudia, serbisu saúde, klase abilidade moris ka klube ruma. (5) Hahalok kultura. Área ikus ne’e hatudu hahalok kultura ne’ebé bele afeta labarik kontinua nafatin eskola, hanesan idade kaben, haree ba isin-rua no serimónia foinsa’e ne’ebé labarik tenke hala’o. Tuir relatóriu nia parte prinsipal, iha mós Apéndise A ne’ebé iha tabela kompleta ba polítika no programa iha Timor-Leste. Tabela ne’e deskreve dokumentu original ba polítika no programa, sira-nia grupu alvu, hato’o komentáriu ba implementasaun no rezultadu ne’ebé hetan ba husik eskola liuhusi polítika no programa sira-ne’e. Iha kazu barak, ladún iha avaliasaun formal atu haree se programa no polítika sira-ne’e sai efetivu ka lae ba husik eskola. Maibé staff SDPP nian hasoru malu ho funsionáriu husi ME, ajénsia ne’ebé implementa ka fó finansiamentu ba programa, no espesialista edukasaun lokal atu rona husi sira kona-ba efeitu ba husik eskola. Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 4 II. Polítika no Programa A. Kontestu legal ba Edukasaun Tabela 1 hatudu kontestu polítika edukasaun grátis no kompulsória iha Timor-leste. Liña lima iha tabela nia leten hatudu situasaun edukasaun “kompulsória” no deskreve se rai ne’e haree ba edukasaun nu’udar direitu labarik, prepara lei ne’ebé obriga atu fó edukasaun ba labarik, bandu labarik atu envolve iha serbisu (buat ne’ebé bele hasai labarik husi eskola), obriga eskola atu tuir padraun governu nian, no asegura katak labarik tama eskola loroloron. TimorLeste haktuir labarik nia direitu ba edukasaun, liuhusi komisaun nasionál ne’ebé harii atu asegura direitu labarik, no halo edukasaun ba klase 1-9 kompulsória. Tuir lei, labarik ne’ebé seidauk tinan 15 labele serbisu. Estudu ne’ebé hala’o husi Departamentu Serbisu EUA nian (2008) hatudu katak labarik Timoroan 85% ne’ebé tinan 10-14 serbisu hela, no 91% husi sira envolve iha serbisu agrikultura. Laiha lei ne’ebé obriga eskola ka autoridade edukasaun lokal atu asegura katak labarik mai eskola loroloron, no mós laiha funsionáriu ne’ebé iha knaar atu tau matan loroloron ba labarik ne’ebé la mai eskola, entaun dalaruma karáter “kompulsóriu” edukasaun bázika nian ladún haforsa hanesan iha parte hotu-hotu. Tabela 1: Polítika Timor-Leste nian ba Edukasaun Grátis no Kompulsória Área polítika 1. Direitu labarik 2. Edukasaun kompulsória 3. Lei Serbisu Labarik 4. Responsabilidade eskola (ba husik eskola) 5. Haree ba estudante ne’ebé la mai eskola 6. Propina eskola 7. Bolsa estudu 8. Rekerimentu ba uniforme 9. Fó material eskola, livru, no seluk tan Timor-Leste Promove husi Komisaun Nasional Direitu Labarik Obrigatória ba edukasaun bázika (klase 1-9) Bandu labarik ne’ebé seidauk tinan 15 hala’o serbisu Laiha Laiha Bandu propina to’o klase 12 Fó “Bolsa da Mãe” ba inan ki’ak, faluk ka ladún iha kaben hodi labarik bele kontinua eskola nafatin Ladún presiza uniforme Fó livru ba eskola no iha programa husi ONG sira atu fó osan ka material ba eskola Liña 6 to’o 9 iha Tabela 1 hatudu informasaun kona-ba folin eskola, hanesan bandu propina, fó bolsa estudu atu hamenus gastu ba família ki’ak, husu uniforme ka fó livru no material. Timor-Leste bandu propina ba edukasaun bázika no sekundária, maibé eskola siklu 1 no 2 balun, liu-liu iha áreas remotas, uza mestre voluntáriu ne’ebé husu ba inan-aman atu selu ka fó kontribuisaun ruma. Inan-aman mós tenke selu ba material eskola balun. Governu fó “Bolsa da Mãe” ba inan ki’ak, faluk no sira ne’ebé kaben laiha, ho kondisaun katak labarik mai eskola beibeik. Timor-Leste ladún husu alunu sira atu uza uniforme, entaun laiha despeza ba área ne’e, no mós fó ona material hanorin no aprende ba eskola sira. Governu Timor-Leste serbisu hamutuk ho Banku Mundial atu fó fundu ki’ik ba eskola primária sira, maka bele uza osan ne’e atu sosa material ne’ebé presiza, no mós fó livru grátis iha Portugés, maski programa ne’e hetan dezafiu balun ho distribuisaun fundu no mestre ho alunu balun hasoru difikuldade atu komprende livru2. Governu mós suporta produsaun revista Lafaek ba 2 Evaluation of the World Bank Group Program: Timor Leste Country Program Evaluation, 2000-2010. Independent Evaluation Group, 2011. Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 5 estudante no mestre sira. Revista sira-ne’e fó-sai artigu, jogu no planu lisaun ne’ebé bazeia ba kontestu lokal no hakerek ho lia rua, entaun introdús Portugés pasu ba pasu. Tabela 2 to’o 4 kontinua atu haree fila fali ba kontestu legal Timor-Leste nian liuhusi hato’o fatór balun hamenus labarik nia asesu ba eskola no prezensa nafatin iha eskola. Fatór sirane’e inklui polítika no programa kona-ba buat tuirmai: Ezame ne’ebé labarik tenke tuir atu tama siklu foun ka atu remata klase ka siklu ruma; Promosaun, bainhira eskola iha númeru máksimu labarik ne’ebé bele liu klase ka polítika ne’ebé haruka labarik pasa klase automátiku; Limite idade ba siklu eskola, hodi labarik bele sai husi eskola ho idade loos, maski sira seidauk kompleta estudu; Jéneru, maka bele fó korajen ba labarik feto atu tama eskola no kontinua sira-nia edukasaun, ka hamosu problema ba sira; Serbisu ba labarik ne’ebé iha perigu atu husik eskola no labarik defisiente sira, ka sira-ne’ebé hasai husi eskola tanba sira-nia kondisaun sosial, grupu, lian ka defisiénsia ruma; Kalendáriu eskola ne’ebé bele haree ka lae ba serbisu família sira ne’ebé envolve iha agrikultura; Labarik na’in hira iha klase laran, tanba dalaruma iha labarik barakliu no balun “lakon” tanba iha ema barak demais nia laran; Distánsia entre eskola no uma, tanba dalaruma naruk loos no inan-aman sente katak ladún seguru ka apropriadu ba labarik sira atu bá eskola; Fó transporte, hodi labarik ne’ebé hela dook husi eskola bele mai ho di’ak; no Buat ne’ebé presiza atu muda ba eskola seluk, maka bele fasilita moris ba labarik ne’ebé mai husi família ne’ebé tenke muda hela fatin ba beibeik. Tabela 2: Polítika Timor-Leste nian ba Promosaun no Ezame Área Polítika 10. Ezame tama eskola 11. Númeru máksimu labarik atu liu klase 12. Pasa klase automátiku 13. Limite idade ba siklu eskola 14. Ezame atu remata eskola Timor-Leste Laiha Laiha Iha proposta ona ba pasa klase automátiku ba klase 13, maibé seidauk implementa Laiha Obrigatóriu bainhira remata siklu (klase 6. 9 no 12) Kona-ba rekerimentu ba ezame no promosaun, hanesan hatudu iha Tabela 2, Timor-Leste fó korajen ba labarik sira atu hakat ba oin iha eskola: laiha ezame atu tama, laiha idade limite ba siklu eskola, no presiza tuir de’it ezame atu remata siklu (klase 6, 9 no 12). Labarik barak la pasa klase iha klase dahuluk, no dalabarak sira husik eskola tanba idade boot ona, entaun Ministériu Edukasaun hato’o proposta ba promosaun automátika (pasa klase) iha klase 1 to’o 3, maibé seidauk implementa. Tabela 3 hato’o informasaun kona-ba polítika atu promove igualdade iha asesu eskola no kontinua nafatin eskola, maski jéneru, kondisaun risku (oan ki’ak, minoria), ekonomia umaka’in nian, ka defisiénsia. Timor-Leste iha polítika atu fó bolsa estudu ba labarik feto maibé seidauk iha orsamentu ba programa ne’e, no aprova de’it programa pilotu ida husi CARE atu suporta direitu labarik feto ba edukasaun. Iha mós Departamentu ba Edukasaun Inkluziva, Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 6 ne’ebé foin hahú serbisu, ho sentru ida atu suporta labarik ne’ebé iha nesesidade espesiál iha Dili. Tabela 3: Polítika no Programa Timor-Leste nian atu Suporta Labarik Feto no Labarik ne’ebé Perigu atu Husik Eskola Área Polítika 15. Polítika ba jéneru 16. Suporta ba labarik ne’ebé iha perigu atu husik eskola Timor-Leste Fó sujestaun kona-ba bolsa estudu; iha programa pilotu ida atu promove edukasaun ba labarik feto Harii sentru suporta labarik defisiente iha Dili Tabela 4 hatudu pozisaun Timor-Leste nian iha asuntu seluk ne’ebé literatura hatudu katak iha ligasaun ba asesu no retensaun iha eskola. Dahuluk maka kalendáriu eskolar. Tanba família barak presiza labarik nia ajuda iha agrikultura, tuir tempu, balun bele falta eskola ba semana hirak iha tinan ida. Sira bele hetan valór aat tanba situasaun ne’e no la pasa klase. Daruak maka labarik na’in hira iha klase ida, tanba karik iha labarik barak liu, balun ladún hetan atensaun no hetan valór aat, no dalaruma mestre rasik ladún hatene saida mak akontese ho sira tanba labarik barak demais. Datoluk, eskola dook liu halo labarik baruk atu bá, no inan-aman bele hanoin katak distánsia ne’e ladún seguru ba sira-nia oan (liuliu ba labarik feto) atu la’o loroloron. Ikusmai, iha rai barak bele muda ba eskola seluk bainhira tinan eskola hahú ka remata de’it, entaun labarik ne’ebé mai husi família maka muda ba fatin seluk iha tinan klaran tenke hein to’o tinan tuirmai atu tama fali eskola. Tabela 4: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Kestaun Seluk ne’ebé iha Relasaun ba Retensaun no Asesu Área Polítika 17. Kalendáriu eskolar 18. Labarik na’in hira iha klase laran 19. Asesu / distánsia ba eskola 20. Transporte 21. Muda ba eskola seluk Timor-Leste Iha kalendáriu eskolar ne’ebé ladún fleksível Laiha restrisaun Iha eskola filial ba klase 1-3 atu hasai asesu; koko daudaun atu halibur eskola sira-ne’e hamutuk ho eskola bázika Laiha Laiha Iha área ida ne’ebé hatudu iha leten, Timor-Leste iha polítika ida ne’ebé fó-korajen ba labarik sira atu tuir eskola. Iha tempu Indonézia, hahú eskola filial barak ba klase 1 to’o 3 atu hasai númeru labarik ne’ebé eskola, no númeru eskola filial kontinua atu sae. Maibé eskola filial dalabarak ladún fó edukasaun ne’ebé tuir padraun kualidade, tanba mestre barak sai hanesan voluntáriu ne’ebé ladún tuir formasaun formal no mós eskola dalaruma ladún fó klase loroloron. Objetivu Ministériu Edukasaun agora daudaun mak integrasaun eskola filial no eskola bázika, maibé seidauk hatene se labarik sira sei muda fali husi eskola filial ba eskola bázika hodi remata siklu báziku. Polítika sira seluk bele hamenus prezensa iha eskola: kalendáriu ne’ebé ladún fleksível, maka la tuir serbisu agrikultura; laiha limite ba distánsia labarik tenke la’o to’o eskola; laiha transporte ba estudante sira; no laiha polítika atu fasilita labarik sira muda ba eskola seluk. Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 7 B. Fasilidade/ Kondisaun Eskola Tabela 5 diskute polítika rua importante ba fasilidade eskola. Iha Timor-Leste, eskola balun seidauk iha hariis-fatin keta-ketak ba feto no mane, maski iha ona proposta atu harii (maibé seidauk iha orsamentu). Labarik baibain bá eskola mesak, no laiha toba fatin ba estudante iha eskola sekundária hotu. Sistema edukasaun seidauk iha orsamentu atu aumenta sira-nia fasilidade hodi eskola bele iha nível kualidade ne’ebé dada labarik sira atu mai tuir klase. Tabela 5: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Fasilidade Eskola Área Polítika Timor-Leste 22. Fasilidade ne’ebé asesível no di’ak ba labarik feto 23. Toba fatin ba estudante sira Iha ona proposta atu harii hariis-fatin ketak ba labarik feto iha eskola primária balun, maibé seidauk iha orsamentu3 Eskola balun fó toba fatin ba estudante (iha sekundária) C. Kontratu ba Mestre, Formasaun no Hahalok iha Klase Laran Hodi hala’o prosesu edukasaun, labarik sira tenke mai eskola beibeik no kontinua eskola, maibé buat ne’e depende ba polítika governu hanesan buat ne’ebé hato’o iha leten, no mós ba mestre nia hahalok no konteúdu kurríkulu nian. Tabela 6 hato’o polítika no programa iha Timor-Leste atu hala’o rekrutamentu no formasaun ba mestre sira. Iha formasaun molok hahú serbisu no mós polítika rua husi ME. Polítika dahuluk mak hasa’e númeru mestre feto no balansu jéneru liuhusi fó bolsa estudu ba feto sira ne’ebé tuir kursu iha universidade. Tuir fali mai, fó formasaun iha lia-Portugés no pedagojia ba mestre sira, liuliu iha siklu 1-2. Estratéjia sira-ne’e bele fó ezemplu barak liu tan ba estudante feto no hasa’e mestre nia kapasidade atu hanorin tuir kurríkulu. Buat sira-ne’e bele mós ajuda atu halo eskola interesante liu tan ba estudante sira. Tabela 6: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Kontratu Mestre no Formasaun Área Polítika 24. Kontratu mestre 25. Hasa’e mestre nia kapasidade Timor-Leste Iha polítika ne’ebé suporta husi UNIFEM atu hasa’e balansu jéneru entre mestre sira liuhusi fó bolsa estudu ba feto ne’ebé tuir kursu iha universidade no fó formasaun ba funsionáriu feto iha ME Mestre barak simu ona formasaun iha lia-Portugés liuhusi suporta husi Cooperação Portuguesa. Barakliu hanorin iha siklu 1-2. Hanesan hatudu iha Tabela 7, Timor-Leste hahú tiha ona atu halo eskola fatin di’ak ba labarik: 3 Kódigu konduta mestre nian bazeia ba Kompeténsia Sira ne’ebé inklui fluénsia iha lia ofisial Portugés no Tetun no abilidade pedagójika; Aprova ona projetu pilotu husi UNICEF atu dezenvolve Eskola Foun iha eskola 30; Aprova ona polítika atu fó korajen ba mestre hodi uza lia-inan iha klase dahuluk no introdús pasu ba pasu lia ofisial; no Bandu kastigu fíziku ba labarik. Planu Serbisu Unidade Jéneru ME tinan 2010-2011 Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 8 Inisiativa hotu ne’e maka pasu ba oin hodi eskola sai di’ak ba labarik no tenke implementa didi’ak no tau matan hodi asegura katak sei iha duni efeitu atu hasa’e númeru labarik ne’ebé kontinua eskola to’o remata. Tabela 7: Polítika no Programa Timor Leste nian ba Hahalok Mestre iha Klase Laran Área Polítika 26. Kódigu konduta ba mestre 27. Prevene book ho alunu no asédiu 28. Kastigu fíziku 29. Eskola Di’ak ba Labarik 30. Lia hanorin Timor-Leste Iha Estrutura Kompeténsia sira ba Mestre iha área profisionalizmu, konesimentu tékniku, fluénsia iha lingua ofisial, no abilidade pedagójika, maka sei uza atu avalia sira-nia serbisu Laiha Bandu kastigu fíziku, maski iha informasaun katak mestre barak uza nafatin Iha projetu pilotu iha eskola 30 ne’ebé UNICEF maka kaer. Projetu ne’e inklui formasaun semana ida ne’ebé repete ba beibeik, kona-ba pedagojia sentrada ba labarik, jestaun eskola no partisipasaun komunidade Konsidera Portugés nu’udar lia hanorin ofisiál no Tetun nu’udar lia auxiliar to’o klase 4 Foin aprova polítika atu uza lia-inan iha klase inisiál sira, no hatama Tetun ho Portugés pasu ba pasu ba alunu sira Tabela 8 hatudu informasaun kona-ba kurríkulu iha eskola públika no opsaun ba edukasaun vokasionál. Kurríkulu primáriu bazeia liu ba kurríkulu Portugés nian, nia tradusaun ba Tetun sai ladún klaru (aas liu) no mestre balun ladún komprende didi’ak, entaun kurríkulu ne’e bele sai hanesan problema ba estudante sira4. Maibé labarik ne’ebé husik eskola ka remata eskola to’o siklu 3 de’it, iha oportunidade atu tama programa alternativu ka dezenvolve abilidade tékniku-vokasionál. Tabela 8: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Kurríkulu Área Polítika 31. Kurríkulu ba eskola primária no sekundária 32. Edukasaun Vokasional Timor-Leste Dezenvolve ona kurríkulu primária ne’ebé bazeia ba kurríkulu tuan Portugés nian, ho relevánsia lokal limitadu. Mestre tenke iha kapasidade maka’as atu implementa, no mós kurríkulu nia tradusaun ba Tetun sai aas liu. Mestre balun ladún komprende ho klaru no seidauk iha kapasidade atu implementa kurríkulu ne’e. Fó suporta ba eskola tékniku-vokasional ba estudante ne’ebé remata siklu 3/ pré-sekundária no mós programa alternativu ba estudante ne’ebé husik eskola. D. Serbisu Suporta Eskola Tabela 9 hato’o serbisu tan ne’ebé eskola ka komunidade bele oferese, maka bele ajuda estudante sira kontinua eskola nafatin. Timor-Leste iha balun de’it: 4 Early Response and Early Warning System Policy Brief: Access and Opportunity in Education. BELUN & Center for International Conflict Resolution, Columbia University, August 2010; Shah, R. Goodbye Conflict, Hello Development? Curriculum Reform in Timor-Leste. Int. J. Educ. Dev. (2011), doi: 10.1016/j.ijedudev 2011.04.005 Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 9 Programa Merenda Eskolar (maibé implementasaun hasoru dezafiu balun); Profisionál saúde ba komunidade atu haree ba kondisaun no promove nutrisaun no hahalok di’ak ba saúde; Hatama abilidade moris ba kurríkulu pré-sekundáriu; Harii APM (Associação de Pais e Mestres) iha eskola balun. En jeral, eskola iha Timor-Leste sai hanesan instituisaun atu hato’o kurríkulu edukasaun ba labarik no iha serbisu seluk ne’ebé limitadu tebes. Tabela 9: Programa no Polítika Timor-Leste nian ba Serbisu Suporta Eskola Área Polítika 33. Kursu seluk atu suporta estudante ne’ebé hetan valór aat 34. Merenda eskolar (hahán) 35. Tau matan ba saúde estudante 36. Klase kona-ba Abilidade Moris 37. Atividade extrakurrikular 38. Partisipasaun komunidade Timor-Leste Laiha Iha programa merenda eskolar ne’ebé fó eskola fos, koto, mina no gás fulan-fulan, maibé distribuisaun iha atrazu balun desde hahú, no bainhira muda husi WFP ba ME iha 2010. Implementasaun sai ladún regular no dalaruma la fó hahán natoon ba nesesidade estudante, tanba agora tama iha eskola hotu, maibé planu inicial haree ba distritu neen de’it.5 Ministériu Saúde vizita komunidade sira no lori profisional atu tau matan ba saúde, promove nutrisaun di’ak no hahalok di’ak ba saúde iha enkontru fulan-fulan. Hatama aspetu balun husi programa abilidade moris UNICEF nian iha kurríkulu siklu 3 Laiha Suporta implementasaun APM ho suporta husi UNICEF6 E. Hahalok Kultura Maski ne’e ladún parte polítika ministériu ba edukasaun, hahalok kultura bele afeta labarik nia asesu ba eskola no kapasidade atu kontinua eskola. Hahalok ne’e inklui idade kaben, serimónia ba foinsa’e sira ne’ebé afeta ba eskola, no saida mak akontese bainhira feto foinsa’e isin-rua (haree Tabela 10). Timor-Leste ladún iha idade mínimu atu kaben no grupu balun simu hahalok kaben sedu. Iha dadus ne’ebé hatudu katak inan foinsa’e sai hanesan 20%, maibé laiha lei kona-ba foinsa’e isin-rua kontinua nafatin eskola ka fila ba eskola bainhira partus ona, maski inan foinsa’e baibain ladún fila ba eskola. Tabela 10: Hahalok Kultura Timor-Leste nian Área Polítika 39. Idade kaben Timor-Leste Ladún iha lei ba idade atu kaben. Feto baibain kaben sedu iha grupu balun, inklui Baikeno7 5 Evaluation of WFP Timor Leste PRRO10388.1 – Assistance to Vulnerable Populations – Final Report – November 2009. 6 Evaluation of the UNICEF Education Programme in Timor Leste (2003-2009). UNICEF Evaluation Office, July 2010. Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 10 Área Polítika 40. Isin-rua 41. Serimónia ba foinsa’e 7 Timor-Leste Ladún iha polítika ba foinsa’e isin-rua atu kontinua eskola ka tama fali bainhira bebé moris ona, maibé eskola barakliu ladún simu inan foinsa’e Iha taxa foinsa’e isin-rua besik atu 20%7 Hala’o ona estudu atu haree ba impaktu isin-rua ba problema husik eskola Laiha Timor-Leste Demographic and Health Survey 2009-2010. National Statistics Directorate, November 2010 Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 11 III. Opsaun ba Implementasaun SDPP Timor-Leste iha númeru limitadu polítika edukasaun kompara ho rai sira seluk ne’ebé hola parte iha projetu SDPP. Iha área balun, seidauk iha polítika (labarik na’in hira iha klase laran, transporte, muda ba eskola seluk), no iha área seluk iha ona proposta ba polítika maibé seidauk implementa (porezemplu, pasa klase automátiku ba klase inicial, bolsa estudu ba labarik feto, fasilidade eskola asesível no di’ak ba feto, rekrutamentu mestre feto, uza lia-inan iha klase inisiál); no iha área balun seluk, iha ona projetu pilotu maibé seidauk sai fali nu’udar polítika (porezemplu, Eskola Foun no suporta ba labarik ne’ebé iha perigu atu husik eskola). Buat sira-ne’e sujere opsaun dahuluk ba programa SDPP: (1) Suporta ME nia esforsu atu prepara no implementa polítika ne’ebé bele prevene labarik sira husik eskola. Suporta ne’e bele halo staff SDPP nian hala’o nia serbisu hanesan staff Ministériu nian, hodi bele suporta komité ne’ebé prepara polítika, tulun sira atu buka orsamentu apropriadu, lori doadór potensiál hodi diskute programa, avalia impaktu polítika ne’ebé iha ona ba labarik nia eskola (prezensa iha eskola no kontinua eskola) no prepara artigu hodi suporta polítika no programa foun. Staff bele kria Task Force ba Edukasaun Primária, porezemplu, ne’ebé halibur hamutuk parseiru sira hodi fó informasaun ba Ministériu. Opsaun rua tuirmai mosu tanba kualidade livru ne’ebé fó ba labarik atu estuda. Proposta dahuluk maka produsaun material suplementar, hanesan revista Lafaek, no proposta daruak maka hadia livru sira-ne’ebé iha ona. (2) Implementa Projetu Livru ba Labarik hodi fó-sai material ne’ebé presiza ba klase primária nian liuhusi esforsu husi staff edukasaun. Iha rai seluk ne’ebé ladún iha buat barak ba labarik sira atu lee (porezemplu, Tanzánia), ONG sira halibur hamutuk ema ne’ebé serbisu ba edukasaun, hanesan mestre ne’ebé hanorin ba eskola primária, hodi fó formasaun, suporta no fó korajen ba sira atu hakerek no pinta istória ba labarik. Istória sira-ne’e dalaruma sai hanesan istória rai nian, ai-knanoik kona-ba labarik ki’ik, biografia ema boot sira nian, livru siénsia kona-ba flora no fauna lokal, ka istória pesoál. Karik Ministériu aprova, SDPP bele publika istória sira-ne’ebé di’akliu, prodús kópia barak no fahe ba eskola primária sira. (3) Organiza projetu ida hodi hadia kualidade ba livru testu ba primária, liuhusi prepara tradusaun iha lia lokal ka halo atualizasaun. Tanba dezafiu ne’ebé hasoru atu uza livru testu iha Portugés, karik staff SDPP nian bele mós koordena atu hala’o tradusaun ba livru testu primária nian, no karik hetan aprovasaun husi Ministériu, fó material fali ba Ministériu hodi publika no fahe. Tanba livru prodús tinan balun liubá, bele mós halo atualizasaun ba konteúdu. Opsaun ne’e mós asume katak bainhira hala’o tradusaun ne’e, Ministériu implementa hela nia polítika atu uza lia-inan, entaun SDPP sei hadia material no mós suporta atu organiza formasaun ba mestre sira hodi uza edukasaun bilinge iha klase laran. Opsaun tuirmai ba SDPP haree ba kalendáriu eskolar ne’ebé ladún fleksível: Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 12 (4) Prepara no implementa pilotu ida atu eskola primária bele prepara nia kalendáriu eskolar alternativu ne’ebé haree ba serbisu agrikultura, no avalia impaktu ba prezensa iha eskola no porsentu labarik ne’ebé husik eskola. Ita hatene katak labarik barak la tama eskola hodi bele suporta família hala’o serbisu agrikultura, no labarik sira-ne’e bele hetan valór aat iha eskola. Bele hala’o programa pilotu iha eskola primária balun de’it hodi ema iha ne’ebá hola rasik desizaun kona-ba kalendáriu ne’ebé fahe tempu ba knaar to’os/natar nian atu koko haree se kalendáriu fleksível ne’e hasa’e labarik nia prezensa iha eskola no hamenus husik eskola. Opsaun rua tuirmai fó tulun eskola filial sira-ne’ebé iha mestre voluntáriu maka seidauk iha formasaun di’ak ba sira-nia pozisaun no iha suporta limitadu husi governu. (5) Kria grupu mestre sira no implementa programa atu sira bele suporta malu (mentoring) hodi hadia sira-nia kapasidade. Atu hadia kualidade edukasaun, SDPP bele ajuda mestre sira halibur malu atu forma grupu ne’ebé hala’o enkontru fulan-fulan no fó oportunidade ba sira atu diskute problema baibain ne’ebé iha, hadia koñesimentu kona-ba konteúdu no hadia sira-nia kapasidade ba pedagojia. Projetu sei ladún selu mestre sira (komunidade maka kaer responsabilidade ba mestre voluntáriu) maibé bele hasa’e sira-nia orgullu ba serbisu no hadia kualidade edukasaun ne’ebé sira fó ba estudante. (6) Haforsa APM ka líder lokal hodi tau matan ba mestre no estudante nia prezensa, dezenvolve no implementa planu atu hadia eskola, no loke inan-aman nia haree ba importánsia edukasaun. Meius seluk ba SDPP atu hadia kualidade eskola filial sira mak asegura katak sei iha APM ne’ebé funsiona no grupu sira-ne’e sei foti asaun atu hadia kualidade eskola. APM sira bele simu formasaun ba sira-nia knaar, dezenvolve planu atu hadia eskola, no fó suporta atu implementa parte xave planu nian (karik liuhusi fundu ki’ik). SDPP bele mós haree ba problema motivasaun estudante atu ba eskola lororolon, liuhusi dada atensaun ba kurríkulu liuhusi klube no tulun labarik sira ho transporte. (7) Serbisu hamutuk ho parseiru lokal atu harii klube estudante no fó suporta ba membru klube atu kontinua eskola nafatin. Rai barak uza ona klube estudante atu fó korajen ba labarik sira atu mai eskola nafatin no fahe informasaun ne’ebé importante. SDPP bele serbisu hamutuk ho eskola balun iha pilotu ida hodi harii klube, haree problema saida ne’ebé membru klube hasoru atu mai eskola loroloron, no tulun sira atu rezolve dezafiu ne’ebé mosu bainhira bele. Klube bele organiza atividade iha komunidade atu hatudu importánsia edukasaun, fó oportunidade ba labarik sira atu aprende abilidade ka kriatividade ne’ebé importante, ka prepara buat ruma ne’ebé bele fa’an hodi hetan osan ba eskola. Karik labarik sira iha difikuldade atu mai eskola, bele fó bisikleta ba sira, maibé bicicleta ne’e sei pertense ba klube, no bainhira labarik sira ne’e remata eskola bele fó bisikleta ba estudante seluk. Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 13 Apéndise A: Tabela Polítika no Programa ba Rai Timor-Leste Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 14 Polítika no Programa Timor-Leste nian ne’ebé Bele Iha Impaktu ba Husik Eskola Tópiku Polítika Dokumentu KONTESTU LEGAL EDUKASAUN 1. Direitu labarik Komisaun Nasionál Direitu Labarik harii iha tinan 2008 iha Ministériu Justisa nia okos hodi promove direitu labarik no suporta implementasaun polítika atu promove direitu sira-ne’e. 2. Edukasaun Lei de Bases da Educação (2009) hato’o edukasaun kompulsória kompulsória ba klase 1-9. Hahú 2009, klase sira-ne’e hanaran “Edukasaun Bázika”. 3. Lei Serbisu Labarik Timor-Leste asina ona Konvensaun Dahuluk ILO nian no en teoria bandu labarik ne’ebé la to’o tinan 15 atu envolve iha serbisu. Grupu Alvu Deskrisaun/ Komentáriu Efeitu ne’ebé Haree iha Husik Eskola Inanaman, mestre, labarik Labarik tinan 6-14 Komisaun promove kampaña kontra violénsia iha uma laran, suporta movimentu labarik no promove edukasaun no saúde iha Baze. ME kria/ harii eskola bázika 250. Eskola filial sira sei halibur hamutuk ho eskola bázika no espera katak labarik sira sei hakat husi eskola filial ba eskola bázika bainhira sira liu ba klase aas. Governu mós buka atu hasa’e númeru labarik ne’ebé tama eskola ho idade ne’ebé loos iha klase 1 (tinan 6) no hamenus repete klase iha Siklu 1. Hala’o tiha ona peskiza kona-ba violénsia ba labarik, maibé seidauk fósai rezultadu. Dadus preliminar husi EMIS hatudu katak matríkula aumenta tan iha klase inisiál, maibé situasaun ne’e karik mosu tanba populasaun mós aumenta. Matríkula iha klase inisiál aumenta ona durante tinan kotuk tanba polítika ne’e, no mós tanba populasaun aumenta, bandu propina iha eskola, hahú merenda eskolar no aumenta númeru eskola filial ne’ebé iha. Seidauk iha implementasaun. Peskiza husi Departamentu Serbisu EUA nian8 hatudu katak labarik Timoroan 85% entre tinan 10-14 serbisu hela, no 91% husi grupu ne’e serbisu agrikultura. Labarik ne’ebé la to’o tinan 15 8 United States Department of Labor (27 August 2008). 2007 Findings on the Worst Forms of Child Labor - East Timor. Available at: http://www.unhcr.org/refworld/docid/48caa46cc.html. Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 15 Tópiku Polítika Dokumentu Grupu Alvu Deskrisaun/ Komentáriu Efeitu ne’ebé Haree iha Husik Eskola Relatóriu informal no observasaun hatudu katak labarik kontinua atu envolve nafatin iha serbisu agrikultura no komérsiu informal. 4. Responsabili dade eskola (ba husik eskola) 5. Buka estudante ne’ebé la mai eskola/ haree ba sira-nia kondisaun 6. Propina ba eskola Bandu propina ba eskola iha 2006, nu’udar parte esforsu atu hasa’e matríkula no prevene husik eskola. Estudante husi klase 1 to’o 12 ne’ebé tuir eskola públika Seidauk analiza loloos, maibé bandu propina karik iha impaktu limitadu tanba inan-aman tenke kontinua atu tau osan nafatin ba despeza ho edukasaun. Ministériu Solidariedade Sosiál implementa ona sistema “Bolsa da Mãe” hodi inan ki’ak, faluk ka mesak bele fó suporta mínimu ba sira-nia oan no hasa’e númeru labarik ne’ebé tama eskola. Hodi simu osan, inan sira tenke haruka oan ba eskola nafatin no tau matan ba saúde iha klínika. Eskola oan sirane’ebé mai husi família ki’ak ka Iha despeza nafatin ho eskola tanba eskola primária barak, liu-liu iha áreas remotas, uza mestre voluntáriu tanba mestre kontratadu la to’o. Voluntáriu sira espera tulun husi inanaman, maka tenke selu mós ba kadernu, lapizeira, lápis, borraxa, no seluk tan. Governu esforsa an agora daudaun atu kontrata mestre voluntáriu, maibé prosesu la’o neineik tanba (a) mestre sira tenke simu formasaun ne’ebé loos; no (b) limitasaun ho orsamentu. Agora daudaun organiza fali programa tanba identifika problema balun ho implementasaun. Agora hala’o pilotu ba aprosimasaun foun ne’ebé inklui monitorizasaun. 7. Bolsa estudu Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Seidauk iha dadus kona-ba impaktu ba husik eskola. Pájina 16 Tópiku Polítika Dokumentu Grupu Alvu aman laiha 8. Farda obrigatória Ladún obriga atu iha farda eskolar/ uniforme. 9. Provizaun material eskolar, livru testu no material aprendizajen seluk Husi 2005-6 to’o 2008-2009, ME implementa ona programa fundu ki’ik ba eskola primária liuhusi finansiamentu husi Banku Mundial. Fundus bele uza atu hadi’a eskola ka atu sosa material eskolar ba klase no mós ba alunu ki’ak liu. Eskola primária Projetu Kualidade ba Eskola Fundamental ne’ebé suporta husi Banku Mundial mosu iha 2006 no fó livru testu iha lia-Portugés ba eskola primária. Estudante primária nian Revista Lafaek prodús oin tolu ba estudante sira no ida ba mestre, hodi suporta implementasaun ba kurríkulu eskola primária, no mós, husi 2010 ba oin, ba kurríkulu foun pre-sekundária nian. Revista fó artigu, jogu no planu lisaun ne’ebé bazeia ba kontestu lokal no hakerek ho lia rua (introdús Portugés pasu ba pasu nu’udar lia-hanorin). Estudante no mestre husi preprimária to’o klase 9 10. Ezame atu tama eskola 11. % labarik ne’ebé bele liu Deskrisaun/ Komentáriu Iha presaun iha área urbana balun (vila laran) hodi alunu sosa no hatais uniforme. Informasaun husi mestre no funsionáriu ME hatudu katak dalaruma distribuisaun fundus ladún regular no ladún iha kontrolu maka’as, liu-liu iha áreas rurais, no iha rezultadu limitadu. Tanba problema tékniku no lojístiku, livru rai hela ba tempu naruk no remata fahe iha 2010 de’it. Distribuisaun la to’o ba estudante hotu, eskola hotu ka matéria hotu. Informasaun husi mestre sira sujere katak mestre no estudante barak iha difikuldade atu komprende konteúdu tanba problema ho língua. Relatóriu avaliasaun ikus hatudu katak revista Lafaek maka material atu lee no rekursu suporta kurríkulu ne’ebé estudante rekoñese liu: estudante 96% dehan katak sira koñese revista, 86% dehan katak uza revista iha eskola no 93% uza revista iha uma atu estuda. Mestre 96% uza revista atu hanorin. Efeitu ne’ebé Haree iha Husik Eskola Ladún sukat efeitu ba husik eskola. Laiha ezame atu tama eskola. Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 17 Tópiku Polítika klase 12. Promosaun automátika (pasa klase automátiku) Dokumentu Iha 2009 mosu proposta ida atu hala’o promosaun automátika ba klase 1-3 maibé seidauk implementa. Grupu Alvu Deskrisaun/ Komentáriu Estudante iha klase 1-3 Tanba estudante barak la liu klase no hetan valor aat iha klase inisial, sirane’ebé idade boot ona baibain husik eskola. Proposta ne’e ladún inklui mekanismu seluk atu suporta estudante (tutoria, atividade extrakurrikular, avaliasaun formativa). 13. Idade limite ba siklu eskola 14. Ezame atu remata eskola Laiha idade limite Hodi asegura katak estudante hetan kompeténsia no abilidade mínima atu hakat ba nível edukasaun aas tan, ME prepara ezame atu remata eskola. Estudante iha klase 6, 9 no 12 Iha reforsu padraun kualidade ezame iha 2009-2010 no númeru estudante ne’ebé liu ezame tuun uitoan. Tanba ne’e, estudante iha eskola balun halo demonstrasaun kontra ezame, maibé informasaun ladún ofisiál konsidera katak ezame nasional la to’o nível rekerimentu kurríkulu nasional. 15. Polítika ne’ebé iha relasaun ba jéneru Unidade Jéneru iha Ministériu Edukasaun sujere polítika atu hasa’e númeru estudante feto liuhusi fó bolsa estudu, hala’o promosaun / advokasia iha nível komunidade liuhusi drama no kampaña, no serbisu hamutuk ho divizaun kurríkulu. Labarik feto 16. Suporta ba labarik ne’ebé iha risku atu husik eskola no labarik defisiente 17. Kalendáriu Ministériu Edukasaun kria ona Departamentu Edukasaun Inkluziva iha 2008. Departamentu ne’e promove inisiativa (formasaun, fó material) no advokasia ba edukasaun inkluziva ho suporta husi UNICEF no ONG sira. Implementa ona iha 2010 kalendáriu eskolar foun Eskolaoan sira ne’ebé defisiente Implementasaun polítika ne’e depende ba orsamentu ne’ebé seidauk mosu iha 2010. Komponente promosaun edukasaun ba labarik feto implementa daudaun iha nível pilotu husi projetu CARE “Eduka Feto Joven iha Nasaun Joven”. Kria ona sentru hodi suporta labarik ho nesesidade espesial iha Dili. Eskola Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Efeitu ne’ebé Haree iha Husik Eskola Informasaun ladún ofisiál hatudu katak estudante barakliu ne’ebé la liu ezame (maizumenus 10% husi sira-ne’ebé matrikuladu iha klase ne’e) baibain husik eskola, maibé seidauk iha peskiza ne’ebé hatudu impaktu ezame nasional ba husik eskola. Seidauk sukat. Seidauk sukat. Informasaun ne’ebé iha Pájina 18 Tópiku Polítika eskolar 18. Tamañu klase/ rásiu estudante/mestre 19. Asesu/ distánsia ba eskola Dokumentu husi Janeiru to’o Dezembru hodi tuir siklu formasaun mestre sira nian. Ladún tuir tempu kuda/ koa iha agrikultura, liu-liu toos kafé no natar. Durante tempu Indonézia, mosu eskola filial ki’ikoan (to’o klase 3) hodi serbi populasaun iha áreas remotas. 20. Transporte 21. Muda ba eskola seluk FASILIDADE/ KONDISAUN ESKOLA 22. Fasilidade Unidade Jéneru husi Ministériu Edukasaun sujere ne’ebé asesível harii hariis-fatin iha eskola hodi hasa’e número feto no di’ak ba feto ne’ebé tama eskola. 23. Toba fatin ba Dalaruma eskola sekundária fó toba-fatin ba estudante/ estudante. asrama Grupu Alvu públika Deskrisaun/ Komentáriu Efeitu ne’ebé Haree iha Husik Eskola sujere katak mestre no alunu la tama eskola tanba serbisu agrikultura no serimónia tradicional, maibé seidauk hala’o peskiza klean. Labarik tinan 6-10 Eskola filial aumenta barak husi 2007 ba oin tanba populasaun aumenta, bandu propina ba eskola, fó merenda eskolar, kondisaun eskola no fatór seluk. Ministériu Edukasaun suporta eskola filial sira liuhusi fundos FTI nian (fó material eskolar no formasaun) maibé buka atu hamenus númeru eskola filial ne’ebé iha liuhusi bandu loke eskola filial foun no halibur eskola filial hamutuk ho eskola bázika. Maski eskola filial hatán ba aumentu matríkula entre 2007 no 2010, sai klaru katak kualidade eskola ne’e la tuir padraun. Mestre barak iha filial sira sai hanesan voluntáriu ne’ebé laiha formasaun no dalaruma serbisu eskola la la’o. Seidauk iha estudu atu hatudu se labarik sira muda husi eskola filial ba eskola bázika hodi remata edukasaun bázika. Estudante Seidauk iha orsamentu ba polítika iha eskola ne’e. primária Eskola sekundária Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Seidauk sukat Pájina 19 Tópiku Polítika Dokumentu Grupu Alvu KONTRATU BA MESTRE, FORMASAUN NO HAHALOK IHA KLASE LARAN 24. Rekrutament Polítika Promosaun Funsionáriu Feto iha ME: Mestre iha u/ kontratu ba Unidade Jéneru Ministériu Edukasaun nian, ho primária mestre suporta husi UNIFEM, hato’o proposta ida (ne’ebé no seidauk implementa) atu kontrata mestre feto hodi sekundária promove balansu jéneru ba mestre sira no fó ezemplu di’ak ba labarik feto. Sei hahú atu implementa polítika liuhusi fó bolsa estudu ba estudante feto iha Fakuldade Edukasaun no fó korajen ba sira atu remata sira-nia estudu. Polítika mós fó proposta atu hasai kapasidade funsionáriu feto ne’ebé serbisu iha ME iha Dili no rejional sira, liuhusi formasaun no enkontru. 25. Hasai Mestre iha Polítika Formasaun ba Mestre husi Ministériu kapasidade Edukasaun: ME fó proposta ba polítika foun ba primária mestre sira formasaun ba mestre sira, ne’ebé seidauk remata atu no implementa. Polítika ne’e foka liu ba formasaun iha sekundária lia-Portugés. Bacharelato ne’ebé promove liuhusi Cooperação Portuguesa inklui formasaun ba lingua, pedagojia no opsaun ba kursu fulan ida ba Matemátika, Fízika no Biolojia. ME fó mós formasaun tan, liu-liu ba língua, ho durasaun semana tolu, dala tolu iha tinan ida nia laran. 26. Kódigu Estrutura Kompeténsia ba Mestre iha Timor-Leste Mestre konduta mestre (Setembru 2008): Dezenvolve ona estrutura rejistradu sira nian kompeténsia ba mestre sira hodi hadia kualidade profisional edukasaun, hahú iha 2005-2006. Identifika ona domíniu haat nu’udar karaterístika xave ba mestre kompetente (profisionalizmu, koñesimentu tékniku, fluénsia iha lia ofisiál, abilidade pedagójika). Maski seidauk iha kódigu konduta ofisiál husi Ministériu, kompeténsia sai nu’udar matadalan ba hahalok mestre Deskrisaun/ Komentáriu Efeitu ne’ebé Haree iha Husik Eskola Agora daudaun iha estimativa katak mestre mane sai hanesan 70% ka liu iha Timor-Leste. Porsentajen sai boot liu husi Siklu 2 ba oin (klase 5 ba leten). Situasaun ne’e hamenus ezemplu di’ak ba estudante feto no bele hamosu hahalok la di’ak ba jéneru iha klase laran. Formasaun sira-ne’e oferese ba número mestre limitadu, barakliu husi eskola primária. (bacharelato) Espera katak estrutura kompeténsia sira nian sei forma baze ida atu avalia mestre nia hahalok liuhusi atividade inspesaun no Ezame Nasional ba Profesór. Mestre ne’ebé la hatudu abilidade nesesária iha domíniu haat sei ladún kontrata ka promove husi 2009 ba oin. Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Seidauk iha avaliasaun ofisiál ba efeitu polítika ne’e. Maibé rezultadu husi formasaun ba kompeténsia ne’ebé hala’o iha 2010 liuhusi parseria entre ME no NRC iha eskola remota 30 hatudu katak iha númeru estudante aumenta tanba Pájina 20 Tópiku Polítika Dokumentu Grupu Alvu Deskrisaun/ Komentáriu nian. 27. Prevene book ho estudante no asédiu ba estudante 28. Kastigu fíziku 29. Eskola di’ak ba labarik 30. Lia-hanorin Ministériu Edukasaun foti ona desizaun ba “toleránsia zero ba kastigu fíziku” ne’ebé Ministru Edukasaun tau iha ofísiu no fó-sai iha revista Lafaek ba Edukadór iha 2009. Mestre Projetu Eskola Foun ne’ebé implementa husi UNICEF iha eskola 30 iha área besik vila sai hanesan formasaun beibeik semana ida-idak ba mestre no diretór sira kona-ba pedagojia haree ba labarik, jestaun eskola no partisipasaun komunidade. Iha mós monitorizasaun no suporta nafatin ba eskola. Lei de Bases da Educação, 2008 no 2010, no Polítika Nasionál ba Lia-Hanorin, 2007, hato’o katak Portugés sai nu’udar lia ofisiál atu hanorin no bele uza Tetun nu’udar lia-ofisiál (oral de’it). Komunikasaun husi ME (2008) konsidera apropriadu atu introdús lia Portugés pasu ba pasu nu’udar lia-hanorin to’o klase 4. Komisaun nasional UNESCO nian dezenvolve ona polítika nasionál foun hamutuk ho grupu serbisu ne’ebé haree liu ba lia hanorin. Polítika foun fó-sai ona iha Marsu 201110 no Eskola primária Eskola hotu Efeitu ne’ebé Haree iha Husik Eskola labarik ne’ebé husik eskola ona fila fali ba klase.9 Formasaun ba mestre haforsa dixiplina pozitiva no fó rekompensa ba estudante. Maibé polítika ladún aforras beibeik no kastigu fíziku mosu beibeik iha eskola iha Timor laran. Sei hala’o avaliasaun iha 2011. Sensu 2004 hatudu katak maioria populasaun ladún iha fluénsia iha liahanorin (Portugés). UNICEF hala’o peskiza iha 200711 ne’ebé hatudu katak estudante sira-nia komprensaun ba Portugés la to’o hodi sira bele liu ezame ne’ebé tuir padraun kurríkulu. Informasaun ladún ofisiál hatudu momoos katak mestre ho estudante hotu ladún iha fluénsia natoon iha Maski seidauk iha peskiza ne’ebé klean, iha evidénsia barak katak komprensaun ba língua iha papél boot iha problema repetisaun ho bele sai hanesan fatór importante ba husik eskola. 9 Shah, R. & Leneman, B. Moving Beyond the Temporary? Evaluation of the NRC’s School Rehabilitation and Compact Teacher Training Program in Timor Leste. October 2010. Komisaun Nasional Edukasaun and Ministry of Education. (Draft, 2010). Mother Tongue-Based Multilingual Education for Timor Leste: National Policy. 11 Vine, Ken. (2007). Pilot Study of Learning and Achievement in Grades 3 and 5 in Mathematics, Tetum and Portuguese. 10 Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 21 Tópiku Polítika Dokumentu sei implementa uza lia-inan iha klase inisiál, ho implementasaun pasu ba pasu ba lia-Tetun no tuirmai ba lia-Portugés. 31. Kurríkulu 32. Edukasaun vokasionál ka programa eskola ba serbisu INDMO (Instituto Nacional para o Desenvolvimento da Mão de Obra) fó suporta ba eskola téknikuvokasionál sira (ba estudante ne’ebé remata ona presekundária) no mós ba sentru ne’ebé fó programa alternativu ba estudante ne’ebé husik eskola ona. Grupu Alvu Deskrisaun/ Komentáriu Portugés hodi uza hanesan liahanorin1213. Iha mós informasaun katak mestre no estudante sira iha Lautein no Oekusi hasoru difikuldade barak atu komprende Tetun. Iha avaliasaun ikus ba Projetu Lafaek atu Suporta Kurríkulu, estudante 30% dehan katak sira susar atu komprende Portugés, maski konteúdu hakerek ho lia rua. Mestre sira hasoru difikuldade atu komprende kurríkulu primáriu ofisiál ne’ebé fó-sai iha 2006, maski hetan formasaun ona. Iha ligasaun maka’as ho kurríkulu Portugés, dalaruma laiha relevánsia maka’as ba kontestu lokal, mestre sira seidauk iha kapasidade natoon atu aplika parte balun no tradusaun ba Tetun sai aas liu12. Livru testu ofisiál hakerek ho Portugés no mestre balun seidauk iha fluénsia maka’as iha lia ne’e. Estudante SEFOPE fó suporta maka’as ba sentru pretékniku-vokasionál, hanesan hadi’a sekundária fatin, fó ekipamentu no bolsa estudu. nian no SEFOPE serbisu hamutuk ho Igreja, estudante ONG no programa kooperasaun ne’ebé bilateral ho suporta husi AisAID no husik ILO. Harii ona estrutura nasional ba Efeitu ne’ebé Haree iha Husik Eskola Seidauk sukat. INDMO karik sei iha impaktu ba husik eskola tanba fó dalan atu uza kualifikasaun ne’ebé simu iha kursu tékniku- 12 Early Response and Early Warning System Policy Brief: Access and Opportunity in Education. BELUN & Center for International Conflict Resolution, Columbia University, August 2010 13 Evaluation of the World Bank Group Program: Timor Leste Country Program Evaluation, 2000-2010. Independent Evaluation Group, 2011. Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 22 Tópiku Polítika Dokumentu SERBISU SUPORTA ESKOLA 33. Hanorin tan ba alunu ne’ebé hetan valor aat 34. Fó hahán Programa Merenda eskolar implementa ona husi Ministériu Edukasaun serbisu hamutuk ho WFP, entre 2006-2009. Eskola primária simu fos, koto, mina no gás fulan-fulan no mós pakote implementasaun hanesan fogaun gás, fatin atu te’in no bikan/kanuru. Iha 2010, Ministériu Edukasaun foti responsabilidade atu fahe hahán. 14 Grupu Alvu eskola Labarik iha klase 1-6 Deskrisaun/ Komentáriu kualifikasaun hamutuk ho ME atu hala’o akreditasaun ba kursu ne’ebé suporta no serbisu hamutuk ho sistema edukasaun formal. Distribuisaun hahán hetan dezafiu balun iha 2010 no ME kaer responsabilidade ba lojístika. Efeitu ne’ebé Haree iha Husik Eskola vokasionál iha sistema edukasaun formal. Dadus EMIS hatudu katak matríkula aumenta maka’as iha klase inisiál husi 2007 ba oin. Informasaun husi mestre no inan-aman hatudu katak merenda eskolar sai hanesan insentivu boot ba matríkula. Bainhira hetan dezafiu ba distribuisaun hahán iha 2010, mestre balun dehan katak iha impaktu negativu ba labarik nia prezensa iha eskola. Maibé estudu ne’ebé hala’o husi WFP iha 200914 hatudu katak distribuisaun ladún regular no problema ho implementasaun mosu desde programa hahú, no ladún hetan evidénsia kuantitativa ne’ebé hatudu impaktu ba matríkula ka Evaluation of WFP Timor Leste PRRO10388.1 – Assistance to Vulnerable Populations – Final Report – November 2009 Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 23 Tópiku Polítika Dokumentu Grupu Alvu 35. Kuidadu saúde estudante SISCA (Serviço Integrado para a Saúde Comunitária) maka programa ne’ebé Ministériu Saúde implementa iha komunidade ho suporta husi ONG sira. Programa organiza enkontru fulan-fulan iha komunidade ne’ebé profisionál saúde no voluntáriu hala’o serbisu hamutuk atu tau matan ba padraun saúde. Promove mós nutrisaun di’ak no hahalok di’ak ba saúde. Membru komunida de hotu, liu-liu labarik la to’o tinan 5 no inan isin-rua 36. Klase abilidade moris UNICEF serbisu hamutuk ho ME implementa Programa Formasaun ba Abilidade Moris ba joven sira. Komponente programa ne’e hatama iha kurríkulu pre-sekundária. Labarik no joven sira 37. Atividade extra-kurrikular 38. Partisipasaun komunidade UNICEF no ME suporta implementasaun APM liuhusi programa “Escolas Amigas das Crianças” hahú iha 2006. Programa hala’o formasaun no monitorizasaun. HAHALOK KULTURA 39. Idade atu Ladún iha rekerimentu legal. kaben 15 Deskrisaun/ Komentáriu Estudante barak hela dook husi ospitál no klínika no susar atu hetan asesu ba serbisu saúde. Eskola primária Efeitu ne’ebé Haree iha Husik Eskola nível atensaun estudante nian. Seidauk iha peskiza ne’ebé halo ligasaun entre SISCA no hamenus husik eskola, maibé programa ne’e karik iha efeitu pozitivu, liu-liu ba estudante ne’ebé hela iha área rural no remota. CARE hala’o peskiza kona-ba labarik feto ne’ebé husik eskola (2010) no hetan katak labarik no inan-aman ne’ebé moras sai hanesan kauza ba husik eskola. Seidauk sukat Sei avalia programa iha 2011. Grupu étniku balun baibain kaben sedu, hanesan Baikeno sira15. Liafuan ‘kaben’ uza ho sentidu luan. Foinsa’e isin-rua besik 20%, maibé dalaruma la kaben kedas, hela Timor-Leste Demographic and Health Survey 2009-2010. National Statistics Directorate, November 2010. Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 24 Tópiku Polítika 40. Isin-rua Dokumentu Iha ona peskiza ne’ebé hala’o husi Unidade Jéneru Ministériu Edukasaun nian, serbisu hamutuk ho Ministériu Saúde, Ministériu Solidariedade Sosiál no Sekretaria ba Promosaun Igualdade, hodi identifika impaktu isin-rua iha idade foinsa’e ba husik eskola iha nível sekundária. Grupu Alvu Deskrisaun/ Komentáriu hamutuk nu’udar feen-laen no depois kaben bainhira iha kbiit atu fó barlake. Baibain bele iha ona ‘fetosa’a-umane’ maski seidauk kaben. Estudante Tuir Ministru nia kritériu, estudante sekundária ne’ebé la to’o sekundária ka husik nian eskola ona ladún inklui. Peskiza ne’e sei informa polítika atu inan foinsa’e bele tama fali iha eskola sekundária. Efeitu ne’ebé Haree iha Husik Eskola Atu sukat bainhira polítika implementa ona. 41. Serimónia ba foinsa’e Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 25 Referénsia Sira Early Response and Early Warning System Policy Brief: Access and Opportunity in Education. BELUN & Center for International Conflict Resolution, Columbia University, August 2010. Evaluation of the UNICEF Education Programme in Timor Leste (2003-2009). UNICEF Evaluation Office, July 2010. Evaluation of WFP Timor Leste PRRO10388.1 – Assistance to Vulnerable Populations – Final Report – November 2009. Evaluation of the World Bank Group Program: Timor Leste Country Program Evaluation, 2000-2010. Independent Evaluation Group, 2011. Komisaun Nasional Edukasaun and Ministry of Education. (Draft, 2010). Mother TongueBased Multilingual Education for Timor Leste: National Policy. Ministério da Educação, Gender Unit Work Plan FY2011 (Planu serbisu Unidade Jéneru Ministériu Edukasaun – Tinan Fiskal 2011). Shah, R. Goodbye Conflict, Hello Development? Curriculum Reform in Timor-Leste. Int. J. Educ. Dev. (2011), doi: 10.1016/j.ijedudev 2011.04.005 Shah, R. & Leneman, B. Moving Beyond the Temporary? Evaluation of the NRC’s School Rehabilitation and Compact Teacher Training Program in Timor Leste. October 2010. Timor-Leste Demographic and Health Survey 2009-2010. National Statistics Directorate, November 2010. UNESCO International Institute for Educational Planning/Sida Advisory Team. (April 2010). Expanded Basic Education Program (EBEP) Phase II: 2006-2010 Review report of year 2009. http://www.iiep.unesco.org/fileadmin/user_upload/News_And_Events/pdf/2010/SATReview report2009.pdf. United States Department of Labor. (27 August 2008). 2007 Findings on the Worst Forms of Child Labor - East Timor. Available at: http://www.unhcr.org/refworld/docid/48caa46cc.html. Vine, K. (2007). Pilot Study of Learning Achievement in Grades 3 and 5 in Mathematics, Tetum and Portuguese. UNICEF, Dili: RDTL. Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 26